Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39 zAsana prabhAvikA amara sAdhikAe~ - devendra muni zAstrI 3 bhagavAna mahAvIra ne kevalajJAna hone ke pazcAt catuvidha tIrtha kI sthApanA kI / sAdhuoM meM gaNadhara gautama pramukha the to sAdhviyoM meM candanabAlA mukhya thIM / kintu unake pazcAt kauna pramukha sAdhviyA~ huIM, isa sambandha meM itihAsa mauna hai / yoM AryA candanabAlA ke pazcAt AryA suvratA, AryA dharmI, Arya jambU kI padmAvatI, kamalabhAla vijayazrI, jayazrI, kamalAvatI suseNA, vIramatI, ajayasenA ina ATha sAsuoM ke pravrajyA grahaNa karane kA ullekha hai aura jambU kI samudrazrI, padmazrI, padyasenA, kanakasenA, namasenA, kanakavI, rUpakSI, jayazrI ina ATha patniyoM ke bhI AItI dIkSA lene kA varNana hai / vIra nirvANa saM0 20 meM avantI ke rAjA pAlaka ne apane jyeSTha putra avantIvardhana ko rAjya tathA laghu putra rASTravardhana ko yuvarAja pada para AsIna kara svayaM ne Arya sudharmA ke pAsa pravrajyA grahaNa kii| rASTravardhana kI patnI kA nAma dhAriNI thA / dhAriNI ke divya rUpa para avantIvardhana mugdha ho gayA / ataH dhAriNI ardharAtri meM hI putra aura pati ko chor3akara apane zIla kI rakSA hetu mahala kA parityAga kara cala dii| aura kauzAMbI kI yAnazAlA meM ThaharI huI sAdhviyoM ke pAsa pahu~cI / use saMsAra se virakti ho cukI thii| vaha sagarbhA thI / kintu usane yaha rahasya sAdhviyoM ko na batAkara sAdhvI bnii| kucha samaya ke pazcAt garbhasUcaka spaSTa cihnoM ko dekhakara sAdhvI pramukhA ne pUchA taba usane sahI sthiti batAyI / garbhakAla pUrNa hone ke para putra ko janma diyA aura rAtri ke gahana aMdhakAra meM navajAta zizu ko usake pitA ke abhUSaNoM ke sAtha kozAMbI nareza ke rAjaprAsAda meM rakha diyaa| rAjA ne usa zizu ko le liyA aura usakA nAma maNiprabha rakhA, aura punaH dhAriNI prAyazcitta le Atmazuddhi ke patha para bar3ha gayI / avantIvardhana ko bhI jaba dhAriNI na milI to apane bhAI kI hatyA se use bhI virakti huI / aura dhAriNI ke putra avantIsena ko rAjya de usane bhI pravrajyA grahaNa kii| jaba maNiprabha aura avantIsena ye donoM bhAI yuddha ke maidAna meM pahu~ce taba sAdhvI dhAriNI ne donoM bhAiyoM ko satya tathya banAkara yuddha kA nivAraNa kiyaa| vIranirvANa kI dUsarI-tIsarI sadI meM mahAmantrI zakaDAla kI putriyA~ aura Arya sthUlabhadra kI bahaneM yakSA, yakSadinnA, bhUtA bhUtadinnA, seNA, veNA, reNA ina sAtoM ne bhI pravrajyA grahaNa kI thii| ve atyanta pratibhA sampanna thIM / 1 kramazaH eka bAra, do bAra yAvat sAta bAra sunakara ve kaThina se kaThina viSaya ko bhI yAda kara letI thI / unhoMne antima nanda kI rAjasabhA meM apanI adbhuta smaraNa zakti ke camatkAra se vararuci jaise mUrdhanya vijJa ke ahaM ko naSTa kiyA thaa| sAtoM bahinoM ke tathA bhAI sthUlabhadra ke prabrajita