Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa saMskRti meM nArI : eka mUlyAMkana * upAdhyAya zrI puSkara muni jI ma. ke ziSya zrI rameza muni zAstrI mAnava sarvazreSTha aura sarvajyeSTha prANI hai, aura vaha devatva evaM dAnavatva kA samanvaya hotA hai| kabhI usa kA eka lakSaNa jAgrata rahatA hai aura anya lakSaNa prasupta rahatA hai| yaha krama bhI viloma ho jAtA hai| isI mahatvapUrNa AdhAra zilA para mAnava mAtra kA yathArtha rUpeNa mUlyAMkana hotA hai ki vaha bhalA hai athavA burA hai? devatva kI kamanIya-kalpanA uccastarIya mAnavIya vilakSaNa-vizeSatAoM ke samanvita rUpa meM kI jA sakatI hai, gaNanAtIta sadgaNoM ke samuccaya ke rUpa meM kI jA sakatI hai| isake viparIta mAnava kI kupravRttiyA~ hI dAnavatva kA paricAyaka hai| zramaNa saMskRti vyakti-vyakti ke isI prakAra ke vyaktitva ko saMvAratI hai| vaha mAnava kI yathArtha-artha meM manuSyatA se sampanna karatI hai| manuSya kA jo saMskAra karanA hai, vaha saMskRti ke mAdhyama se pUrNa hotA hai| ukta saMskRti mAnava ke jIvana ko jyotirmaya rUpa dene kA kArya bhI sampanna karatI hai| zramaNa-saMskRti ke vipula vizAla vAGmaya meM nArI kI mahimA aura garimA kI jo gauravapUrNa gAthA gAI gaI hai, vaha vastutaH apUrva hai| prAcIna kAla meM nArI zramaNa saMskRti kI sajaga praharI thI, vaha eka jyoti-stambha ke rUpa meM rahI thii| itanA hI nahIM vaha adhyAtma cetanA aura bauddhika unmeSa kI parama-punIta pratimA thii| adhyAtma zakti kA carama utkarSa 'mukti' strI vAcaka zabda hI haiN| pauruSa evaM zakti eka hI zakti ke do rUpa haiM, pakSa haiM, pahalU haiM, vaha zAnti kI zItala saritA pravAhita karane vAlI hai aura AdhyAtmika krAnti kI jyoti ko jagamagAne vAlI bhI hai| vAstavikatA yaha hai ki vaha zAnti aura krAnti kI pRSThabhUmi nirmita karatI hai| jaina sAhitya kA sarvekSaNa karane para spaSTataH pratIta hotA hai ki atIta kAla meM zramaNiyoM kA saMgaThana suvyavasthita evaM addhitIya thaa| jisa yuga meM jo tIrthaMkara hote the, ve kevala jJAna ke pazcAt caturvidha saMgha zramaNa-zramaNI-zramaNopAsaka aura zramaNopAsikA kI saMsthApanA karate haiN| jise Agamika bhASA meM tIrtha kahA jAtA hai| jina dharma kA mUlabhUta mahAstambha tIrtha hai| tIrthaMkara kA torala tIrtha para AdhArita hai| tIrthaMkara jaba samavasaraNa meM dharma dezanA dete haiM, usa samaya ve tIrthaM ko namaskAra karate haiN| ukta kathana se ati spaSTa hai ki tIrthaMkara ke dvArA tIrtha vandanIya hai| caturvidha tIrtha meM AtmA kI dRSTi se nArI aura puruSa ina donoM meM tAtvika vibheda nahIM hai, AdhyAtmika jagat meM nara aura nArI kA samAna rUpa se mUlyAMkana huA hai| jo vyakti strI ho yA puruSa, rAgadveSa kA Atyantika kSaya kara detA hai, vahI parama lakSya mukti ko prApta kara sakatA hai| ananta akSaya Ananda kA sAkSAtkAra kara sakatA hai| 1- bhagavatI sUtra 20/8! 