Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa saMskRti kA virAT dRSTikoNa saubhAgyamala jaina eDavokeTa zujAlapura ( ma0pra0) zramaNa saMskRti ke virAT dRSTikoNa para vicAra karane ke pUrva 'saMskRti' zabda para vicAra kara lenA jarUrI hai / mere alpamata meM dharma aura saMskRti eka hI sikke ke do pahalU haiM / koI saMskRti dharmaM rahita ho yA koI dharma saMskRti rahita ho, yaha asambhava hai / jaba maiM "dharma" zabda kA prayoga karatA hU~, to merA tAtparyaM sArvakAlika, sArvabhauma, dhArmika tattvoM se hai, jo dezakAla se pare hai / koI dharma asaMskRta ho, yaha sambhava nahIM hai / paM0 javAharalAla neharU ne "saMskRti" zabda para kaI vidvAnoM ke mata ko uddhRta kara apanA mata vyakta kiyA thA ki "saMskRti" mana, AcAra, ruciyoM kA pariSkAra yA zuddhi hai / yaha sabhyatA kA bhItara se prakAzita ho uThanA hai| bhArata kI saMskRti sAmAjika tathA samanvayazIla rahI hai / " isI prakAra "dharmaM ane saMskRti" kI prastAvanA ( sampAdaka kI kalama se ) meM vibhinna vidvAnoM, dArzanikoM ke mata kA ullekha karake yaha niSkarSa nikAlA gayA hai ki saMskRti vahI mAnI jAnI cAhiye, jahA~ dharma, darzana, kalA kA astitva ho / 2 Akhira, dharma bhI manuSya ke mana ko pariSkRta karake usake AcAra tathA ruci ko susaMskRta banAtA hai / bhArata meM prAga aitihAsika kAla se do saMskRtiyoM kA astitva rahA hai : 1. zramaNa saMskRti aura 2. brAhmaNa saMskRti / " zramaNa " zabda meM zrama nihita hai / aisI saMskRti, jisameM mAnava jIvana ke uccatama zikhara taka ko zrama ke dvArA prApta kiyA jA sake, kisI kI kRpA ke AdhAra para yA yAcanA karake nhiiN| isake atirikta, zramaNa zabda ke garbha meM 1. zrama, 2. sama, 3. rAma, bhAvanAeM vidyamAna haiN| ina tInoM kA darzana zramaNa saMskRti meM hotA hai / brAhmaNa saMskRti kA netRtva vaidika brAhmaNoM ke pAsa thA / yaha adhikatara tatkAlIna rAjAoM, dhanika varga se rAjasUya yajJa ( hiMsApUrNa ) karAkara devoM kI prasannatA prApta karane kA mArga batAtI thI / isa paramparA meM veda svataH pramANa the / veda ko apramANita kahane vAlA nAstika mAnA jAtA thA / zramaNa saMskRti parIkSA pradhAna thI / veda ko svataH pramANa mAnane se iMkAra karatI thI tathA svayaM ke kRta karmoM ke bala para hI usakA kalyANa yA akalyANa ho sakatA hai, yaha mAnatI thii| tyAga, tapa Adi para bala detI thI / zramaNa saMskRti kA netRtva kSatriya logoM ke pAsa thA, jisakA pramukha kSetra pUrvI bhArata thA / yaha pRthak bAta hai ki Age calakara donoM saMskRtiyoM meM sAmaMjasya biThAne kA kucha prayatna samanvayazIla manISiyoM ne kiyA, jo kucha sImA taka AdAna-pradAna ke mArga para calA / isa deza kI donoM saMskRtiyoM ke mahattvapUrNa binduoM para jo mata bhinnatA rahI hai, usakA kucha saMketa AcArya narendradeva ne apanI eka pustaka kI prastAvanA meM kiyA hai, jisase yaha faonrSa nikalatA hai ki "brAhmaNa saMskRti" se bhinna eka saMskRti prAg vaidikakAla se hI vidyamAna thI, jisameM mukhyataH hasA mUlaka nirAmiSa AhAra, vicAra, sahiSNutA, anekAntavAda evaM muni paramparA kA prAbalya thA / 3 1. saMskRti ke cAra adhyAya, dinakara, pR0 5-6 / 2. dharmaM ane saMskRti, prastAvanA, pR0 10 3. bhAratIya saMskRti kA vikAsa ( vaidikadhArA), DaoN0 maMgaladeva zAstrI, prastAvanA |
