Book Title: Shastra aur Shaastra
Author(s): Sukhlal Sanghavi
Publisher: Z_Dharma_aur_Samaj_001072.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229205/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zastra aura zAstra hamAre deza meM zAstroMkA nirmAtA, rakSaka, vikAsaka aura unake dvArA sArI pravRttiyA~ karanevAlA jo varga hai vaha brAhmaNa nAmase aura zastroMkA dhAraNa karanevAlA aura upayoga karanevAlA jo varga hai vaha kSatriya nAmase prasiddha hai / prArambhameM brAhmaNa vargakA kArya zAstroMdvArA aura kSatriyoMkA zastradvArA lokarakSA yA samAjarakSA karanA thA / yadyapi ye donoM hI rakSA kArya the, parantu inakA -svarUpa bhinna thaa| zAstramUrti brAhmaNa jaba kisIkI rakSA karanA cAhatA hai taba usake prati zAstrakA prayoga karatA hai, arthAt use hitabuddhise, udAratA se, premase vastusthitikA jJAna karAtA hai, aura aisA karake vaha viparIta-mArgapara jAnevAle vyaktiko bacA letA hai / vaisA karane meM yadi use saphalatA nahIM milatI, to kama se kama svayaM apanI unnata sthitiko surakSita rakhatA hai / arthAt zAstrakA kArya mukhyarUpase vaktAko aura sAtha hI sAtha zrotAko bhI bacAnekA hotA thA / usase zrotAkA aniSTa nahIM hotA thA / zastramUrti kSatriya yadi AkramaNakArIse rakSA karanA cAhe, to zastra dvArA AkramaNakArIkI hatyA karake hI kara sakatA hai / isI prakAra kisI nirbalakI rakSA bhI balavAn AkramaNakArIkI hatyA karake yA use harAkara hI kI jA sakatI hai / isa taraha ekkI rakSA meM prAyaH dUsarekA nAza Avazyaka hai| dUsarekI balise hI AtmarakSA yA pararakSA - sambhava hotI hai / isI kAraNa jo zAsana karake yA samajhA karake rakSaNa kI 'zakti rakhatA hai vaha zAstra hai aura dUsaroMkA hanana karake kisI ekakI rakSA karatA hai vaha zastra hai / yaha bheda sAtvika aura rAjasa prakRti-bhedakA sUcaka haiM / isa bhedake rahanepara bhI brAhmaNa aura kSatriya - prakRti jabataka samAja-rakSA ke se vicalita nahIM huI tabataka donoMne apanI apanI maryAdAnusAra niHsvArtha bhAvase kArya kiyA aura zastra tathA zAstra donoMkI pratiSThA banI rahI / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zastra aura zAstra kintu jyoM jyoM samaya bItatA gayA zAstradvArA prApta pratiSThAke phala cakhaneko vRtti aura upabhogakI lAlasA zAstramUrti vargameM balavatI hotI gaI / isI taraha zastramUrti vargameM bhI zastrasevAse labdha pratiSThAke phaloMkA AsvAdana karanekI kSudra vRtti udita ho gaI / phalasvarUpa dhIre dhIre sAttvika aura rAjasika prakRA kA sthAna tAmasa prakRtine le liyA aura aisI sthiti utpanna ho gaI ki zastrani varga zastrajIvI aura zAstramUrti varga zAstrajIvI bana gyaa| arthAt donoMkA caMya rakSA so rahA nahIM, AjIvikA ho gyaa| jaba zAstra aura zastrake dvArA AjIvikA karane aura apanI bhogavAsanA tRpta karane kI vRtti udita huI, taba zAstrajIvI brAhmagoMmeM paraspara phUTa aura IrSA bar3hane lgii| unakA kAma bhakta anuyAyI aura ziSyoMko ajJAna aura kusaMskAroMse bacA lenekA thA, so na karake ve apane hAthameM pha~sI nirakSara aura bholI janatAkI sevAzaktikA adhikase adhika upayoga kisa prakAra