Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstra kA artha karane kI paddhati vyavahAranaya svadravya-paradravya ko tathA usake bhAvoM ko evaM kAraNa-kAryAdi ko kisI ko kisI meM milA kara nirUpaNa karatA hai, isaliye aise hI zraddhAnase mithyAtva hai, ataH isakA tyAga karanA caahiye| aura nizcayanaya usI ko yathAvat nirUpaNa karatA hai, tathA kisI ko kisI meM nahIM milAtA, isaliye aise hI zraddhAna se samyaktva hotA hai, ataH usakA zraddhAna karanA caahiye| prazna-yadi aisA hai to, jinamArga meM donoM nayoM kA grahaNa karanA kahA hai, usakA kyA kAraNa ? uttara-jinamArga meM kahIM to nizcayanayana kI mukhyatA sahita vyAkhyAna hai, use to " satyArtha isI prakAra hai " aisA samajhanA cAhiye, tathA kahIM vyavahAranaya kI mukhyatA lekara kathana kiyA gayA hai, use " aisA nahIM hai kintu nimittAdi kI apekSA se yaha upacAra kiyA hai " aisA jAnanA cAhiye aura isa prakAra jAnane kA nAma hI donoM nayoM kA grahaNa hai| kintu donoM nayoM ke vyAkhyAna (kathana-vivecana) ko samAna satyArtha jAnakara " isa prakAra bhI hai aura isa prakAra bhI hai" isa prakAra bhramarUpa pravartane se to donoM nayoM kA grahaNa karanA kahA nahIM hai| prazna-yadi vyavahAranaya asatyArtha hai to jinamArga meM usakA upadeza kyoM diyA hai ? eka mAtra nizcayanaya kA hI nirUpaNa karanA cAhiye thA / uttara-aisA hI tarka zrI samayasArameM kiyA hai, vahA~ yaha uttara diyA hai ki-jaise kisI anArya-mleccha ko mleccha bhASA ke binA artha grahaNa karAne meM koI samartha nahIM hai, usI prakAra vyavahAra ke binA paramArtha kA upadeza azakya hai isaliye vyavahAra kA upadeza hai| aura phira isI sUtra kI vyAkhyA meM aisA kahA hai ki isa prakAra nizcaya ko aMgIkAra karAne ke liye vyavahAra ke dvArA upadeza dete haiM, kintu vyavahAranaya hai vaha aMgIkAra karane yogya nahIM hai| -zrI mokSamArga prakAzaka meM, paM. ToDaramalajI
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAra anuyoga [AcAryakalpa paMDita ToDaramalajI kI asAdhAraNa vidvattA aura amogha pANDitya pUrNatayA sarvamAnya hai| 'mokSamArgaprakAza' paMDitajIkI alaukika maulika kRti rhii| mokSamArgaprakAza ke AThave adhyAya meM cAra anuyogoM kA mahattvapUrNa vivecana pUrNarUpeNa AyA hai| jaina sAhitya ke aura jainasiddhAMta ke marmakA mUlagrAhI jJAna hone ke lie cAroM anuyogoM kA vibhAjana, anuyogakA prayojana, viSayavivecana paddhati Adi viSayaka yathArtha kalpanA AnA ati Avazyaka hai| isa dRSTi se mokSamArgaprakAza ke AThave adhyAya kA mukhya mukhya aMza paMDitajI kehi zabdoM meM (pracalita hindI meM parivartita rUpa meM) bhAvArtha meM visaMgati na ho isakI sAvadhAnIpUrvaka dakSatA lekara prAraMbha meM uddhRta kiyA jAtA hai jo jinavANIke rasAsvAdameM dIpastaMbhake samAna mArgadarzaka hogaa|] aba mithyAdRSTi jIvoM ko mokSamArgakA upadeza dekara unakA upakAra karanA yahI uttama upakAra hai| tIrthaMkara, gaNadharAdika bhI aisA hI upakAra karate haiM; isalie isa zAstrameM bhI unhIMke upadezAnusAra upadeza dete haiM / vahA~ upadezakA svarUpa jAnanake artha kucha vyAkhyAna karate haiM; kyoMki upadezako yathAvat na pahicAne to anyathA mAnakara viparIta pravartana kare / isalie upadezakA svarUpa kahate haiM--- jinamatameM upadeza cAra anuyogake dvArA diyA hai-- prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga, dravyAMnuyoga, yaha cAra anuyoga haiM / vahA~ tIrthaMkara-cakravartI Adi mahAna puruSoMke caritrakA jisameM nirUpaNa kiyA ho vaha 'prathamAnuyoga hai| tathA guNasthAnamArgaNAdi rUpa jIvakA va karmoMkA va trilokAdikakA jisameM nirUpaNa ho vaha 'karaNAnuyoga hai / tathA gRhastha-munike dharma AcaraNa karanekA jisameM nirUpaNa ho vaha 'caraNAnuyoga hai / tathA Sadravya, saptatattvAdikakA va sva-parabheda-vijJAnAdikakA jisameM nirUpaNa ho vaha 'dravyAnuyoga hai / aba inakA prayojana kahate haiM : prathamAnuyogakA prayojana prathamAnuyogameM to saMsArakI vicitratA, puNya-pApakA phala, mahanta puruSoMkI pravRtti ityAdi nirUpaNase jIvoMko dharmameM lagAyA hai| jo jIva tucchabuddhi hoM ve bhI usase dharmasanmukha hote haiM, kyoMki ve jIva sUkSma nirUpaNako nahIM pahicAnate, laukika kathAoMko jAnate haiM, vahA~ unakA upayoga lagatA hai| tathA prathamAnuyogameM laukika pravRttirUpa hI nirUpaNa honese use ve bhalIbhA~ti samajha jAte haiN| tathA lokameM to rAjAdikakI 1. ratnakaraNDa 2-2, 2. ratnakaraNDa 2-3; 3. ratnakaraNDa 2-4 4. ratnakaraNDa 2-5 /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha kathAoM meM pApakA poSaNa hotA hai / yahA~ mahanta puruSa - rAjAdikakI kathAe~ to haiM, parantu prayojana jahA~-tahA~ pApako chur3Akara dharmameM lagAnekA pragaTa karate haiM; isaliye ve jIva kathAoMke lAlacase to unheM par3hate-sunate hai aura phira pApako burA, dharmako bhalA jAnakara dharmameM racivaMta hote haiM / isaprakAra tuccha buddhiyoMko samajhAnake liye yaha anuyoga hai / ' prathama ' arthAt ' avyutpanna mithyAdRSTi ', unake artha jo anuyoga so prathamAnuyoga hai| aisA artha gommaTasArakI TIkAmeM kiyA hai / tathA jina jIvoMke tattvajJAna huA ho, pazcAt isa prathamAnuyogako par3he - suneM to unheM yaha usake udAharaNarUpa bhAsita hotA ho / jaise--jIva anAdinidhana hai, zarIrAdika saMyogI padArtha haiM, aisA yaha jAnatA thA / tathA purANoMmeM jIvoMke bhavAntara nirUpita kiye haiM, ve usa jAnanake udAharaNa hue / tathA zubha-azubha- zuddhopayogako jAnatA thA, va unake phalako jAnatA thA / purANoM meM una upayogoMkI pravRttI aura unakA phala jIvake huA so nirUpaNa kiyA hai; vahI usa jAnanekA udAharaNa huA / isI prakAra anya jAnanA / yahA~ udAharaNakA artha yaha hai ki jisa prakAra jAnatA thA, usI prakAra vahA~ kisI jIvake avasthA huI, isaliye yaha usa jAnanekI sAkSI huI / tathA jaise koI subhaTa hai, vaha subhaToMkI prazaMsA aura kAyaroMkI nindA jisameM ho aisI kinhIM purANa - puruSoMkI kathA sunane se subhaTapa meM ati utsAhavAna hotA hai; usI prakAra dharmAtmA hai vaha dharmAtmAoMkI prazaMsA aura pApiyoMkI nindA jisameM ho aise kinhIM purANapuruSoMkI kathA sunanese dharmameM ati utsAhavAna hotA hai / isaprakAra yaha prathamAnuyogakA prayojana jAnanA / 4 karaNAnuyogakA prayojana tathA karaNAnuyoga meM jIvoMke va karmoM ke vizeSa tathA trilokAdikakI racanA nirUpita karake jIvoMko dharma lagAyA hai / jo jIva dharmameM upayoga lagAnA cAhate haiM ve jIvoMke guNasthAna-mArgaNA Adi vizeSa tathA karmoM ke kAraNa - avasthA - phala kisa-kisake kaise-kaise pAye jAte haiM ityAdi vizeSa tathA triloka meM narakasvargAdike ThikAne pahicAna kara pApase vimukha hokara dharmameM lagate haiM / tathA aise vicAra meM upayoga rama jAye taba pApa-pravRti chUTakara svayameva tatkAla dharma utpanna hotA hai; usa abhyAsase tattvajJAnakI bhI prApti zIghra hotI hai / tathA aisA sUkSma yathArtha kathana jinamatameM hI hai anyatra nahIM hai; isaprakAra mahimA jAnakara jinamatakA zraddhAnI hotA hai / tathA jo jIva tattvajJAnI hokara isa karaNAnuyogakA abhyAsa karate haiM, unheM yaha usake vizeSaNarUpa bhAsita hotA hai| jo jIvAdika tattvoMko Apa jAnatA hai unhIMke vizeSa karaNAnuyogameM kiye haiM; vahA~ kitane hI vizeSaNa to yathAvat nizcayarUpa haiM, kitane hI upacAra sahita vyavahArarUpa haiM; kitane hI dravya-kSetra - kAla - bhAvAdikake svarUpa pramANAdirUpa haiM, kitane hI nimitta AzrayAdi apekSA sahita haiM / ityAdi aneka prakArake vizeSaNa nirUpita kiye haiM, unheM jyoM kA tyoM mAnatA huA usa karaNAnuyogakA abhyAsa karatA hai / isa abhyAsase tattvajJAna nirmala hotA hai / jaise koI yaha to jAnatA thA ki prathamaM mithyAdRSTimavratikamavyutpannaM vA pratipAdyamAzvitya pravRtto'nuyogo'dhikAraH prathamAnuyogaH / ( jI0 pra0 TI0 gA0 362-62)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAra anuyoga yaha ratna hai| parantu usa ratnake bahutase vizeSaNa jAnane para nirmala ratnakA pArakhI hotA hai; usI prakAra tattvoMko jAnatA thA ki yaha jIvAdika haiM, parantu una tattvoMke bahuta vizeSa jAne to nirmala tattvajJAna hotA hai / tattvajJAna nirmala honepara Apa hI vizeSa dharmAtmA hotA hai, tathA anya ThikAne upayogako lagAye to rAgAdikakI vRddhi hotI hai aura chadmasthakA upayoga nirantara ekAgra nahIM rahatA; isaliye jJAnI isa karaNAnuyogake abhyAsameM upayogako lagAtA hai; usase kevalajJAna dvArA dekhe gaye padArthokA jAnapanA isake hotA hai; pratyakSa-apratyakSahIkA bheda hai, bhAsita honemeM viruddhatA nahIM hai| isaprakAra yaha karaNAnuyogakA prayojana jAnanA / "karaNa" arthAt gaNita kAryake kAraNarUpa sUtra, unakA jisameM "anuyoga'-adhikAra ho vaha karaNAnuyoga hai isameM gaNita varNanakI mukhyatA hai-aisA jAnanA / . caraNAnuyogakA prayojana aba, caraNAnuyogakA prayojana kahate haiM--caraNAnuyogameM nAnAprakAra dharmake sAdhana nirUpita karake jIvoMko dharmameM lagAte haiM / jo jIva hitaahita ko nahIM jAnate, hiMsAdika pApa kAryoMmeM tatpara ho rahate haiM; unheM jisaprakAra pApakAryoko choDakara dharmakAryoMmeM lage, usaprakAra upadeza diyA hai; use jAnakara jo dharma AcaraNa karaneko sanmukha hue, ve jIva gRhasthadharma va munidharmakA vidhAna sunakara Apase jaisA sadhe vaise