hone ke pazcAt unake laghu bhrAtA zrIyaka ne bhI pravrajyA grahaNa kI jo atyanta sukomala prakRti ke the / bhUkha aura pyAsa ko sahana karane meM akSama the / sAdhvI yakSA kI prabala preraNA se zrIyaka ne upavAsa kiyaa| aura usakA rAtrI meM prANAnta ho gayA jisase yakSA ne muni kI mRtyu kA kAraNa apane Apako mAnA / duHkha, pazcAttApa aura AtmaglAni se apane Apako duHkhI anubhava karane lgii| kaI dinoM taka anna-jala grahaNa nahIM kiyaa| saMgha ke atyadhika Agraha para usane kahA ki kevalajJAnI mujhe kaha deM ki maiM nirdoSa hU~ to anna-jala grahaNa karUMgI, anyathA nhiiN| saMgha ne zAsanAdhiSThAtrI devI kI ArAdhanA kii| devI kI sahAyatA se AryA yakSA mahAvideha kSetra meM bhagavAna zrI sImandharasvAmI kI sevA meM phuNcii| bhagavAna ne use nirdoSa batAyA aura cAra adhyayana pradAna kiye| devI kI sahAyatA se vaha punaH lauTa aayiiN| unhoMne cAroM adhyayana saMgha ke samakSa prastuta kiye jo Aja cUlikAoM ke rUpa meM vidyamAna haiN| ina sabhI sAdhviyoM kA sAdhvI saMgha meM viziSTa sthAna thA para ye pravartinI Adi para rahIM yA nahIM isa sambandha meM spaSTa ullekha nahIM hai /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana-pramAvikA amara sAdhikAe~ inake pazcAt kauna sAdhviyAM unake paTTa para AsIna huIM yaha jAnakArI prApta nahIM hotI hai| vAcanAcArya Arya balissaha ke samaya himavanta sthavirAvalI ke anusAra viduSI AryA poiNI tathA anya tInasau sAdhviyoM vidyamAna thiiN| kaliMga cakravartI mahAmeghavAhana khAravela dvArA vIra nirvANa caturtha zatAbdI ke prathama caraNa meM kumAragiri para Agama pariSada huI thI, jisameM vAcanAcArya Arya balissaha aura gaNAcArya susthita supratibaddha kI paramparAoM ke pA~ca sau zramaNa upasthita hue the| vahA~ AryA poiNI bhI tInasau zramaNiyoM ke sAtha upasthita huI thiiN| isase spaSTa hai ki AryA poiNI mahAna pratibhAzAlI aura Agama rahasya ko jAnane vAlI thiiN| unake kula, vaya, dIkSA, zikSA, sAdhanA sambandhI anya paricaya prApta nahIM hai| himavanta sthavirAvalI se spaSTa hai ki poiNI kA caturvidha saMgha meM gauravapUrNa sthAna thaa| vIranirvANa kI pAMcavIM zatI meM dvitIya kAlakAcArya kI bhaginI sarasvatI thii| unake pitA kA nAma varasiMha aura mAtA kA nAma surasundarI thaa| rAjakumAra kAlaka kA apanI bahana sarasvatI para apAra sneha thA / guNAkara muni ke upadeza se donoM ne jaina dIkSA grahaNa kii| eka bAra Arya kAlaka ke darzana hetu sAdhvI sarasvatI ujjayinI phuNcii| rAjA gardabhilla ne usake anupama lAvaNya ko dekhA to vaha usa para mugdha ho gyaa| usane apane rAjapuruSoM dvArA sAdhvI sarasvatI kA apaharaNa krvaayaa| Arya kalaka ko gardabhilla ke ghora anAcAra kA patA lgaa| rAjA ko samajhAne kA prayAsa kiyA, kintu rAjA na smjhaa| ataH Arya kAlaka ne zakoM kI sahAyatA prApta kI evaM apane