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 paM. jaganmohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha [khaNDa vartamAna meM zramaNa saMskRti ke do mahatvapUrNa ghaTaka mAne jAte haiM-1. jaina aura 2. bauddha / ina donoM ke upAsya tIrthakara athavA arhat kSAtrakulotpanna the| pUrvI bhArata meM kSatriyoM ke netRtva vAlI saMskRti ahiMsA tathA vicAra sahiSNutA para AdhArita rahI hai| jaina paramparA vartamAna kAlacakra meM tIrthaMkara RSabha deva se isa paramparA kA prArambha mAnatI hai / unake pazcAt 23 tIrthakara aura hue / 21 veM naminAtha, 22 veM ariSTa nemi aura 23 veM pArzvanAtha tathA 24 veM vardhamAna mahAvIra the| tAtparya yaha hai ki pArzvanAtha tathA vardhamAna to usa mahattvapUrNa saMskRti ko antima kar3I the, jo tothaMkara RSama deva ne prArambha kI thii| jJAta itihAsa ne ina donoM tIrthaMkaroM ko aitihAsika mAnA hai| usake pUrvakAla taka hamAre itihAsavid vidvAnoM kI pahuMca nahIM ho sakI hai| kintu kevala isI kAraNa unake astitva ke sambandha meM zaMkA nahIM kI jA sktii| kAraNa yaha hai ki hamAre deza ke prAcIna sAhitya meM pracura mAtrA meM sAmagrI milatI hai, jisapara avizvAsa karane kA koI kAraNa nahIM hai : 1. tIrthaMkara RSabhadeva antima kulakara yA manu "nAmi" ke putra the, jinakA ullekha vedoM tathA zrImadbhAgavata ke paMcama skandha meM atyanta zraddhA ke sAtha kiyA gayA hai / unako parama yogI, parama avadhUta mAnakara unako prazaMsA kI gayI hai| 2. tIrthaMkara RSabhadeva, ajitanAtha evaM 22 veM tIrthaMkara ariSTa nemi kA ullekha yajurveda meM bhI milatA hai| 3. tIrthaMkara ariSTa nemi yAdavoM kI eka zAkhA meM janme tathA pazu hiMsA ke dRzya se vyAkula hokara virakta hue tathA tapasyA karake giranAra parvata ( urjayantagirI ) para nirvANa ko prApta hue| saurASTra ( jahA~ giranAra parvata hai ) meM gau tathA pazuzAlA ( piMjarApola ) kA astitva ariSTa nemi (neminAtha ) kI virakti ke kAraNa ko jyotita karatI hai|" 4. tIrthaMkara ariSTa nemi, vAsudeva kRSNa ke cacere bhAI the / vaidika paramparA meM RSi AMgirasa ne kRSNa ko Atma yajJa kI zikSA dI / eka mata yaha hai ki AMgirasa, tIrthaMkara ariSTa nemi kA hI apara nAma thaa| upadeza kI * mUla bhAvanA se anumAna hotA haiM ki vaha eka jaina muni kA diyA huA upadeza ho / 5. bhAratIya sAhitya ke prAcIna grantha Rgveda ( 10.13.6.2. ) meM muni kI eka vizeSa zAkhA vAtarazanA tathA unakI vRttiyoM kA jikra hai / yaha vizeSaNa, anAsakti mauna Adi AdhyAtmika vRtti ke dhanI tapasviyoM kA hai| vedottara kAlIna vaidika paramparA meM bhI ye muni pUrvavat sammAnita the| taittirIya AraNyaka ( 1.2.6.7.), tathA padmapurANa ( 6. 212) ke anusAra tapa kA nAma hI zreya hai| yaha jJAtavya hai ki vAtarazanA, jaina paramparA ke liye paricita nAma hai, jaisA jinasahastra nAma meM ullekha AtA hai| 6. anumAna hai ki taittirIya AraNyaka kAla meM, vyavahAra meM RSi tathA muni zabda paryAyavAcI hote jA rahe the| kahIM vAtarazanA zramaNa muni ke lie RSi tathA vaidika gRhasthAzramo RSi ke lie muni zabda kA prayoga milatA hai| yaha samanvaya buddhi kA pariNAma jJAta hotA hai / vaidika paramparA meM bhI prArimbhaka Azrama 4. bhAratIya darzana, DaoN0 rAdhAkRSNan, bhAga-1, pR0 264 / 5. prAga-aitihAsika jaina paramparA, DaoN0 dharmacanda jaina, pR0 5 / 6. bhAratIya saMskRti