dharmasAdhanameM lagate haiM / aise sAdhanase kaSAya manda hotI hai aura usake phalameM itanA to hotA hai ki kugatimeM duHkha nahIM pAte kintu sugatimeM sukha prApta karate hai, tathA aise sAdhanase jinamatakA nimitta banA rahatA hai, vahA~ tattvajJAnakI prApti honA ho to hojAtI hai| tathA jo jIva tattvajJAnI hokara caraNAnuyogakA abhyAsa karate haiM, unheM yaha sarva AcaraNa apane vItarAgabhAvake anusAra bhAsita hote haiN| ekadeza va sarvadeza vItarAgatA honepara aisI zrAvakadazA-munidazA hotI hai; kyoMki inake nimittanaimittikapanA pAyA jAtA hai / aisA jAnakara zrAvaka-munidharmake vizeSa pahicAnakara jaisA apanA vItarAgabhAva huA ho vaisA apane yogya dhamako sAdhate haiM / vahA~ jitane aMzameM vItarAgatA hotI hai use kAryakArI jAnate haiM, jitane aMzameM rAga rahatA hai use heMya jAnate haiM / sampUrNa bItarAgatAko paramadharma mAnate haiN| aisA caraNAnuyogakA prayojana hai| dravyAnuyogakA prayojana __ aba, dravyAnuyogakA prayojana kahate haiM--dravyAnuyogameM dravyoMkA va tattvoMkA nirUpaNa karake jIvoMko dharmameM lagAte haiN| jo jIva jIvAdika dravyoMko va tattvoMko nahIM pahicAnate, Apako-parako bhinna nahIM jAnata, unheM hetu-dRSTAnta-yukti dvArA va pramANa-nayAdi dvArA unakA svarUpa isa prakAra dikhAyA hai jisase unako pratIti ho jAye / usake abhyAsase anAdi ajJAnatA dUra hotI hai| anyamata kalpita tattvAdika jhUTha bhAsita hoM taba jinamatakI pratIti ho aura unake bhAvako pahacAnanekA abhyAsa rakheM to zIghra hI tattvajJAnakI prApti ho jaaye| tathA jinake tattvajJAna huA ho ve jIva dravyAnuyogakA abhyAsa kareM to unheM apane zraddhAnake anusAra vaha sarva kathana pratibhAsita hotA hai / jaise kisIne koI vidyA sIkha lI, parantu yadi usakA abhyAsa karatA rahe to vaha yAda rahatI hai, na kare to bhala jAtA hai| isa prakAra isako tattvajJAna huA, parantu yadi
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha usake pratipAdaka dravyAnuyogakA abhyAsa karatA rahe to vaha tattvajJAna rahatA hai, na kare to bhUla jAtA hai| athavA saMkSeparUpase tattvajJAna huA thA, vaha nAnA yukti-hetu-dRSTAntAdi dvArA spaSTa hojAye to usameM zithilatA nahIM ho sktii| tathA isa abhyAsase rAgAdi ghaTanese zIghra mokSa sadhatA hai| isa prakAra dravyAnuyogakA prayojana jaannaa| aba ina anuyogoMmeM kisa prakAra vyAkhyAna hai, so kahate haiM : prathamAnuyogameM vyAkhyAnakA vidhAna prathamAnuyogameM jo mUla kathAe~ haiM, ve to jaisI haiM, vaisI hI nirUpita kahate haiN| tathA unameM prasaMgopAt vyAkhyAna hotA hai, vaha koI to jyoM kA tyoM hotA hai, koI granyakartAke vicArAnusAra hotA hai, parantu prayojana anyathA nahIM hotA / ___ udAharaNa-jaise tIrthaMkara devoMke kalyANakoMmeM indra Aye, yaha kathA to satya hai| tathA indrane stuti kI, usakA vyAkhyAna kiyA; so indrane to anya prakArase hI stuti kI thI aura yahA~ granthakartAne anya hI prakArase stuti karanA likhA hai; parantu stutirUpa prayojana anyathA nahIM huaa| tathA prasaMgarUpa kayA bhI granthakartA apane vicArAnusAra kahate haiN| jaise-dharmaparIkSAmeM mUlkI kathA likhI; so vahI kathA manovegane kahI thI aisA niyama nahIM hai; parantu mUrkhapanekA poSaNa karanevAlI koI kathA kahI thI aise abhiprAyakA poSaNa karate haiM / isI prakAra anyatra jaannaa| yahA~ koI kahe-ayathArtha kahanA to jaina zAstrameM sambhava nahIM hai ? uttara :--anyathA to usakA nAma hai jo prayojana anyakA anya pragaTa kre| jaise--kisIse kahA ki tU aisA kahanA; usane ve hI akSara to nahIM kahe, parantu usI prayojana sahita kahe to use mithyAvAdI nahIM kahate, aisA jaannaa| tathA prathamAnuyogameM jisakI mukhyatA ho usIkA poSaNa karate haiN| jaise--kisIne upavAsa kiyA, usakA to phala alpa thA, parantu use anya dharmapariNatikI vizeSatA huI isalie vizeSa uccapadakI prApti huI; vahA~ usako upavAsahIkA phala nirUpita karate haiM / isI prakAra anya jAnanA / yahA~ koI kahe--aisA jhUThA phala dikhalAnA to yogya nahIM hai; aise kayanako pramANa kaise kareM ? samAdhAna :---jo ajJAnI jIva bahuta phala dikhAye binA dharmameM na lageM va pApase na DareM, unakA bhalA karaneke artha aisA varNana karate haiN| jhUTha to taba ho, jaba dharmake phalako pApakA phala batalAyeM, pApake phalako dharmakA phala batalAyeM, parantu aisA to hai nhiiN| upadezameM kahIM vyavahAravarNana hai, kahIM nizcaya varNana hai / yahA~ upacArarUpa vyavahAravarNana kiyA hai, isa prakAra ise pramANa karate haiN| isako tAratamya nahIM mAna lenA; tAratamyakA to karaNAnuyogameM nirUpaNa kiyA hai, so jAnanA /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAra anuyoga tathA prathamAnuyogameM upacArarUpa kisI dharmakA aMga honepara sampUrNa dharma huA kahate haiM / jaise--jina jIvoMke zaMkA-kAMkSAdika nahIM hue, unako samyaktva huA kahate haiM, parantu kisI eka kAryameM zaMkA-kAMkSA na karanese hI to sammaktva nahIM hotA, samyaktva to tattvazraddhAna honepara hotA hai; parantu nizcaya samyaktvakA to vyavahArasamyaktvameM upacAra kiyA aura vyavahArasamyaktvake kisI eka aMgameM sampUrNa vyavahArasamyaktvakA upacAra kiyaa| isa prakAra upacAra dvArA samyaktva huA kahate haiN| tathA prathamAnuyogameM koI dharmabuddhise anucita kArya kare usakI bhI prazaMsA karate haiN| jaise viSNukumArane muniyoMkA upasarga dUra kiyA to dharmAnurAgase kiyA, parantu munipada chor3akara yaha kArya karanA yogya nahIM thA; kyoMki aisA kArya to gRhasthadharmameM sambhava hai, aura guhastha dharmase munidharma U~cA hai; so U~cA dharma chor3akara nIcA dharma aMgIkAra kiyA vaha ayogya hai, parantu vAtsalya aMgakI pradhAnatAse viSNukumArajIkI prazaMsA kI hai / isa chalase auroMko U~cA dharma chor3akara nIcA dharma aMgIkAra karanA yogya nahIM hai| tathA kitane hI puruSoMne putrAdikakI prAptike artha athavA roga-kaSTAdi dUra karaneke artha caityAlaya pUjanAdi kArya kiye, stotrAdi kiye, namaskAramantra smaraNa kiyA, paraMtu aisA karanese to niHkAMkSitaguNakA abhAva hotA hai, nidAnabandha nAmaka ArtadhyAna hotA hai; pApahIkA prayojana aMntaraMgameM hai isaliye pApahIkA bandha hotA hai; parantu mohita hokara bhI bahuta pApabaMdhakA kAraNa kudevAdikA to pUjanAdi nahIM kiyA, itanA usakA guNa grahaNa karake usakI prazaMsA karate haiM; isa chalase auroMko laukika kAryoMke artha dharma sAdhana karanA yukta nahIM hai| isI prakAra anyatra jAnanA / isI prakAra prathamAnuyogameM anya kathana bhI hoM, unheM yathA sambhava jAnakara bhramarUpa nahIM honaa| aba, karaNAnuyogameM kisaprakAra vyAkhyAna hai so kahate haiM-- karaNAnuyogameM vyAkhyAnakA vidhAna jaisA kevalajJAna dvArA jAnA vaisA karaNAnuyogameM vyAkhyAna hai| tathA kevalajJAna dvArA to bahuta jAnA parantu jIvako kAryakArI jIva-karmAdikakA va trilokAdikakA hI nirUpaNa isameM hotA hai| tathA unakA bhI svarUpa sarva nirUpita nahIM ho sakatA, isaliye jisa prakAra vacanagocara hokara chadmasthake jJAnameM unakA kucha bhAva bhAsita ho, usa prakAra saMkucita karake nirUpaNa karate haiN| yahA~ udAharaNaH-jIvake bhAvoMkI apekSA guNasthAna kahe hai, ve bhAva anantasvarUpasahita vacanagocara nahIM haiM / vahA~ bahuta bhAvoMkI eka jAti karake caudaha guNasthAna kahe haiN| tathA jIvako jAnanake aneka prakAra haiM, vahA~ mukhya caudaha mArgaNAkA nirUpaNa kiyA hai / tathA karma paramANu anaMtaprakAra zaktiyukta haiM; unameM bahutoM kI eka jAti karake ATha va eka sau ar3atAlIsa prakRtiyA~ kahI haiN| tathA trilokameM aneka racanAe~ haiM, vahA~ kucha mukhya racanAoMkA nirUpaNa kahate haiM / tathA pramANake ananta bheda haiM vahA~ saMkhyAtAdi tIna bheda va inake ikkIsa bheda nirUpita kiye haiN| isI prakAra anyatra jAnanA /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha tathA karaNAnuyoga meM yadyapi vastuke kSetra, kAla bhAvAdika akhaMDita haiM, tathApi chadmasthako hInAdhika jJAna honeke artha pradeza, samaya, avibhAgapraticchedAdikakI kalpanA karake unakA pramANa nirUpita karate haiM / tathA eka vastumeM bhinna bhinna guNoMkA va paryAMyoMkA nirUpaNa karate haiM; tathA jIva - pudgalAdika yadyapi bhinna-bhinna haiM, tathApi sambandhAdika dvArA aneka dravyase utpanna gati, jAti Adi bhedoMko eka jIvake nirUpita karate haiM; ityAdi vyAkhyAna vyavahAranayakI pradhAnatA sahita jAnanA; kyoMki vyavahArake binA vizeSa nahIM jAna sakatA / tathA kahIM nizcayavarNana bhI pAyA jAtA hai / jese-jIvAdika dravyoMkA pramANa nirUpaNa kiyA, vahA~ bhinna-bhinna itane hI dravya haiM / vaha yathAsambhava jAna lenA / 8 tathA karaNAnuyoga meM jo kathana haiM ve kitane hI to chadmasthake pratyakSa-anumAnAdigocara hote haiM; tathA jo na hoM unheM AjJApramANa dvArA mAnanA / jisa prakAra jIva - pudgala ke sthUla bahuta kAlasthAyI manuSyAdi paryAyeM va ghaTAdi paryAyeM nirUpita kI, unake to pratyakSa anumAnAdi ho sakate haiM; parantu pratisamaya sUkSmapariNamanakI apekSA jJAnAdikake va snigdha- rUkSAdikake aMza nirUpita kiye haiM ve AjJAse hI pramANa hote haiM / isIprakAra anyatra jAnanA / tathA karaNAnuyogameM chadmasthoMkI pravRttike anusAra varNana nahIM kiyA hai, kevalajJAnagamya padArthokA nirUpaNa hai / jisa prakAra kitane hI jIva to dravyAdikakA