bhAnaje bhar3auca ke rAjA bhAnumitra ko lekara yuddha kiyA, sAdhvI sarasvatI ko mukta karavAyA aura punaH apanI bahana sarasvatI ko dIkSA pradAna kii| sAdhvI sarasvatI aneka kaSToM kA sAmanA karake bhI apane patha se cyuta nahIM huii| vIra nirvANa kI pAMcavIM zatI meM Arya vajra kI mAtA sunandA ne pravrajyA grahaNa kI thii| unhoMne kisa zramaNI ke pAsa zramaNadharma svIkAra kiyA isake nAma kA ullekha kahIM nahIM milatA hai| yaha satya hai ki usa yuga meM sAdhviyoM kA virATa samudAya hogA, kyoMki bAlaka vajra ne sAdhviyoM se hI sunakara ekAdaza aMgoM kA adhyayana kiyA thaa| bIranirvANa kI chaThI zatAbdI ke pUrvArddha meM sAdhvI rukmiNI kA varNana milatA hai| vaha pATalIputra ke koTyAdhIza zreSThI dhana kI ekalautI putrI thii| Arya vajra ke anupama rUpa ko nihAra kara mugdha ho gyii| usane apane hRdaya kI bAta pitA se khii| vaha eka araba mudrAe~ tathA divya vastrAbhUSaNoM ko lekara vajrasvAmI ke pAsa phuNcaa| kintu rukmiNI ne vajrasvAmI ke tyAga-vairAgya se chalachalAte hue upadeza ko sunakara pravrajyA grahaNa kii| aura rukmiNI tathA vajrasvAmI ke apUrva tyAga ko dekhakara sabhI kA sira zraddhA se nata ho gyaa| . vIranirvANa kI pAMcavIM-chaThI zatI meM eka videzI mahilA ke dvArA ArhatI dIkSA grahaNa karane kA ullekha prApta hotA hai| vizeSAvazyakabhASya tathA nizIthacUNi meM varNana hai ki muruNDarAja kI vidhavA bahina pravrajyA lenA cAhatI thii| muruNDarAja ne sAdhviyoM kI parIkSA lene hetu eka Ayojana kiyA ki kauna sAdhvI kaisI hai / eka bhImakAya hAthI para mahAvata baiTha gayA aura caurAhe para vaha khar3A ho gyaa| jaba koI bhI sAdhvI udhara se nikalatI taba mahAvata hAthI ko sAdhvI kI ora bar3hAte hue sAdhvI ko cetAvanI detA ki sabhI vastroM kA parityAga kara nirvasanA ho jAya, nahIM to yaha hAthI tumheM apane pA~voM se kucala ddaalegaa| aneka sAdhviyA~, parivAjikAe~, bhikSuNiyA~ udhara nikliiN| bhayabhIta hokara unhoMne vastra kA parityAga kiyaa| anta meM eka jaina zramaNI udhara aayii| hAthI jyoM hI usakI ora bar3hane lagA tyoM hI usane kramaza: apane dharmopakaraNa udhara pheMka diye, usake pazcAt sAdhvI hAthI ke idhara-udhara ghUmane lgii| kintu usane apanA vastra-tyAga nahIM kiyaa| jaba janasamUha ne yaha dRzya dekhA to unakA Akroza ubhara aayaa| muruNDarAja ne bhI saMketa kara hAthI ko hastIzAlA meM bhijavAyA aura usI sAdhvI ke pAsa apanI bahina ko pravrajita kraayaa| sAhasa, sahanazIlatA, zAnti aura sAdhanA kI pratimUrti usa sAdhvI kA tathA muruNDa rAjakumArI ina donoM kA nAma kyA thA, yaha jJAta nahIM hai| vIranirvANa kI chaThI zatI meM AryarakSita kI mAtA sAdhvI rudrasomA kA nAma bhI bhulAyA nahIM jA sakatA jisane apane pyAre putra ko jo gambhIra adhyayana kara lauTA thA, use pUrvo kA adhyayana karane hetu AcArya tosalIputra