2 - Avazyaka niyukti gAthA -567! (20)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ "nArI ke bahuvidya paryAyArthaka nAma usa ke kAryoM aura sthitiyoM ke anusAra vyavahRta haiN| saMskRta vyAkaraNa kI dRSTi se "nArI" zabda kA sandhi viccheda isa prakAra haiM - na + ari itinArI jisa kA koI zatru nahIM hai, vaha nArI hai| usa ne AdhyAtmika aura sAhityika kSetra meM pragati kara puruSoM ko gauravAnvita kiyA hai| ataeva vaha "yoSA" khlaaii| 2 vaha gRha nIti kI saMcAlikA hai| ataevaM vaha "gRhiNI" hai| pUjanIyA hone ke kAraNa vaha "mahilA" zabda se abhihita hai| nArI jIvana ke uccatama Adarza kA zubhArambha aura samApana "mAtRtva" meM huA hai| "mAtA" nAma se adhika pAvana AdhyAtmika nAma nArI kA dUsarA nahIM hai| vaha mAnavatA kI rakSA, AtmA kI saMrakSA mAtA ke rUpa meM hI kara sakatI hai| mAtA nirmAtrI hai| vaha deva aura guru ke samAna vandanIya hai| mAnava meM jo kamanIya aura komala bhAvanAe~ haiM, ve mAtA kI dena haiN| mAtA ke dvArA mastiSka, mAMsa aura rakta ina tIna mahatvapUrNa aMgoM kI prApti hotI hai| mAtA agAdha-apAra vAtsalya kI sAkSAt amara pratimUrti hai| usa kI asIma mamatA sacamuca meM nirAlI hai| putra mAtA kA kalejA hai| tIrtha kara rUpa banane vAlI usa bhavyAtmA ko puruSa rUpa meM janma dene vAlI "mAtA" hai, nArI hai| nArI tIrthaMkara ko janma detI hai| usa mAtA ke viziSTa mahatva kA yathAtathya mUlyAMkana kauna kara sakatA hai? jisa mAtA ke pAvana udara meM tIrthaMkara ne avataraNa kiyaa| usa kI pAvanatA vacanAtIta hai| mAtA kI stuti isa rUpa meM kI gaI hai -saMsAra meM saikar3oM striyA~ putroM ko janma detI haiN| kintu he bhagavan! Apa jaise advitIya, anupama putraratna ko janma dene vAlI vilakSaNa strI hI hotI hai| nakSatroM ko sarva dizAe~ dhAraNa karatI haiM, parantu andhakAra-vinAzaka sUrya ko pUrva dizA paidA karatI haiN| nArI kI kukSi se tIna loka ke svAmItIrthakara kA janma hotA hai| tIrthakara ke pAvana-pravacana se catarvidha dharma-tIrtha kI sthApanA hotI hai| jisase bhavya prANI sanmArga para bar3hakara Atma kalyANa karate haiN| aise tIrthaMkara kI jananI kisI eka ke dvArA pUjanIya hai, arcanIya hai| tIrthaMkara jaise putraratna ko janma detI hai| ataeva usa ke aneka nAmoM meM "janiH" nAma sarvathA sArthaka hai| komala aura madhura bhAvanAoM se samAviSTa jAnitva arthAt mAtRtva kA yaha gauravamaya rUpa sArvadezika evaM sArvayugIna hai, zAzvata hai| jananI apane roma-roma se apanI salaunI santAna kA Atma-kalyANa sAdhana karatI hai| vaha jagajjananI ke viziSTa rUpa meM sRSTi karatI hai| sarasvatI ke rUpa meM vidyA pradAna karatI hai, asuranAzinI ke rUpa meM surakSA karatI hai, lakSmI ke rUpa meM apAra-vaibhava sauMpatI hai, aura zAnti ke rUpa meM bala kA abhisaMcAra karatI hai| mAtA ko aura usa ke bahuvidya ananta upakAroM ko vismRta nahIM kiyA jA sktaa| nArI paryAya kA paramotkarSa