vicAra karate haiM vA vratAdika pAlate haiM, parantu unake aMtaraMga samyaktvacAritra zakti nahIM hai isaliye unako mithyAdRSTi - avatI kahate haiM / tathA kitane hI jIva dravyAdike va vratAdikake vicAra rahita haiM, anya kAryoM meM pravartate haiM va nidrAdi dvArA nirvicAra ho rahe haiM, parantu unake samyaktvAdi zaktikA sadbhAva hai isaliye unako samyaktvI va vratI kahate haiM / tathA kahIM jisakI vyaktatA kucha bhAsita nahIM hotI, tathApi sUkSmazakti se sadbhAvase usakA vahA~ astitva kahA hai / jaise - munike abrahma kArya kucha nahIM hai, tathApi navaveM guNasthAnaparyanta maithuna saMjJA kahI hai / tathA karaNAnuyoga samyagdarzana - jJAna - cAritrAdika dharmakA nirUpaNa karma prakRtiyoMke upazamAdikakI apekSAsahita sUkSmazakti jaise pAyI jAtI hai vaise guNasthAnAdimeM nirUpaNa karatA hai va samyagdarzanAdike viSayabhUta jIvAdikoMkA bhI nirUpaNa sUkSma bhedAdi sahita karatA hai / yahA~ koI karaNAnuyogake anusAra Apa udyama kare to ho nahIM sakatA; karaNAnuyogameM to yathArtha padArtha batalAnekA mukhya prayojana hai, AcaraNa kI mukhyatA nahIM hai / isaliye yaha to caraNAnuyogAdikake anusAra pravartana kare, usase jo kArya honA hai vaha svayameva hI hotA hai / jaise- - Apa karmoM ke upazamAdi karanA cAhe to kaise hoMge ! Apa to tattvAdikakA nizcaya karanekA udyama kare, usase svayameva hI upazamAdi samyaktva hote haiM / isI prakAra anyatra jAnanA / eka antarmuhUrtameM gyArahaveM guNasthAna se girakara kramazaH mithyAdRSTi hotA hai aura car3hakara kevalajJAna utpanna karatA hai / so aise samyaktvAdike sUkSmabhAva buddhigocara nahIM hote, isaliye karaNAnuyogake anusAra jaise kA taisA jAna to le, parantu pravRtti buddhigocara jaise bhalA ho vaisI kare / aba, caraNAnuyogameM vyAkhyAnakA vidhAna batalAte haiM--
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAra anuyoga caraNAnuyogameM vyAkhyAnakA vidhAna caraNAnuyoga meM jisaprakAra jIvoMke apanI buddhigocara dharmakA AcaraNa ho vaisA upadeza diyA hai / vahA~ dharma to nizcayarUpa mokSamArga hai vahI hai; usake sAdhanAdika upacArase dharma haiM, isaliye vyavahAranayakI pradhAnatAse nAnAprakAra upacAra dharmake bhedAdikoMkA isameM nirUpaNa kiyA jAtA hai; kyoMki nizcayadharmameM to kucha grahaNa- tyAgakA vikalpa nahIM hai aura isake nicalI avasthA meM vikalpa chUTatA nahIM hai; isaliye isa jIvako dharmavirodhI kAryoMko chur3AnekA aura dharma sAdhanAdi kAryoMko grahaNa karAnekA upadeza isameM hai / vaha upadeza do prakArase diyA jAtA hai-- eka to vyavahArahIkA upadeza dete haiM, eka nizcaya sahita vyavahArakA upadeza dete haiM / vahA~ jinajIvoMke nizcayakA jJAna nahIM hai va upadeza dene para bhI nahIM hotA dikhAyI detA aise mithyAdRSTi jIva kucha dharmasanmukha honepara unheM vyavahArahIkA upadeza dete haiM / tathA jina jIvoMko nizcaya - vyavahArakA jJAna hai va upadeza denepara unakA jJAna hotA dikhAyI detA hai - aise samyagdRSTi jIva va samyaktva sanmukha mithyAdRSTi jIva unako nizcaya sahita vyavahArakA upadeza dete haiM; vahA~ vyavahAra upadezameM to bAhya kriyAoMkI hI pradhAnatA hai; unake upadezase jIva pApakriyA chor3akara puNyakriyAoM meM pravartatA hai, vahA~ kriyAke anusAra pariNAma bhI tIvrakaSAya chor3akara kucha mandakaSAyI ho jAtI haiM, so mukhyarUpase to isa prakAra hai, parantu kisIke na hoM to mata hoo, zrI guru to pariNAma sudhAraneke artha bAhyakriyAoM kA upadeza dete haiM / tathA nizcaya sahita vyavahArake upadezameM pariNAmoMkI hI pradhAnatA hai; usake upadeza tattvajJAna ke abhyAsa dvArA va vairAgya bhAvanA dvArA pariNAma sudhAre vahA~ pariNAmake anusAra bAhya kriyA bhI sudhara jAtI / pariNAma sudharane para bAhyakriyA sudharatI hI hai; isaliye zrI guru pariNAma sudhArane kA mukhya upadeza dete haiM / isa prakAra do prakArake upadezameM jahA~ vyavahArakA hI upadeza ho vahA~ samyagdarzanake artha arahantadeva, nirgrantha guru, dayA- dharmako hI mAnanA, aurako nahIM mAnanA / tathA jIvAdika tattvoMkA vyavahAra svarUpa kahA hai usakA zraddhAna karanA, zaMkAdi paccIsa doSa na lagAnA; niHzaMkitAdi aMga va saMvegAdika guNoMkA pAlana karanA ityAdi upadeza dete haiM; tathA samyagjJAnake artha jinamatake zAstroMkA abhyAsa karanA, artha-vyaMjanAdi aMgoMkA sAdhana karanA ityAdi upadeza dete haiM; tathA samyak cAritrake artha ekadeza vA sarvadeza hiMsAdi pApoMkA tyAga karanA, vratAdi aMgoMkA pAlana karanA ityAdi upadeza dete haiM; tathA kisI jIvakI vizeSa dharmakA sAdhana na hotA jAnakara eka Akhar3I AdikakA hI upadeza dete