ke pAsa preSita kiyA aura sArddha nau pUrva kA AryarakSita ne adhyayana kiyaa| rudrasomA kI preraNA se hI rAja purohita somadeva tathA usake parivAra ke anekoM vyaktiyoM ne AhatI dIkSA svIkAra kI aura svayaM usane bhii| usakA yazasvI jIvana itihAsa kI anamola sampadA hai| vIranirvANa kI chaThI zatI ke antima dazaka meM sAdhvI IzvarI kA nAma AtA hai| bhISaNa duSkAla se chaTapaTAte hue sopArakanagara kA Inbha zreSThI jinadatta thaa| usakI patnI kA nAma IzvarI thaa| bahuta prayatna karane para bhI anna prApta nahIM huA, anta meM eka lAkha mudrA se aMjalI bhara anna prApta kiyaa| usameM viSa milAkara sabhI ne marane ATERIAHESAXYRETAICH
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ O 0 140 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : aSTama khaNDa kA nizcaya kiyaa| usa samaya muni bhikSA ke lie Aye / IzvarI muni ko dekhakara atyanta AhlAdita huI / Arya vajrasena ne IzvarI ko batAyA ki viSa milAne kI AvazyakatA nahIM hai / kala se sukAla hogaa| usI rAtri meM anna ke jahAja A gaye jisase sabhI ke jIvana meM sukha-zAnti kI baMsI bajane lagI / IzvarI kI preraNA se seTha jinadatta ne apane nAgendra, candra, nirvRtti aura vidyAdhara ina cAroM putroM ke sAtha AhaMtI dIkSA grahaNa kii| aura unake nAmoM se gaccha aura kula paramparA prArambha huii| sAdhvI IzvarI ne bhI utkRSTa sAdhanA kara apane jIvana ko camakAyA / isake pazcAt bhI aneka sAdhviyA~ huI, kintu kramabAra unakA ullekha yA paricaya nahIM milatA, jinhoMne apanI Atma UrjA, bauddhika cAturya, nIti-kauzala evaM prakhara pratibhA se jaina zAsana kI mahanIya sevA kii| maiM yaha mAnatA hU~ ki aisI aneka divya pratibhAoM ne janma liyA hai, kintu unake kartRtva kA sahI mUlyAMkana nahIM ho sakA / hama yahA~ aThArahavIM sadI kI eka tejasvI sthAnakavAsI sAdhvI kA paricaya de rahe haiM jinakA janma dehalI meM huA thA / unake mAtA-pitA kA nAma jJAta nahIM hai aura unakA sAMsArika nAma bhI kyA thA yaha bhI patA nahIM hai / para unhoMne AcAryazrI amarasiMhajI mahArAja ke samudAya meM kisI sAdhvI ke pAsa ArhatI dIkSA grahaNa kI thI / ye mahAna pratibhAsampanna thiiN| inakA zramaNI jIvana kA nAma mahAsatI bhAgAjI thA / inake dvArA likhe hue anekoM zAstra, rAsa tathA anya granthoM kI pratilipiyA~ zrI amara jaina jJAna bhaNDAra, jodhapura meM tathA anyatra saMgrahIta haiM / lipi utanI sundara nahIM hai, para prAyaH zuddha hai / aura lipi ko dekhakara aisA jJAta hotA hai ki lekhikA ne saikar3oM granthoM kI pratilipiyA~ kI hoNgii| AcAryazrI amarasiMhajI mahArAja ke netRtva meM paMcevara grAma meM jo santa sammelana huA thA usameM unhoMne bhI bhAga liyA thaa| aura jo prastAva pArita hue usameM unake hastAkSara bhI haiM / anuzruti hai ki unheM battIsa Agama kaNThastha the| eka bAra ve dehalI