evaM ahiMsA, dharmAnanda kosAmbI, pR0 68 / 7. prAg-aitihAsika jaina paramparA, DaoN. dharmacanda jaina, pR. 7, 9 /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ] zramaNa saMskRti kA virAT dRSTikoNa 13 vyavasthA ke bAda vAnaprastha tathA saMnyAsa Azrama kI vyavasthA kI gaI / pariNAma svarUpa donoM zabdoM meM ekatva sthApita huA 14 7. jahA~ Rgveda meM devatA ko smRtiyA~ haiM, vahIM upaniSadoM meM mAnava mana ke bhItara uThane vAle praznoM para carcA kI gaI hai / aisA lagatA hai ki jaba vaidika paramparA tathA zramaNa paramparA ke manoSI nikaTa baiThakara carcA karate the, adhyAtma pradhAna praznoM kA samAdhAna khojate the, usa samaya kA sAhitya upaniSad haiM / veda vihita ( hiMsApUrNa yajJoM ) ko upaniSada kAla meM Atma paraka banA liyA gayA / " 8. rAjA janaka (videha ) kI sabhA meM RSi, brAhmaNa kumAra-saba Atma-vidyA kA upadeza lene sammilita hote the / mahArAja janaka kSatriya the / anumAna to yaha hai ki janaka nAma nahIM thA / vastutaH janaka kA zabdArtha pitA hotA hai / jaina Agama uttarAdhyayana meM videharAja rAjarSi kA ullekha hai / usameM jo saMvAda brAhmaNa veza meM upasthita indra tathA nami meM huA hai, usase lagatA hai ki nami hI janaka thA yA nami ke vaMza meM ho janaka thA / yaha zodha kA viSaya hai / 9. svargIya saMta binobAjI ne apane dvArA vyAkhyAyita "viSNu sahasranAma" pustaka ke anta meM "avirodha sAdhaka" zIrSaka se yaha pratipAdita kiyA hai ki viSNu ke 1000 nAma meM " vardhamAna mahAvIra " kA nAma bhI hai ( pRSTha 389 ) anumAna hai ina 1000 nAmoM meM viSNu kA nAma eka "jina" bhI hai| 10. yogavAziSTha ( saMskRti saMsthAna, khvAjA kutuba varelI se prakAzita ) prathama khaNDa ke " vairAgya prakaraNa" ( 15 vAM sarga ) meM eka zloka hai, jisakA tAtparya hai ki maiM rAma nahIM hU~, na merI koI icchA ( vAnchA ) hai / maiM "jina' kI taraha apanI AtmA meM zAnti cAhatA hU~ // nAhaM rAmo na me vAJchA: na ca me bhAveSu manaH / zAMtimAsthitumicchAmi, svAtmanyeva jino yathA // 6 // tAtparya yaha hai ki zramaNa paramparA isa deza meM prAg aitihAsika kAla se vidyamAna thI / unameM vibhinna yugoM meM tIrthaMkara avatarita hue hai jaisA ki Upara likhA jA cukA hai / pArzvanAtha aura vardhamAna mahAvIra kI aitihAsikatA to vivAda se pare hai | zramaNa paramparA kA jo sAhitya Aja upalabdha hai, usake lihAja se yaha binA saMkoca kahA jA sakatA hai ki zramaNa saMskRti kA dRSTikoNa sadaiva vizAla rahA hai| tIrthaMkara mahAvIra ke yuga meM vaidika paramparA meM saMskRta kA prAbalya thA / ise ucca varga meM somita kara diyA gayA thA / "strIzUdI nAdhIyAtAm " -strI tathA zuddhoM ko veda ke paThana kA adhikAra nahIM hai / jahA~ aisI sthiti thI, vahA~ tIrthaMkara mahAvIra ne tatkAlIna pracalita jana bhASA magadha tathA nikaTavartI sthAnoM kI janabolI kA mizra rUpa " arddhamAgadhI" apanA kara, jana sAmAnya taka apane sandeza ko pahu~cAyA / isa prakAra se bhASA ke kSetra meM eka aisI krAMti huI jisase saMskRta kA garva samApta ho gayA / kevala itanA hI nahIM, tIrthaMkara mahAvIra saMgha ke dvAra abhijAtya varga se lekara nimna tathA nimnatama varga ke vyakti ke liye khulA thA / yahI kAraNa hai ki unake saMgha meM cAMDAla taka muni ke rUpa meM dIkSita hue / varga vyakti ke liye thI / usa samaya