haiM; jaise- bhIlako kauekA mA~sa chur3avAyA, gvAleko namaskAramantra japanekA upadeza diyA, gRhasthako caityAlaya, pUjA - prabhAvanAdi kAryakA upadeza dete haiM, - ityAdi jaisA jIva ho use vaisA upadeza dete haiM / tathA jahA~ nizcayasahita vyavahArakA upadeza ho, vahA~ samyagdarzanake artha yathArtha tattvoMkA zraddhAna karAte haiM / unakA jo nizcayasvarUpa hai so bhUtArtha hai, vyavahAra svarUpa hai so upacAra hai - aise zraddhAnasahita va sva-parake bhedajJAna dvArA paradravyameM rAgAdi chor3ane ke prayojanasahita una tattvoMkA zraddhAna karanekA upadeza dete haiM / aise zraddhAna se arahantAdike sivA anya devAdika jhUTha bhAsita hoM taba svayameva unakA mAnanA chUTa jAtA hai, usakA bhI nirUpaNa karate haiM / tathA samyagjJAnake artha saMzayAdirahita unhIM tattvoMko usI prakAra jAnanekA upadeza dete haiM usa jAnaneko
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha kAraNa jinazAstroMkA abhyAsa hai, isaliye use prayojanake artha jinazAstroMkA bhI abhyAsa svayameva hotA hai; usakA nirUpaNa karate haiN| tathA samyakcAritrake artha rAgAdi dUra karanekA upadeza dete haiM; vahA~ ekadeza va sarvadeza tIvrarAgAdikakA abhAva honepara unake nimittase jo ekadeza va sarvadeza pApakriyA hotI thI vaha chUTatI hai, tathA maMdarAgase zrAvaka-munike vratoMkI pravRtti hotI hai aura maMdarAgakA bhI abhAva honepara zuddhopayogakI pravRtti hotI hai, usakA nirUpaNa karate haiN| tathA yathArtha zraddhAna sahisa samyagdRSTiyoMke jaise koI yathArtha Akhar3I hotI hai yA bhakti hotI hai yA pUjA-prabhAvanAdi kArya hote haiM yA dhyAnAdika hote haiM unakA upadeza dete haiN| jinamatameM jaisA saccA paramparAmArga hai vaisA upadeza dete haiN| isa taraha do prakArase caraNAnuyogameM upadeza jAnanA / tathA caraNAnuyogameM tIvrakaSAyoMkA kArya chur3Akara maMdakaSAyarUpa kArya karanekA upadeza dete haiM / yadyapi kaSAya karanA burA hI hai, tathApi sarva kaSAya na chUTate jAnakara jitane kaSAya ghaTeM utanA hI bhalA hogA--aisA prayojana vahA~ jAnanA / jaise-jina jIvoMke ArambhAdi karanekI va mandirAdi banavAnekI, va viSaya sevanakI va krodhAdi karanekI icchA sarvathA dUra hotI na jAne, unheM pUjA-prabhAvanAdika karanekA va caityAlayAdi banavAnekA va jinadevAdikake Age zobhAdika, nRtya-gAnAdika karanekA va dharmAtmA puruSoMkI sahAya Adi karanekA upadeza dete haiM; kyoMki inameM paramparA kaSAyakA poSaNa nahIM hotaa| tathA caraNAnuyogameM kaSAyoM jIvoMko kaSAya utpanna karake bhI pApako chur3Ate haiM aura dharmameM lagAte haiN| jaise-pApakA phala narakAdikake duHkha dikhAkara unako bhaya kaSAya utpanna karake pApakArya chur3avAte haiM, tathA puNyake phala svargAdikake sukha dikhAkara unheM lobha kaSAya utpanna karake dharmakAryoMmeM lagAte haiM / tathA caraNAnuyogameM chadmasyakI buddhigocara sthUlapanekI apekSAse lokapravRttikI mukhyatA sahita upadeza dete haiM; parantu kevalajJAnagocara sUkSmapanakI apekSA nahIM dete; kyoMki usakA AcaraNa nahIM ho sktaa| yahA~ AcaraNa karAnekA prayojana hai / jaise--aNuvratIke trasahiMsAkA tyAga kahA hai aura usake strI-sevanAdi kriyAoMmeM trasahiMsA hotI hai| yaha bhI jAnatA hai ki jinavANImeM yahA~ trasa kahe haiM, parantu isake trasa mAranekA abhiprAya nahIM hai aura lokameM jisakA nAma trasaghAta hai use nahIM karatA hai; isaliye usa apekSA trasahiMsAkA tyAga hai| tathA vratI jIva tyAga va AcaraNa karatA hai so caraNAnuyogakI paddhati anusAra va lokapravRttike anusAra tyAga karatA hai / jaise--kisIne trasahiMsAkA tyAga kiyA, vahA~ caraNAnuyogameM va lokameM jise trasahiMsA kahate haiM usakA tyAga kiyA hai, kevalajJAnAdi dvArA jo trasa dekhe jAte haiM unakI hiMsAkA tyAga banatA hI nhiiN| tathA caraNAnuyogoM vyavahAra-loka pravRttikI apekSA hI nAmAdika kahate haiN| jisa prakAra samyaktvIko pAtra kahA tathA mithyAtvIko apAtra kahA; so yahA~ jisake jinadevAdikakA zraddhAna pAyA jAye vaha to samyaktvI, jisake unakA zraddhAna nahIM hai vaha mithyAtvI jaannaa| kyoMki dAna denA caraNAnuyogameM kahA hai, isaliye caraNAnuyogake hI samyaktva-mithyAtva grahaNa krnaa| karaNAnuyogakI apekSA samyaktvamithyAtva grahaNa karanese vahI jIva gyArahaveM guNasthAnameM thA aura vahI antarmuhUrtameM pahile guNasthAnameM Aye, usake
