Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahAno zramaNa prabhAcandra rAjapurohitane jaba yaha sunA ki zramaNa prabhAcandrane Aja zadroMko jaina dIkSA dI hai, aura una zadroMne sahasrakUTa caityAlayameM jinapUjA bhI kI hai to usake badana meM Aga laga gaI, A~khoM meM khUna utara AyA / bhRkuTI car3ha gii| oMTha cAbakara bolA-isa naMgekA itanA sAhasa, nAstika khiiNkaa| vaha turanta rAjA bhojake adhyayana-kakSameM paha~cA aura bolA-rAjana, sUnA hai? usa zramaNa prabhAcandrane Aja zadroMko jaina dIkSA dI hai| maiMne tumheM pahile hI cetAyA thA ki ye nirgrantha tumhAre rAjyakI jar3a hI ukhAr3a deMge / jAnate ho, prANimAtra ke samAnAdhikAra kA kyA artha hai ? ye nirantara vyaktisvAtantrya, samatA aura ahiMsAke pracAra se tumhArI zAsanasattAkI nIMva hI hilA rahe hai / tuma inakI vAsudhApara mugdha hokara sira hilA dete ho / veda aura smRtiyoMmeM pratipAdita janmasiddha varNavyavasthA aura varNadharma hI tumhArI sattAkA ekamAtra AdhAra hai| 'rAjA Izvara kA aMza hai' yaha tattva smRtiyoMmeM hI mila sakatA hai / Aja, zadra taka vyaktisvAtantrya, samatA aura samAnAdhikArake nAre lagA rahe haiN| bhoja-parantu, ye to dharmakSetrameM hI samAnatAkI bAta kahate haiN| ina nirgranthoM ko rAjakAjase kyA matalaba ? ye to prANimAtrako samatA, ahiMsA, aparigraha, aura kaSAyajayakA upadeza dete haiM / AcArya, maiM saca kahatA hU~, usa dina inakI amRtavANI sunakara merA to hRdaya gadgada ho gayA thaa| purohita-rAjan, tuma bhUlate ho| koI bhI vicAra-dhArA kisI eka kSetra taka hI sImita nahIM rhtii| usakA asara jIvana ke pratyeka kSetrapara par3atA hai| kyA tumane inake upadezoM se zadroMkA sira uThAkara calanA nahIM dekhA ? kala hI zivamandirake pujArI se bhaggU muMha lagakara bAta kara rahA thaa| soco, tumhArI sattA Izvarokta varNabhedako kAyama rakhane meM hai yA inake vyaktisvAtantryameM / hamAre RSiyoMne hI rAjA meM IzvarAMzakI ghoSaNA kI hai aura yahI kAraNa hai ki aba taka rAjanyavargake abhijAta kulakA zAsana banA hai| hamArA kAma hai ki tumheM samaya rahate cetAvanI deM aura tumheM kuladharmameM sthira kreN| bhoja-para AcArya, zramaNa prabhAcandra kA tarkajAla durbhedya hai / unane apane granthoM meM isa janmajAta varNa-vyavasthAkI dhajjiyAM ur3A dI haiN| purohita-rAjan, tuma bahuta bhAvuka ho, tumheM apanI paramparA aura sthiti kA kucha bhI bhAna nahIM hai / kyA tumheM apane purohitake pAMDityapara vizvAsa nahIM hai ? maiM svayaM vAda karake usa zramaNa kA garva kharva karUMgA / usa nAstikakA abhimAna ca ra kara dUMgA / vAdakA prabandha kiyA jAya / bhoja-para ve to rAjasabhAmeM Ate nahIM hai| hama saba hI udyAnameM cleN| aura vahIM isako carcA ho / sacamaca, inakA upadeza prajAmeM vyApaka asantoSa kI sRSTi karake eka dina sattAkA vinAzako sakatA hai| [udyAna meM A0 caturmukhadeva aura laghu sadharmA gopanandi ke sAtha prabhAcandra kI caracA ho rahI hai| saparikara rAjA bhoja Akara vahIM baiTha jAte haiM ]