AryikA ke mahanIya rUpa ko dhAraNa karane meM hai| AryA kA kAvyutpattilabhya artha isa prakAra hai -sajjanoM, ke dvArA jo arcanIya pUjanIya hotI hai, jo nirmala cAritra ko dhAraNa karatI hai, vaha AryA kahalAtI hai| AryA kA apara nAma "sAdhvI" hai| jo adhyAtma sAdhanA kA yathAzakti paripAlana karatI hai, use "sAdhvI" kahA jAtA hai| zama, zIla, zruta aura saMyama hI sAdhvI kA 3 - vAcaspatya zabda kalpadruma -3/51/1/ 4 - upAsaka dazAMga adhyayana 3/ sUtra -137! 5 ka - bhagavatI sUtra zataka -1 uddhezaka -7! kha - sthAnAMga sUtra sthAna -3 uddhezaka -4 sUtra 20 e! 6 - bhaktAbhara stotra, zloka - 22! (21)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathArtha svarUpa hai| sAdhviyoM ne utkRSTa rUpa se saMyama sAdhanA ke amRta se bhavya cAtakoM ke asaMyama tApa ko dUra kiyA, saMsAra rUpI sAgara ke bhaMvaroM meM gote khAne vAle bhavya jIvoM ko vratoM kA hastAvalambana dekara bAhara nikaalaa| bhavyaAtmAoM ke ajJAnAndhakAra se parivyApta cakSuoM ko jJAna-zalAkA se kholaa| vAstavikatA yaha hai ki satya zIla kI amara sAdhikAoM kI ujjvala-paramparA kA pravahamAna pravAha vastutaH vilakSaNa pravAha hai| unakI AdhyAtmika jagat meM garimAmayI bhUmikA rahI hai| vaha uddaNDatA ko prabAdhita karatI hai| kaThoratA ko sAtvika anurAga ke drava meM ghola kara samApta kara detI hai| pAzavikatA para valgA lagAtI hai| yathArtha meM ujjvala tArikA sAdhvIratnoM ne jahA~ nijI jIvana meM adhyAtma kA Aloka phailA kara pAralaukika jIvana ke sudhAra kI mahatI aura vyApaka bhUmikA kA kuzalatA evaM samarthatA ke sAtha nirvAha kiyA hai| vahA~ dharma pracAra ke gauravapUrNa abhiyAna meM bhI eka adbhuta udAharaNa upasthita karane meM sakSama rahI hai| ataeva ve nArI ke gauravamaya atIta ko abhivyakta karatI hai| jina sAdhvIratnoM ne satya aura zIla kI viziSTa sAdhanA kI ve sacamuca meM ajara-amara ho gii| una kA jIvana jyotirmaya evaM paramakRtArtha huA aura una ke samujjvala jIvana kI saprANa preraNAoM se samUcI mAnavatA kRtArtha hotI rahI hai| jaina sAhitya kA gaharAI se parizIlana karane para vidita hogA ki aneka sAdhviyoM kA jyotirmaya jIvana savistRta rUpeNa prApta hotA hai| maiM yahA~ para kevala unake nAmoM kA nirdeza kara rahA hU~, jisase sAdhviyoM kI eka pralamba svarNima zrRMkhalA kA paribodha ho skegaa| bhagavatI brAhanI- sAdhvIratna brAhmI pravartamAna avasarpiNI kAla ke prathama tIrthaMkara RSama deva kI jyeSTa putrI aura cakravartI bharata kI bahana thii| ina kA jIvana vilakSaNa vizeSatAoM kA akSaya koSa thaa| inhoMne mokSa pada ko prApta kara apanA jIvana sArthaka kiyA, saphala kiyaa| vairAgya mUrti sundarI-zramaNI zreSThA sundarI bhI bhagavAn RSamadeva kI hI kanyAratna thIM, jina ke pAvana nAma kA zravaNa mAtra se bhavya jIvoM kA kalyANa ho jAtA hai| brAhmI aura sundarI sautelI bahaneM thiiN| aura ye donoM