saMgha meM samAja kA pratyeka tabakA unako vahI ucca sthiti prApta thI, jo abhijAtya sammilata hotA tathA unake upadezoM ko AtmasAt 8. vahI, pR0 9, 10 / 9. upaniSadoM kI bhUmikA, DaoN0 rAdhAkRSNana, pR0 49 /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 paM0 jaganmohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha karake apane kalyANa kA mArga prazasta karatA thA / zramaNa saMskRti ke dRSTikoNa ko virATatA ko, isa prArambhika paricaya ke pazcAt, udAharaNa rUpa meM nimnalikhita binduoM se isa niSkarSa para pahuMcA jA sakatA hai ki yaha saMskRti deza-kAla se pare samasta prANI jagat kI unnati ke liye prayatnazIla thii| yahI kAraNa hai ki uttara kAla meM isa saMskRti kA pracAra-prasAra videzoM meM huaa| 1. jaina paramparA meM "namaskAra maMtra" atyanta pavitra mAnA jAtA hai, jisameM guNoM ke AdhAra para arahata, siddha, AcArya, upAdhyAya tathA sAdhujana ko namaskAra kiyA gayA hai. kisI vyakti vizeSa ko nhiiN| yahI nahIM, apitu antima pada "sAdhu" zabda meM "loka ke samasta sAdhujana" ko ArAdhya mAnakara namana kiyA gayA hai| kevala isa deza ke hI nahIM, deza-videza ( samasta loka ) ke samasta sAdhujana isameM abhipreta hai / sAtha hI liMga, veza, jAti, deza se pare yaha vyavasthA hai, kintu usameM sAdhutA anivArya hai| 2. mAnava jAti kA antima lakSya niHzreyasa kI prApti hai| isake liye pratyeka dharma ke manISI, tatva-ciMtakoM ne mAnava jAti kA patha pradarzana kiyA hai| usako kisI vizeSa dharma yA sampradAya kA anuyAyI yA dIkSita honA jarUrI nahIM hai| isa sArvabhauma siddhAnta ke anusAra, jaina dharma meM mAnya siddha avasthA ko ( antima lakSya) pratyeka vyakti prApta kara sakatA hai| pandraha prakAra se siddha hote haiM, unameM svaliMga (jaina dharma meM mAnya paramparA ), anya liMga ( anya dharmoM meM mAnya paramparA ), tIrtha siddha ( jaina dharma kA anuyAyI ), atIrthasiddha (jisane jaina dharma ko aMgIkAra nahIM kiyA ) usa paramparA ke veza meM bhI vaha siddha ho sakatA hai| vastutaH jaba AtmA rAga-dveSa se rahita zuddha avasthA para pahuMca jAtI hai, taba siddha avasthA meM sthita ho jAtI hai / 3. tIrthaMkara mahAvIra ke pramukha ziSya ( gaNadhara ) indrabhUti gautama the / ve pUrva meM veda evaM vaidika sAhitya ke manISI, marmajJa prakANDa vidvAna the| tIrthakara mahAvIra se zaMkAoM kA samAdhAna pAkara ve dIkSita ho jAte haiM / indrabhUti tIrthakara mahAvIra ke vizAla saMgha ke prathama gaNadhara the| 4. RSibhASita ( riSibhAsiyAI ) zramaNa-paramparA kA eka viziSTa grantha hai| isameM jaina darzana ke tatva ciMtaka, vaidika darzana ke RSi, paribAjaka tathA bauddha bhikSuoM ke AdhyAtmika upadeza saMgrahIta haiN| yaha grantha isa deza kI triveNI ke rUpa meM ( jaina, bauddha, vaidika dhArA ) samanvaya kA saMdezavAhaka tathA sAmpradAyika vyAmoha ke pAza ko tor3ane ke lie mArgadarzana karatA hai| AdhyAtmika upadeza cAhe kisI paramparA ke ho, vareNya haiM aura AtmA ko unnata avasthA taka ke jAne meM sahAyaka hote haiN| yahI kAraNa hai ki zramaNa saMskRti ke Adi puraskartA RSabhadeva kA anuyAyI aMbaDa parivrAjaka bhI thaa|'deg saMkSepa yaha hai ki zramaNa saMskRti ke manISI AcAryoM ne isa dizA meM jaina darzana dvArA mAnya anekAnta dRSTi se bhinna-bhinna matavAdoM meM sAmanjasya karane