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha gopanandi-Apane jo zUdroMko jaina dIkSA dI hai, isase zramaNasaMghake bhI kucha loga asantuSTa hai / unakA kahanA hai ki zramaNa prabhAcandra yaha naI prathA calA rahe haiN| bhante, kyA purAne AcArya bhI isase sahamata haiM ? prabhAcandra-avazya, maiMne yaha kArya zramaNaparamparAko mUladhArAke AdhArase hI kiyA hai / suno, maiM tumheM pUrvAcAryoM ke pramANa sunAtA hU~ / varAMgacarita meM A0 jaTAsiMhanandi spaSTa zabdoM meM likhate haiM ki "kriyAvizeSAt vyavahAramAtrAt dayAbhirakSAkRSizilpabhedAt / ziSTAzca varNAzcaturo vadanti na cAnyathA varNacatuSTayaM syAt // " -varAMgacarita 25 / 11 arthAt--ziSTajana isa varNavyavasthA ko ahiMsA Adi vratoMkA pAlana, rakSA karanA, khetI Adi karanA tathA zilpavRtti ina cAra prakAra kI kriyAoM se hI mAnate haiN| yaha varNavyavasthA kevala vyavahAra ke lie hai| kriyA ke sivAya anya koI varNavyavasthA kA hetu nahIM hai / raviSeNa padmacarita meM likhate haiM "tasmAd guNairvarNavyavasthitiH / RSizRMgAdikAnAM mAnavAnAM prakIya'te / brAhmaNyaM guNayogena na tu tadyonisaMbhavAt / / cAturvaNyaM tathA'nyacca cANDAlAdivizeSaNam / sarvamAcArabhedena prasiddhiM bhuvane gatam // " -padmacarita 11 / 198-205 arthAt-varNavyavasthA guNa karmake anusAra hai, yoninimittaka nhiiN| RSizrRMga AdimeM brAhmaNa vyavahAra guNanimittaka hI huA hai / cAturvaNrya yA cANDAla Adi vyavahAra saba kriyAnimittaka haiN| ___ "vratasthamapi cANDAlaM taM devA brAhmaNaM viduH|" -padya carita 11-20 arthAta-vratadhArI cANDAla brAhmaNa kahA jAtA hai| jinasena AdipurANa meM likhate haiM "manuSyajAtirekaiva jAtinAmodayodbhavA / vRttibhedAhitAbhedAt cAturvidhyamihAznute // brAhmaNA vratasaMskArAt kSatriyAH zastradhAraNAt / vaNijo'rthArjanAt nyAyyAt zUdrA nyagvRttisaMzrayAt // " -Adi pu0 38 / 45-46 / arthAta-jAti nAmakarma se to sabakI eka hI manuSya jAti hai| brAhmaNa Adi cAra bheda vatti arthAta AcAra-vyavahAra se hai / vrata saMskAra se brAhmaNa, zastradhAraNa se kSatriya, nyAyapUrvaka dhana kamAne se vaizya aura sevAvRtti se zadra hote haiN| gopanandi-to kyA zUdra isI paryAya meM zuddha ho sakate haiM ? kyA munidIkSA ke bhI adhikArI haiM ? prabhAcandra-hA~ AyuSman ! somadeva AcArya ne apane nItivAkyAmRtameM atyanta spaSTatA se likhA hai ki
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/viziSTa nibandha : 385 "AcArAnavadyatvaM zucirupaskAraH zarIrazuddhizca karoti zUdrAnapi devadvijAtitapasviparikarmasu yogyAn / " arthAt-nirdoSa AcaraNa, gRhapAtra Adi kI pavitratA aura nitya snAna Adi ke dvArA zarIra zuddhi ye tInoM bAteM zadroM ko bhI deva dvijAti aura tapasviyoM ke parikarma ke yogya banA detI haiN| aba to purohita kA pArA aura bhI garama ho gyaa| vaha krodha se bolA-rAjan, ina nAstikoM ke pAsa baiThane se bhI prAyazcittakA bhAgI honA pdd'egaa| "purohita jI, nAstika kise