ho, isI pratispardhAmeM laga gaye / ataeva zikArIkI taraha ye zAstrajIvI apane zAstrajAlameM adhikase adhika anuyAyiyoMko baddha kAne ke lie dUsare zAstrajIviyoM ke sAtha kuztImeM utarane lage aura jaisA ki AcArya siddhasenane kahA hai ki eka mAMsake Tukar3e ke lie lar3anevAle do kuttoMmeM to maitrIkI saMbhAvanA hai, kintu do sage bhAI yadi zAstrajIvI yA vAdI hoM to unameM maitrIkI saMbhAvanA nahIM, yaha sthiti upasthita ho gii| dUsarI ora zastramUrtivarga bhI zastrajIvI bana gyaa| ataeva usameM bhI bhoga vaibhavakI pratispardhA aura kartavyacyuti praviSTa ho gaI / isase anAtha yA Azrita prajAvargakA pAlana karanemeM apanI zaktikA vyaya karanekI apekSA yaha varga bhI sattA aura mahattAkI vRddhike pIche pAgala ho gayA / pariNAma yaha huA ki ina zastrajIviyoM ke bIca, kisI anAtha yA nirbalakI rakSAke nimitta nahIM, kintu vyaktigata dveSa aura vairake kAraNa yuddha hone lage aura yuddhAnimeM, jinakI rakSAke vAste isa vargakI sRSTi huI thI aura itanA gaurava prApta huA thA, unhIM karor3oM logoMko balidAna kiyA jAne lgaa| isa taraha AryAvarta kA itihAsa zAstra aura zastra donoMke dvArA vizeSa Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja kaluSita huA aura apanI pavitratA akhaMDita na rakha sakA / yahI kAraNa hai ki isa dezameM lAkhoM nahIM karor3oM zAstrajIviyoM ke hote hue bhI ajJAna aura vivAdakA anta nahIM hai| itanA hI nahIM; isa vargane ajJAna aura vivAdakI vRddhi aura puSTi karane meM bhI kucha kama hissA nahIM liyA hai / zUdroM aura striyoMko to jJAnakA anadhikArI ghoSita kara unase sirpha sevA hI lI gii| kSatriyoM aura vaizyoMko jJAnakA adhikArI mAnakara bhI unakA ajJAna dUra karanekA koI vyavasthita prayatna vyApakarUpase nahIM kiyA gyaa| zastrajIvI varga bhI ApasI IrSA-dveSa bhoga-vilAsa aura kalahake phalasvarUpa pararASTra ke AkramaNase apane dezako na bacA sakA aura antameM svayaM bhI gulAma bana gyaa| pUrvajoMne apane hAthameM zAstra yA zastra lete samaya jo dhyeya rakhA thA usase cyuta hote hI usakA aniSTa pariNAma unakI saMtati aura samAjameM prakaTa huA / zAstrajIvI varga itanA adhika nirbala aura peTU ho gayA ki vaha dhana aura sattAke lobhase satya becaneko taiyAra ho gayA aura zastrajIvI rAjA mahArAjAoMkI khuzAmada karane meM bar3appana samajhane lgaa| zastrajIvI varga mI kartavya-pAlanake sthAnameM dAna-daciNA dekara hI usa khuzAmadI vargadvArA apanI khyAtikI rakSAke lie prayatnazIla rahane lgaa| isa taraha ina donoM kI buddhi aura sattAkI cakkImeM Azrita jana pIse jAne lage aura aMtameM samasta samAja nirbala ho gyaa| hama Aja bhI prAyaH dekhate haiM ki upaniSadoM aura gItAkA pATha karanevAle bhI antameM hisAba lagAte haiM ki dakSiNAmeM kyA milA? bhAgavatakA sA(sAhika parAyaNa karanevAle brAhmaNa kI dRSTi sirpha dakSiNAkI ora rahatI hai| abhyAsake balase zlokoMkA uccAraNa hotA rahatA hai, kintu A~kha kisane dakSiNA rakhI aura kisane nahIM, yahI dekhaneke lie tatpara rahatI hai| durgAsaptazatIkA pATha prAyaH dakSiNA denevAleke lie kiyA jAtA hai| gAyatrIke jApa bhI dakSiNA denevAleke lie hote