avivAhita thiiN| sAdhvIratna sundarI bhagavatI brAhmI ke sAtha vicaraNa zIla rhiiN| jana-mAnasa ko prabhAvita karane meM svayaM ke tyAga-vairAgya aura sAdhanAmaya jIvana kA dRSTAnta eka atIva samartha sAdhana rhaa| antataH mahAsatI sundarI ne samagra karmoM kA samUlataH nAza kara nirvANa pada kI prApti kii| mahAsatI damayantI-sAdhvIratna damayantI vastutaH dhairyamUrti thii| viziSTa sAdhviyoM kI agrapaMkti meM sAdhvI zrI damayantI kA gauravapUrNa sthAna rahA hai| ve saprANa-preraNA srota haiN| inhoMne sudIrghakAlIna pati viyoga janya pIr3A ko jisa dhairya ke sAtha sahana kiyA, vaha nArI saMskRti kA eka zreSTha tama Adarza hai| rAjA nala aura rAnI damayantI ne dRr3hatA ke sAtha Atma kalyANa ke mArga para kadama bddh'aayaa| vAstava meM sAdhvI ziromaNi damayantI kA jIvana eka jyotirmaya jIvana thaa| mahAsatI kauzalyA-zramaNI'. kAzalyA eka Adarza jananI thii| mAtA kauzalyA kA Adarza jananI ke rUpa meM ujjvala.. amara rhegaa| maryAdA puruSottama rAma ke zIla aura audArya kA varNana karanA lekhanI se pare hai| Adarza putra, Adarza bhAI, Adarza svAmI Adi guNoM kI vyAkhyA ke liye zrI rAmacandra kA 7 - subhASita ratna sandoha 6-11 AcArya amita gati! 8 - ka - harivaMza purANa sarga -e pRSTha 183! kha - Adi purANa bhAga 1 parva 24! 9 - ka - bharatezvara bAhubalI vRtti gAthA hai! (22)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adarza caritra dRSTAnta rUpa meM prayukta hotA hai| ve vAstava meM mAtA kauzalyA ko hI dena the| rAma jaise suputra kI jananI hokara hI vaha dhanya ho gyii| yaha kathana atizayokti pUrNa nahIM hogA ki mAtA kauzalyA kI manaH sRSTi kI sAkAra divya chavi hI maryAdA puruSottama rAmacandra ke rUpa meM AvirbhUta huI thii| zraddheyA zrI kauzalyA vAstava meM Adarza jananI thI aura una ke ujjvala caritra kA pradIpa prakAzamAna hai| unhoMne bhAgavatI dIkSA aMgIkRta kI evaM Atma kalyANArtha sAdhanArata ho gayI thii| mahAsatI sItA-sAdhvI ziromaNi sItA jI kI jIvana-gAthA svataH hI itanI adhika pAvana hai ki pavana pravAha ke samAna kitanI hI zatAbdiyAM laharAtI nikala gayI haiM, kintu una kA jIvana Aloka-stambha ke rUpa meM jagamagAtA rahA hai| rAjakumAra zrIrAmacandra aura rAjakumArI sItA kA pANigrahaNa huaa| rAma sItA kA dAmpatya jIvana prArambha huaa| unhoMne apane pati deva se nivedana kiyA merA antarmana Apa ke prati nirmala hai, zuddhatam hai| kintu sAMsArika vAsanAoM se merA mana Uba gayA hai| Aryavara! mujhe dIkSA grahaNa karane ke liye AjJA pradAna kiijiye| antataH zrIrAma ko anumati dene hetu vivaza honA pdd'aa| sItAjI ne dIkSA grahaNa kI aura sAdhanArata ho gii|11 satItva dharma kI dhArikA sAdhvI ratna sItA jI kA jIvana-vRtta jagatvandya ke rUpa meM sarvadA amara rhegaa| mahAsatI kuntI-sudUra prAcIna kAla meM aMdhaka vRSNi nAmaka nareza zauripura nagara meM zAsana karate the| ina