kahate haiM ?" haMsate hue prabhAcandra ne puuchaa| "jo vedakI nindA kare vaha nAstika" roSa bhare svarameM tapAka se purohita ne uttara diyaa| "nahIM, pANini ne to use nAstika batAyA hai jo AtmA aura paraloka Adi kI sattA nahIM maantaa| yadi vedako nahIM mAnaneke kAraNa hama loga nAstika haiM to yaha nAstikatA hamArA bhUSaNa hI hai|" tarkapUrNa vANImeM prabhAcandra ne khaa| bhoja-mahArAja, isa jhagar3eko samApta kiijie| yadi ApakI apanI paribhASA ke anusAra ye nAstika haiM to inakI paribhASA ke anusAra Apa mithyAdRSTi bhI haiN| ye to apanI-apanI paribhASAe~ haiN| Apa prakRta varNavyavasthApara hI caracA claaie| purohita-Apane zUdrako dIkSA dekara bar3A anartha kiyA hai / brahmAke zarIra se cAroM varNa pRthak-pRthaka utpanna hue haiM / janmase hI unakI sthiti ho sakatI hai, guNakarma se nhiiN| prabhAcandra-brahmA meM brAhmaNatva hai yA nahIM ? yadi nahIM, to usase brAhmaNa kaise utpanna huA ? yadi hai; to usase utpanna honevAle zadra Adi bhI brAhmaNa hI kahe jAne cAhie / brahmAke mukhameM brAhmaNatva, bAhu meM kSatriyatva, peTameM vaizyatva aura pairoMmeM zadratva mAnanA to anubhavaviruddha hai| isa mAnyatAmeM ApakA brahmA bhI aMzataH zUdra ho jaaygaa| phira Apako brahmAjI ke paira nahIM pUjanA cAhie kyoMki vahA~ to zUdratva hai| ta-samasta brAhmaNoMmeM nitya eka brAhmaNatva hai / yaha brAhmaNa mAtA-pitAse utpanna hue zarIra meM vyakta hotA hai| adhyApana, dAnagrahaNa, yajJopavItagrahaNa Adi usake bAhya AcAra hai / pratyakSa se ho 'yaha brAhmaNa hai' isa prakAra kA bodha hotA hai| prabhAcandra-jaise hameM pratyakSa se 'yaha manuSya hai, yaha ghor3A hai' isa prakAra manuSya Adi jAtiyoM kA jJAna ho jAtA hai usa prakAra 'yaha brAhmaNa hai' yaha bodha pratyakSa se nahIM hotA anyathA 'Apa kisa jAti ke haiM ?' yaha prazna hI kyoM kiyA jAtA ? yadi brAhmaNa pitA aura zudrA mAtA tathA zudra pitA aura brAhmaNI mAtA se utpanna hue baccoMmeM ghor3I aura gadhe se utpanna khaccara kI taraha AkRti bheda dikhAI detA to yoninibandhana brAhmaNatva mAnA jaataa| phira jaba striyoM kA isa janmameM hI bhraSTa honA sunA jAtA hai to anAdikAla se Aja taka kulaparamparA zuddha rahI hogI yaha nizcaya karanA hI kaThina hai / yadi brAhmaNattva jAti gotvajAti kI taraha nitya hai aura vaha yAvajjIvana barAbara banI rahatI hai to jisa prakAra cANDAla ke ghara meM rahanevAlI gAyako Apa dakSiNAmeM le lete ho aura usakA dUdha bhI pIte ho usI taraha cANDAla ke gharameM rahI huI brAhmaNI ko bhI grahaNa kara lenA cAhie kyoMki nitya brAhmaNatva jAti to usameM vidyamAna hai| yadi AcAra bhraSTatA se brAhmaNI kI jAti naSTa ho gaI hai to AcArazuddhi se vaha utpanna kyoM nahIM ho sakatI? Apa jo zadra ke annase, zadrase bolanepara, zUdrake samparka se jAtilopa mAnate ho vaha bhI nahIM mAnanA cAhie, kyoMki Apake matase jAti nitya hai usakA lopa ho hI nahIM sktaa| 4-49