kA prayatna kiyA hai| naya (sApekSa siddhAnta ) kI nIMva para khar3A anekAnta yA syAdvAda samanvayazIla rahA hai / vaise jitane vacanapatha hai, utane naya hai|" isake lie eka udAharaNa paryApta hogaa| mahAna AcArya haribhadrasUri ne 'zAstravArtAsamuccaya' meM sAMkhya darzana tathA usake praNetA kapila muni ke sambandha meM kahA thA: 10. risibhASiyAI suttaM, saMpAdaka manoharamunijI, pR0 18, 19 / 11. SaDadarzana samuccaya, saM0 zrI vijayajambUsUri, vIra saMvat 2476 /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ] zramaNa saMskRti kA virAT dRSTikoNa 15 jisa prakAra amUrta AtmA ke sAtha mUrtayogoM mana, vacana, kAyA kA amUrta AkAza ke sAtha mUrta ghaTakA, amUrta jJAna ke sAtha mUrta madirA kA sambandha ho jAtA hai, usI prakAra sAMkhya kA prakRtivAda ghaTita ho sakatA hai | kapilamuni divya jJAnI the, ataH vaha pUrNataH asatya kaise kahate ?12 "mUrtayA'dhyAtmano yogo ghaTena nabhato yathA / upaghAtAdi bhAvasya jJAna syeva surAdinA / evaM prakRti vAdo'pi vijJeyaM satya eva hi / kapilostatva rucena divyo hisa mahAmuniH // yaha hai - bhinna vicAra ke prati sahiSNutA / Avazyaka hai ki manuSya kI cittavRtti nirmala, niSkaluSa, kaSAyarahita samyaka dRSTi se sampanna ho, to vaha virodha meM bhI avirodha kA darzana kara letA hai / isI kAraNa usakA dRSTikoNa vizAla rahA hai / mahAna yogI AnandadhanajI ne eka spaSTa bAta kahI hai : rAma kaho, rahamAna kaho, koI kAnha kahI mahAdeva rI / pArasanAtha kaho, koU brahma, sakala brahma svameva rI // bhAjana bheda kahAvata vidha nAnA, eka mRtikA rUpa tese khaNDa kalpanA Aropita, Apa akhaNDa svarUpa kintu yaha kama Azcarya kA viSaya nahIM hai ki itane udAra tathA samanvayazIla zrI saMgha meM bhagavAna mahAvIra ke kucha zatAbdiyoM ke pazcAt sacela tathA acela ke nAma para vizRMkhalatA prArambha huii| yaha to sarvamAnya hai ki bhagavAna mahAvIra nipaTa digambara the / sacelatva kA pakSadhara zvetAmbara sampradAya acelatva kI prazaMsA karatA hai, kintu apavAdika sthiti meM vastra ke upayoga (sImita mAtrA tathA pratikUla paristhiti meM) ko munidharma ke viparIta nahIM mAnatA / acelatva ke Agraha ke kAraNa digambara ko strI mukti kA niSedha karanA par3A / sarvamAnya sthiti yaha hai ki karmabandhana tathA usase muktatA kA sIdhA sambandha AtmA se hai / AtmA apane mUla svarUpa meM na to puruSa hai, na strI / karma se muktatA kaSAya kI anupasthiti para nirbhara hotI hai / zarIra paryAya se usakA sambandha nahIM hai| kisI bhavya jIva ke kevalya prApti ke pazcAt bhI usakI AtmA zarIra meM rahatI hai / guNa sthAna ke krama meM ( terahavA~ guNa sthAna ) sayoga kevalI kahA jAtA hai| tAtparya yaha hai ki usa kevalI ko mana, vacana, kAyA kA yoga prApta hai aura vaha kriyAzIla hai kintu usake rAgadveSa, mUlataH naSTa ho cuke hai, anAsakta bhAva se caramasImA ) jIvana vyatIta karatA hai, isa kAraNa use karmabandhana, nahIM hotA / vyAvahArika tathA vijJAna kI dRSTi se bhI dekheM, to jaba taka zarIra hai, use zarIra nirvAha ke Avazyaka hotA hai / yadi hama gahana ciMtana kareM to yaha spaSTa hogA ki uparokta bindu aise nahIM the donoM paramparAoM meM vaicArika samanvaya nahIM ho sakatA thA / ( liye bhojana lenA ki jisake kAraNa rI / rI // yadi hama itihAsa kI dRSTi se dekheM, to