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAra anuyoga to vahA~ dAtAra pAtra-apAtrakA kaise nirNaya kara sake ? tathA dravyAnuyoga kI apekSA samyaktva-mithyAtva grahaNa karane para munisaMghameM dravyaliMgI bhI haiM aura bhAvaliMgI bhI haiM; so prathama to unakA ThIka (nirNaya ) honA kaThiNa hai, kyoMki bAhya pravRtti samAna hai, tathA yadi kadAcit samyaktvIko kisI cihna dvArA ThIka ( nirNaya ) ho jAye aura vaha usakI bhakti na kare to auroMko saMzaya hogA ki isakI bhakti kyoM nahIM kI?--isa prakAra usakA mithyAdRSTipanA pragaTa ho taba saMghameM virodha utpanna ho; isaliye yahA~ vyavahAra samyaktva-mithyAtvakI apekSA kathana jAnanA / yahA~ koI prazna kare-samyaktvI to dravyaliMgIko apanase hInaguNayukta mAnatA hai, usakI bhakti kaise kare? samAdhAna:-vyavahAradharmakA sAdhana dravyaliMgIke bahuta hai aura bhakti karanA bhI vyavahAra hI hai, isaliye jaise--koI dhanavAna ho, parantu jo kulameM bar3A ho use kula apekSA bar3A jAnakara usakA satkAra karatA hai; usI prakAra Apa samyaktva guNa sahita hai, parantu jo vyavahAradharmameM pradhAna ho use vyavahAradharmakI apekSA guNAdhika mAnakara usakI bhakti karatA hai, aisA jAnanA / isI prakAra jo jIva bahuta upavAsAdi kare use tapasvI kahate haiM; yadyapi koI dhyAna-adhyayanAdi vizeSa karatA hai vaha utkRSTa tapasvI hai tathApi yahA~ caraNAnuyogameM bAhyatapakI hI pradhAnatA hai; isaliye usIko tapasvI kahate haiN| isa prakAra anya nAmAdika jAnanA aise hI anya aneka prakAra sahita caraNAnuyogameM vyAkhyAnakA vidhAna jAnanA / aba, dravyAnuyogameM vyAkhyAnakA vidhAna kahate haiM: dravyAnuyogameM vyAkhyAnakA vidhAna ___ jIvoMke jIvAdi dravyoMkA yathArtha zraddhAna jisa prakAra ho, usa prakAra vizeSa, yukti, hetu, dRSTAntAdikakA yahA~ nirUpaNa karate haiM; kyoMki isameM yathArtha zraddhAna karAnakA prayojana hai| vahA~ yadyapi jIvAdi vastu abheda haiM tathApi unameM bhedakalpanA dvArA vyavahArase dravya-guNa-paryAyAdikake bhadoMkA nirUpaNa karate haiN| tathA pratIti karAnake artha aneka yuktiyoM dvArA upadeza dete haiM athavA pramANa-naya dvArA upadeza dete haiM vaha bhI yukti hai, tathA vastuke anumAna-pratyabhijJAnAdika karaneko hetu-dRSTAntAdika dete haiM; isa prakAra yahA~ vastukI pratIti karAneko upadeza dete haiN| tathA yahA~ mokSamArgakA zraddhAna karAnake artha jIvAdi tattvoMkA vizeSa, yukti, hetu, dRSTAntAdi dvArA nirUpaNa karate haiM; vahA~ sva-para bhedavijJAnAdika jisa prakAra hoM usa prakAra jIva-ajIvakA nirNaya karate haiN| tathA vItarAgabhAva jisa prakAra ho usa prakAra AsravAdikakA svarUpa badalAte haiM aura vahA~ mukhyarUpase jJAna-vairAgyake kAraNa jo AtmAnubhavanAdika unakI mahimA gAte haiN| tathA dravyAnuyogameM nizcaya adhyAtma upadezakI pradhAnatA ho, vahA~ vyavahAradharmakA bhI niSedha karate haiM / jo jIva AtmAnubhavakA upAya nahIM karate aura bAhya kriyAkANDameM magna haiM, unako vahA~se udAsa karake AtmAnubhavanAdimeM lagAneko vrata-zIla-saMyamAdikakA hInapanA pragaTa karate haiN| vahA~ aisA nahIM jAna
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha lenA ki inako chor3akara pApameM laganA; kyoMki usa upadezakA prayojana azubhameM lagAnekA nahIM hai / zuddhopayogameM lagAnako zubhopayogakA niSedha karate haiM / yahA~ koI kahe ki-adhyAtmazAstrameM puNya-pApa samAna kahe haiM, isaliye zuddhopayoga ho to bhalA hI hai, na ho to puNyameM lago yA pApameM lago ? uttara:-jaise zUdra jAtikI apekSA jATa, cAMDAla samAna kahe haiM, parantu cAMDAla se jATa kucha uttama hai; vaha aspRzya hai yaha spRzya hai; usI prakAra bandha kAraNakI apekSA puNya-pApa samAna haiM parantu pApase puNya kucha bhalA hai; vaha tIvakaSAyarUpa hai yaha mandakaSAyarUpa hai; isaliye puNya chor3akara pApameM laganA yukta nahIM hai-aisA jAnanA / tathA jo jIva jinabimba bhakti Adi kAryoMmeM hI magna haiM unako AtmazraddhAnAdi karAneko " dehameM deva hai, mandirameM nahIM"- ityAdi upadeza dete haiN| vahA~ aisA nahIM jAna lenA ki-bhakti chor3akara bhojanAdikase apaneko sukhI karanA; kyoMki usa upadezakA prayojana aisA nahIM hai| isI prakAra anya vyavahArakA niSedha vahA~ kiyA ho use jAnakara pramAdI nahIM honA; aisA jAnanA ki--jo kevala vyavahAra sAdhanameM hI magna haiM unako nizcayaruci karAneke artha vyavahArako hIna batalAyA hai| tathA unhIM zAstroMmeM samyagdRSTike viSaya-bhogAdikako baMdhakA kAraNa nahIM kahA, nirjarAkA kAraNa kahA, parantu yahA~ bhogoMkA upAdeyapanA nahIM jAna lenA / vahA~ samyagdRSTikI mahimA batalAneko jo tIvrabaMdhake kAraNa bhogAdika prasiddha the una bhogAdikake honepara bhI zraddhAnazaktike balase manda bandha hone lagA use ginA nahIM aura usI balase nirjarA vizeSa hone lagI, isaliye upacArase bhogoMko bhI bandhakA kAraNa nahIM kahA, nirjarAkA kAraNa kahA / vicAra karanepara bhoga nirjarAke kAraNa hoM to unheM