kI guNa zIlavatI kanyA thI -kuntI! mAtA kA nAma rAnI subhadrA thaa| inakI mAdrI nAmaka eka bahana thii| kuntI aura mAdrI donoM kA pariNaya hastinApura nareza pANDu ke sAtha sampanna ho gyaa| kuntI rAjaparivAra meM janmI, poSita huI, rAjagharAne meM hI vivAha sampanna huaa| para kuntI kA mana virakta ho utthaa| antataH samasta vaibhava, sukha adhikAroM kA sarvathA tyAga kara sAdhvI ho gyiiN| aura Atma kalyANa ke bhavya mArga para agrasara huii| adhyAtma sAdhanA aura atyugratapa ke phalasvarUpa unheM zAzvata Ananda upalabdha huaa| sAdhvIratna kuntI jI kA jIvana nArI jagata ke liye saMpreraka banA rhegaa| mahAsatI draupadI- sAdhvI ratna draupadI kA parama nirmala caritra, satya aura zIla kA sAkAra rUpa hai| usa ne zIla evaM satya ke saMrakSaNa hetu jisa tejomaya-svarUpa kA paricaya diyA thA, vaha apane Apa meM adbhata hai| jaba daryodhana ne bharI sabhA meM apanI jAMgha nirvastra karate hae praupadI ko usa para AsIna ho jAne kA Adeza diyaa| mahAsatI isa krUratama apamAna se atizaya rUpa se tilamilA utthii| usa siMhanI ne duHzAsana evaM duryodhana ko una kI duSTatA ke liye karArI latAr3a lgaayii| usane kaThora zabdoM meM ina kI aura inake duSkRtyoM kI ghora nindA kii| satI jI kA ati teja pratyakSa rUpa meM pragaTa huaa| aura mahAsatiyoM ke svarNima itihAsa meM vaha kSaNa sadA-sadA ke liye amara ho gyaa| zrI draupadI jI ne yudhiSTira, arjuna, bhIma, nakula aura sahadeva ina pA~coM pANDava patiyoM sahita sAnanda jIvana yApana Arambha kiyaa| yahIM usa ne pANDusena nAmaka tejasvI putraratna ko janma diyaa| usane AjIvana vighna-bAdhAe~ sahana kii| kintu satItva kA anamolaratna hastagata rakhA, use surakSita rkhaa| draupadI kha - triSaSTi zalAkA puruSa caritra parva -8 sarga - 3! 10 - triSaSTi zalAkA puruSa carita parva - 7! 11 - triSaSTi zalAkA puruSa carita parva - 7! (23)
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jI ne sAMsArika sukhoM kA tyAga kara saMyama patha svIkAra kiyA aura adhyAtma sAdhanA meM lIna ho gii| antataH usa ko pA~caveM svarga kI prApti huii| dropadI kI virakti se pANDava bhI prerita hue aura ve Atma kalyANa ke mArga para agrasara ho gye| pANDava bandhuoM ne mokSa pada ko prApta kiyaa| mahAsatI draupadI kA jIvana eka prakAzamAna jIvana thaa| mahAsatI rAjImati-zramaNIratna rAjamati kA samujjvala jIvana bhI utkRSTa saMyama kA anupama gAna hai| vaha alaukika dRr3havratA thii| jisa ne kevala vAgdattA hote hue bhI, toraNa se apane vara ke lauTa jAne para AjIvana avivAhitA rahane kA praNa kara dRr3hatA ke sAtha mahAvratoM kA pAlana kiyaa|2 aisI gauravazAlinI nArI ke AdhAra para hI nArI Adarza kA bhavyatama Adarza avasthita hai| usa kA jIvana vAsanA-vihIna aura Atmotsarga kA eka adbhuta citra hai| ___ mahAsatI puSpacUlA-zramaNI-maNi 'puSpacUlA kA mahAsatiyoM kI ujjvala-paramparA meM