IsA kI dUsarI zatAbdI meM isa sAMpradAyika abhiniveza meM samanvaya ke sAdhaka eka saMgha kA udaya huA jise "yApanIya saMgha" kahA gayA / zvetAmbara paraMparA ko mAnyatA se acelatva- sacelatva kA vivAda vIra nirvANa se 609 varSa pazcAt ( 82 IsavI meM ) tathA digambara paraMparA kI mAnyatA ke anusAra I0 saM0 79 meM huA / digambara zvetAmbara saMgha bheda ke 60-70 varSaM pazcAt hI ( I0 saM0 248 meM ) yApanIya saMgha kA 12. " zramaNa " vArANasI, agasta, 1983, 'sarvadharma samabhAva aura syAdvAda', lekhaka subhASamuni /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 paM0 jaganmohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha [khaNDa prAdurbhAva huaa|'3 isa saMgha kA astitva IsA kI 15 vI yA 16 vIM zatAbdI taka rhaa| isa saMgha kI kucha mAnyatAyeM zvetAmbara paramparA dvArA mAnya tathA kucha digambara paramparA dvArA mAnya thauM / yApanIya saMgha kA sAhitya paryApta hai aura yaha sAhitya isa saMgha bheda ke mUla kA patA lagAne tathA donoM paramparAoM ko jor3ane vAlA sAhitya hai|5aisaa pratIta hotA hai ki 70 varSa meM hI samanvayazIla mastiSka saMgha bheda ke kAraNa vyathi thA tathA khAI ko pATane jaisA vicAra usake mastiSka meM hiloreM le rahA thA, jisake kAraNa yApanIya ( aparanAma ApulIya yA goSya saMgha) saMgha astitva meM A gyaa| lagabhaga 16vIM zatAbdI meM isa saMgha kA lopa ho gyaa| kAraNoM ke sambandha meM nizcita kucha nahIM kahA jA sktaa| isake pazcAt kA itihAsa to donoM paramparAoM ke AMtarika vidroha tathA vizRMkhalatA kA itihAsa hai| zvetAmbara paramparA meM lokAzAha kI paramparA tathA usake pazcAt sthAnakavAsI teraha paMtha kA udaya haa| digambara paramparA mI ahatI nahIM rhii| sva0 tAraNasvAmI kA tAraNa paMtha svargIya zrI kAnajI svAmI tathA svargIya zrI rAyacanda mAI kI paramparA bhI calI / tAtparya yaha hai ki jaina saMgha kI zakti kA vibhAjana hotA rhaa| jaina saMgha kI isa vizRMkhala pradhAna pravRtti ko dekhakara bar3e duHkhI hRdaya se mahAna adhyAtmayogI zrI AnandadhanajI ne eka pada kahA thA, jasakA artha hai ki gaccha meM bahuta bheda prabheda apanI A~kha se dekhate hue tatva carcA karate hue lajjA nahIM AtI ? kaliyaga meM darAgrahoM se grasta hokara apanI bhakha ( vaiyaktika pUjA-pratiSThA kI taSaNA ) miTAne ke liye prayatnazIla hai| tAtparya yaha hai ki vaiyaktika bhUkha ko saiddhAntika jAmA pahanAkara zrI saMgha meM vizRMkhalatA lAI gaI hai| hamArA jaina samAja jAti, sampradAya, Adi vibhinna prakAra se vizRMkhalita hai| hama anekAMta tathA syAdvAda kI prazaMsA ke gIta gAte hue bhI pUre ekAMtavAdI ho gaye haiN| pUre jaina samAja meM koI aisA prAmANika samanvayazIla, anekAMtika vicAradhArA kA pakSadhara ( jisakI vANI tathA karma meM sAmya hai ) mahApuruSa nahIM hai jo isa vizRMkhalita jaina samAja meM ekatA kA vAtAvaraNa nirmANa karake sazakta akhila jaina samAja ko astitva meM lAne kI kSamatA se sampanna ho| isa nirAzAjanaka sthiti meM bhI maiM nirAza nahIM huuN| merA vizvAsa hai ki kAla niravadhi hai, pRthvI vipula hai| koI kAlajayI mahApuruSa avazya isa mahAna kArya ko saMpanna kregaa| upasyante tu mAM samAna dharmA, kAlo niravaSiH vipulA ca pRthvI // 13. jaina sAhitya tathA itihAsa , le0 sva. nAthUrAmajI premI, pR0 56, 1956 / 14. vahI pR0 564 / 15. vahI pR058|