meM virAja rahI thIM / zauca ke lie ve apanI ziSyAoM ke sAtha jaMgala meM padhArIM / vahA~ se lauTane ke pazcAt rAste meM eka upavana thA usameM eka bahuta ramaNIya sthAna thA jo ekAnta thA vahA~ para baiThakara mahAsatI jI svAdhyAya karane lagI / svAdhyAya cala rahI thI, idhara vRhad nau tattva ke racayitA zrAvaka dalapatasiMhajI udhara nikale / unhoMne dekhA ki upavana ke vRkSoM ke patte danAdana gira rahe haiN| phUla murajhA rahe haiM / asamaya meM patajhar3a ko AyA huA dekhakara unhoMne socA isakA kyA kAraNa haiM ? idhara-udhara dekhA to unheM mahAsatIjI ekAnta meM baiThI huI dikhAyI diiN| zrAvakajI unakI sevA meM pahu~ce / namana kara unhoMne mahAsatI se pUchA- Apa kyA kara rahI haiN| mahAsatI ne batAyA ki maiM svAdhyAya kara rahI hU~ / isa samaya candraprajJapti aura sUryaprajJapti kI svAdhyA cala rahI hai| zrAvakajI ne namratA se nivedana kiyA-sadguruNIjI, dekhie ki vRkSa ke patte asamaya meM gira rahe haiM, phUla murajhA rahe haiN| lagatA hai svAdhyAya karate samaya kahIM asAvadhAnI se skhalanA ho gaI hai| kRpAkara ApazrI punaH svAdhyAya kareM / lAlA dalapatasiMhajI bhI Agama ke marmajJa vidvAna the / svAdhyAya kI gayI / jahA~ para skhalanA huI thI zrAvakajI ne unheM batAyA / skhalanA kA pariSkAra karane para vRkSoM ke patte girane banda ho gaye aura phUla muskarAne lge| 1 mahAsatIjI kA vihAra kSetra dillI, paMjAba, jayapura, jodhapura, mer3atA aura udayapura rahA hai-aisA prazastiyoM ke AdhAra se jJAta hotA hai| mahAsatI bhAgAjI kI aneka viduSI ziSyAe~ thIM unameM vIrAjI pramukha thiiN| ve bhI AgamoM ke rahasyoM kI jJAtA aura cAritraniSThA thii| unakI janmasthalI Adi ke sambandha meM sAmagrI prApta nahIM hai / mahAsatI vIrAjI kI mukhya ziSyA saddAjI thIM jinakA paricaya isa prakAra hai / rAjasthAna ke sAmbhara grAma meM vi0 saM0 1957 ke pauSa kRSNa dazama ko mahAsatI saddAjI kA janma huA / unakI mAtA kA nAma pATanade thA aura pitA kA nAma pIthAjImodI thA / aura do jyeSTha bhrAtA the / unakA nAma mAlacanda aura bAlacanda thA / saddAjI kA rUpa atyanta sundara thA tathA mAtA-pitA kA apUrva pyAra bhI unheM prApta huA thA / usa samaya jodhapura ke mahArAjA abhayasiMhajI the| sumerasiMhajI mehatA mahArAjA abhayasiMha ke manonIta adhikArI the| unhoMne unake pitA ke sAmane prastAva rakhA cAraNa ke dvArA saddAjI ke apUrva rUpa kI prazaMsA sunakara anta meM saddAjI kA pANigrahaNa unake sAtha sampanna huA / virATa vaibhava aura manonukUla patnI ko pAkara mehatAjI bhogoM meM tallIna the / saddAjI ko bAlyakAla se hI dhArmika saMskAra mile the / isa kAraNa ve pratidina sAmAyika karatI thIM aura prAtaHkAla va sandhyA ke samaya pratikramaNa bhI karatI thIM / eka bAra saddAjI eka prahara taka saMvara kI maryAdA lekara namaskAra mahAmantra kA jApa kara rahIM thIM, usI samaya dAsiyA~ ghabarAyI huI aura A~khoM meM A~sU barasAtI huI daur3I AyIM aura kahA mAlikana, gajaba ho gayA / mehatAjI kI