viziSTa sthAna hai| nirmala sneha, brahmacaryaniSThA, avicala sAdhanA Adi vividha raMgoM se sAdhvI puSpacUlA kA jIvana citra saMvarA huA hai| ina ke caritra kI gaurava-gAthA ke smaraNa mAtra se kaluSita mAnasa meM nirmalatA kA saMcAra ho jAtA hai| mahAsatI puSpacUlA saMsAra meM rahakara bhI virakta rhii| vivAhitA raha kara bhI brahmacarya sAdhanA meM lIna rhii| bAhara se rAjarAnI thI, para vaha bhItara meM sadA sAdhvI banI rahI, isa dRSTi se isa kA jIvana anukaraNIya hai, abhinandanIya hai| mahAsatI prabhAvatI-sAdhvI ratna zrI prabhAvatI jI kA sAdhvI paramparA meM maulika sthAna hai, parama viziSTa sthAna hai| isa zramaNI ratna ne apane Adarza jIvana dRSTAnta ke dvArA nArI jagat ke liye patnI kA gaurava svarUpa pratiSThita kiyaa| usa ke ujjvala jIvana para se yaha spaSTa hotA hai ki patnI ke liye pati kA AmantraNa svIkAra karanA to anivArya hai, kintu sAtha hI pati deva ko sanmArga para lAne kA uttara- dAyitva bhI use vahana karanA caahiye| patnI pati kI dharma sahAyikA hotI hai| vaha pati ke jIvana ko dharmamaya banAye / ke liye satata rUpa se sahAyatA karatI hai aura usa kA yahI svarUpa pramakha hai| mahAsatI prabhAvatI mahArAja ceTaka kI yazasvinI kanyA thI aura bhagavAn mahAvIra kI ananya upAsikA thii| usa kA jIvana vilAsa-rahita, saMyamita aura niSkaluSa thaa| vaha Adarza jyoti kabhI bhI ghUmila nahIM ho sakatI, prabhAva vihIna nahIM ho sakatI, usakA jo mahatva hai, vaha zAzvata hai| mahAsatI mRgAvatI-sAdhvIratna mRgAvatI yazasvinI pratimAmUrti mahAsatI prabhAvatI kI bahina thii| jyotirmaya prabhu mahAvIra kI mAtA trizalA bhI sAdhvI mRgAvatI kI mausI thii| sAdhvIratna kA zIla hI usa ke liye sarvasva haiN| hajAra hajAra bAdhAe~ usa ke mArga meM AtI haiM, kintu vaha nisteja hokara ina viloma tatvoM ke prati samarpitA nahIM hotI hai, apitu vaha zaktibhara ina se saMgharSa karatI hai| antataH satItva zakti kI hI vijaya hotI hai aura bAdhAeM dhvasta ho jAtI hai| mRgAvatI jI prabhu mahAvIra ke zrI caraNoM meM dIkSita hokara AryA candana bAlA ke saMrakSaNa meM dharma sAdhanA karane lgii| eka samaya kA pAvana prasaMga hai ki prabhu mahAvIra vicaraNa karate hue kauzambI pdhaare| candana bAlA unake darzanArtha phuNcii| unake sAtha mRgAvatI bhI thii| usa samaya sUrya prabhu kI sevA meM upasthita thaa| sUrya ke prakAza meM mRgAvatI ko dina ke samApta ho jAne kA 13 - dazavaikAlika niyukti adhyayana 2 gAthA -8 ! 14 - Avazyaka niyukti gAthA 1284! (24)