haiN| eka yajamAnase dakSiNA aura 'sIdhA lene ke lie zAstra-jIviyoMmeM jo mArAmArI hotI hai usakI tulanA eka roTIke Tukar3e ke lie lar3anevAle do kuttoMse dI jA sakatI hai| jamIna ke eka choTese Tukar3e ke lie bhI aba do zastrajIvI hAIkorTameM jAkara lar3ate dekhe jAte haiM / aura to aura ina zAstrajIviyoM meM jo svArtha aura saMkucitatAkA doSa praviSTa huA usakA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alp jii asara bauddha aura jainake svAgI mAne jAnevAle bhikSukoMpara bhI huA / kevala ina donoM meM hI ApasI phUTa aura virodha nahIM bar3hA, inake upabhedoMmeM bhI vaha praviSTa huaa| digambara bhikSu zvetAmbara bhikSuko aura zvetAmbara bhikSu digambara-. bhikSuko nIcI najarase dekhane lgaa| udAratAke sthAnameM donoMmeM saMkucitatA bar3hane aura puSTa hone lgii| kevala zvetAmbara sampradAyake bhikSuoMmeM bhI zAstrake nAmapara ApasameM khUba virodha aura bheda utpanna huaa| AdhyAtmika mAne jAne-- vAle tathA AdhyAtmika rUpase pUjita zAstroMkA bhI upayoga, eka yA dUsare prakArase dhanakI utpattimeM, virodhake sAtha kaTutAkI vRddhimeM aura apanI apanI nijI dUkAneM calAnemeM hone lgaa| isa prakAra zAstrane zastrakA sthAna le liyA aura vaha bhI zuddha zastrakA nahIM viSAkta zastrakA / yahI kAraNa hai ki Aja yadi kahIM kalaha aura vivAda ke bIja adhika dikhAI dete ho, yA adhika vyApakarUpase kalaha aura vivAda phailanekI zakyatA dIkhatI ho, to vaha tathAkathita tyAgI honepara bhI zAstrajIvI vargameM hI hai aura isakA asara idhara udhara samasta samAja meM vyApta hai| ___ aba kyA kareM? ye saba to bhUtakAlakI bAteM huii| kintu prabha hotA hai ki aba vartamAnaH aura bhaviSya kAlake lie kyA kiyA jAnA cAhie ? kyA zAstroM aura zastrodvArA phailA huA viSa ina donoMke nAzase dUra ho sakatA hai yA anya koI rAstA hai ? ina donoMke nAzase to viSa naSTa ho nahIM sktaa| yUropameM zastra kama karane aura naSTa karanekI bAta cala rahI hai kintu vRttike sudhare binA kevala zastroMke nAzase zAnti nahIM ho sakatI / eka kahegA ki yadi sarvatra vedakA jhaMDA phaharAne lage to kleza aura vivAda jo paMcoMke nimittase hote haiM, ve na hoN| dUsarA kurAnake viSaya meM bhI yahI kahegA kintu hameM isa bhramameM nahIM rahanA cAhie / kyoMki eka hI vedake anuyAyiyoM aura eka hI kurAnake mAnanevAloM meM bhI mArAmArI calatI rahatI hai| jaba eka jhaMDeke nIce dUsare adhika ikaTThe hoMge, taba abakI apekSA mArapITa aura bddh'egii| taba aisA kauna-sA upAya hai jisase vairakA viSa naSTa ho jAya 1 upAya eka ho hai aura vaha hai udAratA aura jJAnazaktikI vRddhikA / yadi hamameM udAratA aura jJAnazakti bar3ha jAya, to hama cAhe jisa Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja zAstrako mAnate raheM, kalahakA kAraNa svataH dUra ho jAyagA / Aja paMtha yA samAja meM jisakI mA~ga hai vaha hai zakti aura aikya / yaha tattva udAratA aura jJAnavRddhike binA saMbhava nahIM / bhinna bhinna zAstroMkA anusaraNa karanevAle bhinna bhinna varga aura paMtha sirpha udAratA aura jJAnavRddhike balase hI hilamilakara raha sakate haiM / aise bahuta-se