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana-prabhAvikA amara sAdhikAeM 141 . hRdaya gati ekAeka ruka jAne se unakA prANAnta ho gayA hai| unhoMne sadA ke lie A~kheM mUMda lI haiN| ye sunate hI saddAjI ne tIna dina kA upavAsa kara liyA aura dUdha-dahI, ghI, tela aura miSThAnna ina pA~coM vigaya kA jIvana paryanta ke lie tyAga kara diyaa| bhojana meM kevala roTI aura chAcha Adi kA upayoga karanA hI rakhakara zeSa sabhI vastuoM kA tyAga kara diyaa| pati mara gayA, kintu unhoMne rone kA bhI tyAga kara diyaa| sAsa-sasura donoM Akara phUTa-phUTa kara rone lage, saddAjI ne unheM samajhAyA-aba rone se koI phAyadA nahIM hai| kevala karma-bandhana hogaa| isalie ronA chor3a deN| ApakA putra Apako chor3akara saMsAra se bidA ho cukA hai| aisI sthiti meM maiM bhI aba saMsAra meM nahIM rahUMgI aura zramaNadharma ko svIkAra kruuNgii| sAsa aura sasura ne vividha dRSTiyoM se samajhAne kA prayAsa kiyA kintu saddAjI kI vairAgya bhAvanA itanI dRr3ha thI ki ve vicalita nahIM huii| devara rAmalAla ne bhI saddAjI se kahA ki Apa saMsAra kA parityAga na kreN| putra ko dattaka lekara ArAma se apanA jIvana yApana kreN| kintu saddAjI isake lie prastuta nahIM thiiN| unake bhrAtA mAlacandajI aura bAlacandajI ne bhI Akara bahana ko saMyama sAdhanA kI atiduSkaratA btaayii| kintu saddAjI apane mantavya para dRr3ha rhiiN| usa samaya AcAryazrI amarasiMhajI mahArAja kI AjJAnuvartinI mahAsatI bhAgAjI kI ziSyA mahAsatI vIrAjI jodhapura meM virAja rahI thii| mehatA parivAra bhI mahAsatIjI ke nirmala cAritra se prabhAvita thaa| unhoMne kahA tuma mahAsatIjI ke pAsa saharSa pravrajyA grahaNa kara sakatI ho kintu hama unheM jodhapura meM kabhI bhI dIkSA nahIM lene de skte| yadi tumheM dIkSA hI lenI hai to jodhapura ke atirikta kahIM bhI le sakatI ho| saddAjI ne bADamera jile ke jasola grAma meM vi0 saM0 1877 meM mahAsatI vIrAjI ke pAsa saMyamadharma svIkAra kiyaa| dIkSA grahaNa karane ke pazcAt unhoMne vinayapUrvaka aThAraha zAstra kaNThastha kiye, saikar3oM thokar3e aura anya dArzanika dhArmika grantha bhii| isake bAda deza ke vividha aMcaloM meM paribhramaNa kara dharma kI atyadhika prabhAvanA kii| saddAjI kI aneka ziSyAe~ huI / unameM phattUjI, ratnAjI, cenAjI aura lAdhAjI ye cAra mukhya thiiN| cAroM meM viziSTa vizeSatAe~ thiiN| mahAsatI phattUjI kA vihAra-kSetra mukhyarUpa se mAravAr3a rahA aura unakI ziSyAe~ bhI mAravAr3a meM hI vicaraNa karatI rhiiN| Aja pUjya zrIamarasiMhajI mahArAja kI sampradAya kI mAravAr3a meM jo sAdhviyAM haiM, ve sabhI phattUjI ke parivAra kI haiM aura mahAsatI ratnAjI kA vicaraNa kSetra mevAr3a