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ AbhAsa nahIM huA aura vaha kAphI samaya taka prabhu kI sevA meM baiThI rhii| jaba vaha vilamba se lauTI to use sAdhvI maryAdA ke ullaMghana ho jAne kA kheda thaa| AryA candanA ne bhI use upAlambha dete hue kahAsAdhviyoM sUryAsta ke bAda bAhara nahIM rahanA cAhiye / mRgAvatI ne kSamAyAcanA ke sAtha sArI sthiti spaSTa kara dii| kintu phira bhI use apanI bhUla para pazcAttApa huA aura pariNAmataH use kevala jJAna kI prApti ho gii| aba vaha sarvajJa - sarvadarzI ho gaI thii| isI kevala jJAna kI rAtri meM jaba mRgAvatI jagI huI thI / aura samIpa hI sAdhvI candanA soI huI thii| usa ne eka sarpa ko AryA ke samIpa se nikalate hue dekha liyA / sAhasa ke sAtha AryA ke hAtha ko pakar3a kara usane bhUmi se Upara uThA liyA aura sarpa vahA~ se nikala gyaa| AryA sahasA jAga utthii| usane mRgAvatI jI ko kara sparza kA kAraNa pUchA aura sarvadarzI mRgAvatI jI ne sarpa vAlI ghaTanA batA dii| sAdhvI pramukhA candana bAlA ko atyanta hI Azcarya huA ki isa ko saghana andhakAra meM isako kAlA nAga kaise dRSTigocara ho gayA? unhoMne mRgAvatI se isI Azaya kA prazna kiyA / mRgAvatI ne uttara meM kahAaba maiM sarvatra kucha dekha pA rahI hU~ aura jJAnAloka meM vihAra kara pA rahI huuN| AryA candana bAlA ko yaha samajhane meM vilamba nahIM huA ki mRgAvatI ko kevala jJAna kI upalabdhi ho gaI / AryA candanA ne kevalI mRgAvatI kI vandanA kI aura svayaM bhI dhyAna sAdhanA meM lIna ho gii| unhoMne kSapaka zreNI meM ArUr3ha hokara cAra ghanaghAtI karmoM kA kSaya kara liyaa| isI rAtri meM candanabAlA ko kevala jJAna ho gyaa| mahAsatI mRgAvatI bhI yathAsamaya aghAtI karmoM kA kSaya kara siddha, buddha aura mukta ho gii| mahAsatI padmAvatI- sAdhvI ratna padmAvatI bhI vaizAlI gaNarAjya ke adhipati mahArAja ceTaka kI yazasvinI putriyoM meM se eka thI / anya bahanoM kI taraha yaha bhI dharmAnurAgiNI aura pratibhAzAlinI thI / campAnagarI ke dharmaniSTha nareza dadhivAhana ke sAtha padmAvatI kA vivAha huaa| padmAvatI sAMsArika sukhoM se sarvathA virakta huI aura usa ne pravrajyA grahaNa kii| saMyama sAdhanA meM lIna ho gii| aura usa ne pitA tathA karakaNDU putra ke madhya yuddha ke ghora duSkarmoM ko pUrNataH roka diyA / hiMsA ko unmUlita kara ahiMsA kI sthApanA kii| aura vaha apane jIvana ko saphala kara detI hai| mahAsatI zivA- zivAdevI vaizAlI nareza ceTaka kI caturtha rAjakumArI thI / pativrata meM avicala rahI, satya priyA evaM viveka zIlA thI / satItva kI tejasvitA usa kI anyatama vizeSatA thii| rAnI zivA devI apane patideva avanti ke adhipati caNDapradyotana ke prati nirmala bhAvanA rakhatI thii| adhikAra kI garimA se pUrNa vAtAvaraNa meM rahatI huI bhI ina se kosoM dUra thii| bhagavAn mahAvIra caraNoM meM mahArAnI zivAdevI ne dIkSA grahaNa kii| sAdhvI zivA ne AryAratna candanabAlA ke sAnnidhya meM utkRSTa sAdhanAeM kI, karmoM kA sarvathA kSaya kara siddha buddha aura mukta ho gii| mahAsatI sulasA-mahAsatI sulasA kA samUcA jIvana dharmamaya thA / usa kA jIvana isa tathya kA paripuSTa udAharaNa hai ki patnI apane mRdula- madhura udbodhana dvArA patideva ko bhI zraddhAvAn banAne meM saphala ho sakatI hai| sulasA kA janma rAjyavaMza meM nahIM huA / nAga nAmaka rAjagRhI ke eka sAmAnya sArathI kI patnI sulasA eka sAmAnya gRhastha thI / kintu yaha satya hai ki vaha dharma parAyaNa thii| samyagdarzana meM avicala rahane vAlI sulasA ne zraddhA aura sAdhanA ke bala para hI tIrthaMkara gotra kA upArjana kiyA usa kA jIva hI AgAmI caubIsI meM pandrahaveM tIrthaM kara ke rUpa meM avatarita hogaa| (25)