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha acchA, yaha batAie ki Apa brAhmaNatva jIvameM mAnate ho yA zarIrameM yA donoMmeM yA saMskArameM yA vedAdhyayanameM ? jIva to zadra Adi sabhImeM vidyamAna hai ataH unameM bhI brAhmaNatva honA caahie| zarIra bhI paJcabhUtAtmaka sabake samAna hai| yadi saMskArameM brAhmaNatva mAnA jAtA hai; to saMskAra zadra bAlakameM bhI kiyA jA sakatA hai / yadi saMskArake pahile brAhmaNa bAlakameM brAhmaNatva mAnate ho to saMskAra karanA vyartha hI hai / yadi nahIM mAnate to jaise brAhmaNatvazanya brAhmaNa bAlakameM saMskArase brAhmaNatva A jAtA hai usI taraha zUdrabAlakameM bhI saMskArase brAhmaNatva A jAnA cAhie / rahI vedAdhyayanakI bAta, so zUdra bhI dezAntarameM jAkara vedAdhyayana kara sakatA hai aura karA sakatA hai| kintu itane mAtrase Apa usameM brAhmaNatva nahIM mAnate / ataH yaha samasta brAhmaNAdi varNavyavasthA sadRza kriyA aura sadaza gaNoMke AdhArase hai| yadi janmanA varNavyavasthA ho to bahma, vyAsa, vizvAmitra AdimeM guNakRta brAhmaNatva Apa svayaM kyoM mAnate ho? purohita-to kyA jaina granthoMmeM batAI gaI varNAzrama vyavasthA jhUThI hai ? prabhAcandra-nahIM, jhaThI kyoM hogii| prazna to yaha hai ki varNavyavasthA janmase hai yA guNakarmase ? ataH jina-jina vyaktiyoMmeM jo-jo guNa-guNa-karma pAe jAya~ge usIke anusAra usameM brAhmaNa Adi vyavahAra hogA aura tadanukUla hI varNAzrama vyavasthA clegii| jainadarzana to vyakti svAtantryavAdI hai| usameM puruSArthako bar3I guJjAiza hai / jaise-jaise guNa-dharmoMkA vikAsa vyakti karegA usIke anusAra usameM brAhmaNatva Adi vyavahAra hoNge| zadra isI janmameM apane puruSArthake dvArA sarvocca munidIkSA le sakatA hai| maiMne nyAyakumuda candra grantha (pR0 778 ) meM spaSTa pratipAdana kiyA hai ki ___ "kriyAvizeSayajJopavItAdicihnopalakSite vyaktivizeSe tadvyavasthAyAH tadvyavahArasya copptteH| tanna bhavatkalpitaM nityAdisvabhAvaM brAhmaNyaM kutazcidapi pramANAt prasidhyatIti kriyAvizeSanibandhana evAyaM brAhmaNAdivyavahAro yuktH|" __ arthAt-yaha samasta brAhmaNAdi vyavahAra kriyAmUlaka hai, nitya aura janmamUlaka brAhmaNatva Adi jAtise nhiiN| bhoja prabhAcandrake akATya tarkose atyanta prabhAvita haA aura purohitarAjase bolA ki-dekho, maiMne pahile hI kahA thA ki ye zramaNa apanI AdhyAtmika bhUmikApara samatA aura vyaktisvAtantryake sandezavAhaka haiN| ye to atyanta aparigrahavAdI haiM / unake jIvana meM rAjakAraNakA koI mahattva nahIM hai| inakA nagnatva svayaM parama vyaktisvAtantrya kA sAkSI hai| ye prANimAtrake prati maitrI bhAvanA rakhanevAle haiN| ataH yadi inane zadroMko dIkSA dI hai to hameM cintita honekI AvazyakatA nahIM hai| inheM apanI AdhyAtmika samatAkA pracAra karane denA cAhie / isase mAnavajAtikA samutthAna hI hogaa| bhoja saparikara zramaNoMko vandanAkara bidA hue / rAjapurohitake vAdakI caracA bAta hI bAtameM dhArAnagarImeM phaila gii| A0 caturmakha aura samasta zramaNasaMgha harSavibhora ho ge|