meM rhaa| isalie mevAr3a meM jitanI bhI sAdhviyAM haiM ve ratnAjI ke parivAra kI haiN| mahAsatI cenAjI meM sevA kA apUrva guNa thA tathA mahAsatI lAdhAjI ugra tapasvinI thiiN| ina donoM kI ziSyA-paramparA upalabdha nahIM hotI hai| mahAsatI zrI saddAjI ne aneka mAsakhamaNa tathA karmacUra aura vividha prakAra ke tapa kiye / tapa Adi ke kAraNa zArIrika zakti vihAra ke lie upayukta na rahane para vi0 saM0 1601 meM ve jodhapura meM sthiravAsa ThaharI / mahAsatI phattU jI aura ratnAjI ko unhoMne Adeza diyA ki ve ghUma-ghUma kara atyadhika dharmapracAra kreN| unhoMne rAjasthAna ke vividha aMcaloM meM paribhramaNa kara anekoM bahanoM ko pravrajyA dii| saM0 1921 meM mahAsatI phattUjI aura ratnAjI ne vicAra kiyA ki isa varSa hama saba guruNIjI kI sevA meM hI varSAvAsa kreNgii| sabhI mahAsatI saddAjI kI sevA meM pahu~ca gyiiN| ASAr3ha zuklA paMcamI ke dina mahAsatI saddAjI ne tivihAra saMthArA dhAraNa kiyaa| sadguruNIjI ko saMthArA dhAraNa kiyA huA dekhakara unakI ziSyA mahAsatI lAdhA jI ne bhI saMthArA kara liyA aura sadguruNI jI se kucha dinoM ke pUrva hI svarga pahu~ca giiN| saMthArA cala rahA thA, mahAsatIjI ne apanI ziSyAoM ko bulAkara aMtima zikSA dete hue kahA- "apanI paramparA meM brAhmaNa aura vaizya ke atirikta anya varNavAlI mahilAoM ko dIkSA nahIM denA, tathA maiMne anya jo samAcArI banAyI hai, usakA pUrNarUpa se pAlana karanA / tuma vIrAMganA ho / saMyama ke patha para nirantara bar3hatI rahanA / cAhe kitane bhI kaSTa AveM una kaSToM se ghabarAnA nhiiN| sadguruNIjI kI zikSA ko sunakara sabhI sAdhviyA~ gadgada ho gyiiN|" unheM lagA ki aba sadguruNIjI lambe samaya kI mehamAna nahIM haiN| hameM unakI AjJA kA samyak prakAra se pAlana karanA hI cAhie / bhAdrapada sudI ekama ke dina pacapana dina kA saMthArA kara ve svarga pdhaarii| isa prakAra paitAlIsa varSa taka mahAsatI sahAjI ne saMyama kI sAdhanA, tapa kI ArAdhanA kii| Aja bhI mahAsatI saddAjI kI ziSyA-parivAra meM pacAsa se bhI adhika sAdhviyAM haiN| mahAsatI ratnAjI kI ziSyA-parivAra meM zAsana-prabhAvikA lachamAjI kA nAma vismRta nahIM kiyA jA sakatA / inakA janma udayapura rAjya ke tirapAla grAma meM saM0 1910 meM huA thA / Apake pitA kA nAma rikhabacandajI mANDota aura mAtA kA nAma nandUbAI thA / Apake do bhrAtA the kisanAjI aura baccharAja jii| ApakA pANigrahaNa mAdaDA gA~va
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ BERRED 142 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : aSTama khaNDa **?