chor3akara samyagdRSTi munipadakA grahaNa kisaliye kare ? yahA~ isa kathanakA itanA hI prayojana hai ki dekho, samyaktvakI mahimA ! jisake balase bhoga bhI apane guNako nahIM kara sakate haiN| isI prakAra anya bhI kathana hoM to unakA yathArthapanA jAna lenaa| ____ tathA dravyAnuyogameM bhI caraNAnuyogavat grahaNa-tyAga karAnekA prayojana hai; isaliye chadmasthake buddhigocara pariNamoMkI apekSA hI vahA~ kathana karate haiN| itanA vizeSa hai ki-caraNAnuyogameM to bAhyakriyAkI mukhyatAse varNana karate haiM, dravyAnuyogameM AtmapariNAmoMkI mukhyatAse nirUpaNa karate haiM, parantu karaNAnuyogavat sUkSmavarNana nahIM karate / usake udAharaNa dete haiM: upayogake zubha, azubha, zuddha-aise tIna bheda kahe haiM, vahA~ dharmAnurAgarUpa pariNAma vaha zubhopayoga, pApAnurAgarUpa va dveSarUpa pariNAma vaha azubhopayoga aura rAga-dveSarahita pariNAma vaha zuddhopayoga-aisA kahA hai; so isa chadmasthake buddhigocara pariNAmoMkI apekSA yaha kathana hai; karaNAnuyogameM kaSAyazaktikI apekSA guNasthAnAdimeM saMklezavizuddha pariNAmoMkI apekSA nirUpaNa kiyA hai vaha vivakSA yahA~ nahIM hai| karaNAnuyogameM to rAgAdi rahita zuddhopayoga yathAkhyAtacAritra honepara hotA hai, vaha mohake nAzase svayameva hogA; nicalI avasthAvAlA zuddhopayogakA sAdhana kaise kare ? tathA dravyAnuyogameM zuddhopayoga karanekA hI mukhya upadeza hai; isaliye vahA~ chamastha jisa kAlameM buddhigocara bhakti Adi va hiMsA Adi kAryarUpa pariNAmoMko chor3akara
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 cAra anuyoga AtmAnubhavanAdi kAryoM meM pravarte usakAla use zuddhopayogI kahate haiM / yadyapi yahA~ kevalajJAnagocara sUkSmarAgAdika haiM, tathApi usakI vivakSA yahA~ nahIM kI, apanI buddhigocara rAgAdika chor3atA hai isa apekSA use zuddhopayogI kahA hai / isI prakAra sva-para zraddhAnAdika honepara samyaktvAdika kahe, vaha buddhigocara apekSAse nirUpaNa hai; sUkSma bhAvoMkI apekSA guNasthAnAdimeM samyaktvAdikA nirUpaNa karaNAnuyogameM pAyA jAtA hai| isI prakAra anyatra jAnanA / isaliye dravyAnuyogake kathanakI vidhi karaNAnuyogase milAnA cAhe to kahIM to milatI hai, kahIM nahIM milatI / jisa prakAra yathAkhyAtacAritra honepara to donoM apekSA zuddhopayoga hai, parantu nicalI dazAmeM dravyAnuyoga apekSAse to kadAcit zuddhopayoga hotA hai, parantu karaNAnuyoga apekSAse sadAkAla kaSAya aMzake sadbhAvase zuddhopayoga nahIM hai / isI prakAra anya kathana jAna lenA / tathA dravyAnuyogameM paramatameM kahe hue tattvAdikako asatya batalAneke artha unakA niSedha karate haiM; vahA~ dveSabuddhi nahIM jAnanA / unako asatya batalAkara satya zraddhAna karAnekA prayojana jAnanA / aba, ina anuyogoMmeM kaisI paddhatikI mukhyatA pAyI jAtI hai so kahate haiM: ___ anuyogoMmeM paddhati vizeSa prathamAnuyogameM to alaMkAra zAstrakI vA kAvyAdi zAstroMkI paddhati mukhya hai, kyoMki alaMkArAdise mana raMjAyamAna hotA hai; sIdhI bAta kahanese aisA upayoga nahIM lagatA jaisA alaMkArAdi yuktisahita kathanase upayoga lagatA hai| tathA parokSa bAtako kucha adhikatApUrvaka nirUpaNa kiyA jAye to usakA svarUpa bhalIbhA~ti bhAsita hotA hai / tathA karaNAnuyogameM gaNita Adi zAstroMkI paddhati mukhya hai, kyoMki vahA~ dravya-kSetra-kAla-bhAvake pramANAdikakA nirUpaNa karate haiM; so gaNita granthoMkI AmnAyase usakA sugama jAnapanA hotA hai| tathA caraNAnuyogameM subhASita nItizAstroMkI paddhati mukhya hai, kyoMki vahA~ AcaraNa karAnA hai, isaliye lokapravRttike anusAra nItimArga batalAne para vaha AcaraNa karatA hai| tathA dravyAnuyogameM nyAyazAstroMkI paddhati mukhya hai, kyoMki vahA~ nirNaya karanekA prayojana hai aura nyAyazAstroMmeM nirNaya karanekA mArga dikhAyA hai / isa prakAra ina anuyogoMmeM mukhya paddhati hai / aura bhI aneka paddhatisahita vyAkhyAna inameM pAye jAte haiN| tathA jainamatameM bahuta zAstra to ina cAroM anuyogoMmeM garbhita haiN| tathA vyAkaraNa, nyAya, chanda, koSAdika zAstra va vaidyaka, jyotiSa, mantrAdi zAstra bhI jinamatameM pAye jAte haiN| unakA kyA prayojana hai so suno vyAkaraNa, nyAyAdikakA abhyAsa honepara anuyogarUpa zAstroMkA abhyAsa ho sakatA hai; isaliye vyAkaraNAdi zAstra kahe haiN| yahA~ itanA hai ki-ye bhI jainazAstra haiM aisA jAnakara inake abhyAsameM bahuta nahIM laganA / yadi bahuta buddhise inakA sahaja jAnanA ho aura inako jAnanese apane rAgAdika vikAra bar3hate na jAne, to inakA bhI jAnanA hoo; anuyogazAstravat ye zAstra bahuta kAryakArI nahIM haiM; isaliye inake abhyAsakA vizeSa udyama karanA yogya nahIM hai /