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAsatI subhadrA -sAdhvIratna subhadrA kA samUcA jIvana dhArmika dRr3hatA kA jIvanta pratIka thaa| vijaya satya kI hotI hai| subhadrA kA jIvana isI vijaya kA udghoSaka hai| subhadrA jinadAsa kI yazasvinI putrI thii| jinadAsa vasantapura kA pratiSThita zreSThI thaa| campAnagarI meM eka ghanADhya yuvaka nivAsa karatA thaa| jisa kA nAma buddhadAsa thaa| subhadrA kA pANigrahaNa buddhadAsa ke sAtha huaa| subhadrA ne buddhadAsa ke samUce parivAra ko "namo arihantANaM" kA maMgalamaya mahAmantra diyaa| ukta mahAmantra kI zItala laharoM se samUcA parivAra prakSAlita ho gyaa| - mahAsatI candanavAlA-sAdhvIrala zrI candanabAlA prabhu mahAvIra kI prathama ziSyA thii| zramaNI saMgha kI pravartinI evaM dharmazAsikA thii| jisa ke netatva meM chattIsa hajAra sAdhviyoM ne apane Apa ko mokSa-mArga para gatizIla rkhaa| mahArAjA ceTaka kI rAjakumArI dhAriNI campAnareza dadhivAhana kI dharmaniSThA rAnI thii| rAnI dhAriNI trizalA kI bahana arthAt bhagavAn mahAvIra kI mausI thii| campAnagarI kA yaha rAja dampatI ujjvala kIrti ke kAraNa vizruta hai| ye rAjarAnI eka atIva salaunI rAjakumArI ke mAtA-pitA the| jisa kA nAma thA -vsumtii| yahI vasumatI candanA yA candanabAlA nAma se vizruta huii| ___ sAdhvIratna candanabAlA kA samUcA jIvana adbhuta garimAoM kA mUlyavAn koSa thaa| vaha viziSTa sAdhvI pratikUla-pariveza meM bhI gambhIra aura sahiSNu banI rhii| dharmapatha se vicalita na huii| mUlA aura zatAnIka jaise krUra karmiyoM kA bhI usa ne mAdhuryapUrNa vyahAra se hRdaya-parivartana kiyaa| kauzambI evaM campA ke madhya bhISaNa zatrutA ko bhI usane sadA ke liye samApta kara diyaa| usane aisI vilakSaNa vizeSatAoM ke AdhAra para sAdhviyoM kI ujjvala paramparA meM gaurava pUrNa sthAna prApta kiyaa| sArapUrNa bhASA meM yahI kahA jA sakatA hai ki zramaNa saMskRti meM nArI kA jo mUlyAMkana huA hai, vaha yathArthapUrNa hai| nArI ke vyApaka vyaktitva ko sarvAMgINa rUpa se citrita karane kA upakrama ananta asIma AkAza ko apane laghIyAn bAhupAza meM paribaddha kara lene ke samAna hAsyAspada prayAsa hai| aura merA yaha lekhana kArya yathArtha artha meM agAdha-apAra mahAsAgara kI aparimita jalarAzi ko eka gAgara meM bhara lene ke samAna hai, tathApi isa dizA meM atyalpa sA prayatna kiyaa| yathArtha se Adarza kI ora aise meM yadi yaha laghu kAya nibandha-bindu pAtheya svarUpa siddha huA to maiM apane zrama ko sArthaka smjhuugaa| (26)