puruSa haiM jo kisI eka zAstra yA eka paMthake anuyAyI nahIM haiM, phira bhI ekadila hokara samAja aura dezakA kArya karate haiM aura aise bhI aneka manuSya haiM jo eka hI saMpradAyake zAstra mAnane para bhI, paraspara hilamilakara kArya karanekI bAta to dUra rahI, eka dUsarekA nAma bhI sunane ke lie taiyAra nahIM / jaba taka mAnasa malIna ho, paraspara Adara yA taTasthatAkA abhAva ho, yA tanika bhI IrSA ho taba taka bhagavAnkI sAkSIse eka zAstrako mAnane yA anusaraNa karaneke vratakA svIkAra karanepara bhI, kabhI aikya siddha nahIM hogA, zakti sthApita nahIM hogii| yaha vastu yadi kisIke dhyAnameM nahIM AtI hai to 'kahanA cAhie ki usa vyaktimeM itihAsa aura mAnasazAstra samajhane kI zakti nahIM hai| hamArA samAja aura deza klezake bhaMvarameM pha~sA hai| vaha hamase adhika nahIM to itanI apekSA to rakhatA hI hai ki aba adhika klezakA poSaNa na ho / yadi hama udAratA aura jJAnavRddhikA poSaNa kareM, to samAja aura dezakI mA~gakI yUrti kI jA sakatI hai| jaina tattvajJAnameM anekAnta aura AcArameM ahiMsAkA jo pratipAdana kiyA gayA hai usakA Azaya itanA hI hai ki hameM bataura jainake ApasameM aura dUsare samAjoMke sAtha bhI udAratA aura premakA vyavahAra karanA cAhie / jahA~ bheda aura virodha ho vahIM udAratA aura premakI AvazyakatA hotI hai aura vahIM ve hamAre antaHkaraNa meM haiM yA nahIM, aura hai to kitane 'pramANameM haiM isa kI parIkSA hotI hai / isalie yadi hama jainatvako samajhate ho to yaha samajhanA sarala hai ki udAratA aura premavRttike dvArA hI dharmarakSA ho sakatI haiM, anyathA nahIM / zAstrakI utpatti aura usake upayogakA uddeza yahI hai| yadi isa uddezakI siddhi zAstrase nahIM hotI to vaha rakSaNa karaneke badale jaharIle zastrakI taraha bhakSaNakA kArya karegA aura zAstra apanA gaurava naSTa karake zastra sAbita hogaa| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zastra aura zAstra udAratA do tarahakI hai-eka to virodhI yA bhinna dhyeyavAleke prati taTasthatRttike abhyAsakI aura dUsarI Adarzako mahAn bnaanekii| jaba Adarza bilakula saMkucita hotA hai, vyakti yA paMthameM maryAdita hotA hai, taba manuSyakA mana, jo svabhAvataH vizAla tatvoMkA hI banA huA hai usa saMkucita AdarzameM ghabar3AhaTakA anubhava karatA hai aura viSacakrase bAhara nikalaneke lie lAlAyita ho jAtA hai / usa bhanake samakSa yadi vizAla Adarza rakhA jAya to use abhISTa kSetra mila jAtA hai aura isa prakAra kleza aura kalahake lie usakI zakti zeSa nahIM raha jAtI / ataeva dharmapremI honekI icchA rakhanevAle pratyeka vyaktikA kartavya hai ki vaha apane Adarzako vizAla banAve aura usake lie manako taiyAra kare / aura jJAnavRddhikA matalaba bhI samajha lenA cAhie / manuSyajAtimeM jJAnakI bhUkha svabhAvataH hotI hai| usa bhUkhako bhinna bhinna paMthoMke, dharmoke aura dUsarI aneka jJAnavijJAnakI zAkhAoMke zAstroMke sahAnUbhUtipUrvaka abhyAsake dvArA hI zAnta karanI cAhie / sahAnubhUti hotI hai tabhI dUsarI bAjUko ThIka taurase samajhA jA sakatA hai / [paryuSaNa-vyAkhyAnamAlA, babaI 1932 / anuvAdaka, pro0 dalasukha mAsvaNiyA]