********* ke sA~kalacandajI caudharI ke sAtha huaa| kucha samaya ke pazcAt sA~kalacandajI ke zarIra meM bhayaMkara vyAdhi utpanna huI aura unhoMne sadA ke lie A~kha mUMda lii| usa samaya mahAsatI ratnAjI kI ziSyA gulAbaku~varajI mAdaDA padhArIM / ve mahAna tapasvinI thIM, unhoMne apane jIvana meM anekoM mAsakhamaNa kiye the / unake upadeza ko sunakara lachamAjI ke mana meM vairAgya bhAvanA ubuddha huii| aura vi0 saM0 1928 meM bhagavatI dIkSA grahaNa kii| ve prakRti se bhadra, vinIta aura sarala mAnasavAlI thIM / eka bAra ve apanI sadguruNIjI ke sAtha bar3I sAdaDI meM virAja rahI thiiN| satI-vRnda kamare meM AhAra kara rahI thIM ki eka bAlaka A~khoM se A~sU barasAtA huA aayaa| bAlaka ko rote hue dekhakara lachamAjI ne pUchA tU kyoM ro rahA hai ? bAlaka ne rote hue kahA- maiM gaTTUlAlajI mehatA ke yahA~ naukarI karatA huuN| merA nAma bacharAja hai / Aja seTha ke vahA~ mehamAna Aye haiM aura sabhI miSThAna khA rahe haiN| para mere nasIba meM rUkhI-sUkhI roTI bhI kahA~ hai ? kSudhA se chaTapaTAte hue maiMne bhojana kI yAcanA ko / kintu unhoMne mujhe dutkAra kara ghara se nikAla diyA ki tujhe mAla khAnA hai yA naukarI karanI hai / maiM apane bhAgya para pazcAttApa kara rahA hU~ / lachamajI ne bAlaka kI ora dekhA / usake cehare para apUrva teja thA / unhoMne use AzvAsana dete hue kahA- roo mt| kala se tere sabhI duHkha miTa jaayeNge| bAlaka ha~satA aura nAcatA huA cala diyA / choTI sAdaDI meM nAgorI zreSThI ke lar3akA nahIM thaa| pAsa meM lAkhoM kI sampatti thI / seThAnI ke kahane se seTha jI bAlaka vacharAja ko dattaka lene ke lie bar3I sAdaDI pahu~ce aura usako apanA dattaka putra ghoSita kara diyA / bAlaka ne mahAsatI ke caraNoM meM girakara kahA - sadguruNIjI, ApakA hI puNya pratApa hai ki mujhe yaha virATa sampatti prApta ho rahI hai / ApakI bhaviSyavANI pUrNa satya siddha huI / mahAsatI lachamAjI ke sahaja rUpa se nikale hue zabda satya siddha hote the| unakI vAcA siddha thii| unake jIvana ke aise aneka prasaMga haiM jisameM unakI camatkArapUrNa jIvana jhAMkiyA~ haiM / vistArabhaya se maiM use yahA~ nahIM de rahA hU~ / mahAsatI lachamAjI saM0 1655 meM gogundA padhArIM / manda jvara ke kAraNa zarIra zithila ho cukA thaa| ataH caitra vadI aSTamI ke dina unhoMne saMthArA grahaNa kiyaa| rAtri meM tIna dina ke pazcAt eka deva ne prakaTa hokara unheM nAnA prakAra ke kaSTa diye aura vividha prakAra ke sugaMdhita bhojana se bharA huA thAla sAmane rakhakara kahA ki bhojana kara lo / kintu satIjI ne kahA- maiM bhojana nahIM kara sktii| pahalA kAraNa yaha hai ki devoM kA AhAra hameM kalpatA nahIM hai / dUsarA kAraNa yaha hai ki rAtri hai| tIsarA kAraNa yaha hai ki mere saMthArA hai| isalie maiM AhAra grahaNa nahIM kara sakatI / deva ne kahA- jaba taka tuma AhAra grahaNa nahIM karogI taba taka hama tumheM kaSTa deNge| Apane kahA- maiM kaSTa se nahIM ghabarAtI / eka kSaNa bhI prakAza karate hue jInA zreyaskara hai kintu patha bhraSTa hokara jInA upayukta nahIM hai| tuma mere tana ko kaSTa de sakate ho, kintu AtmA ko nahIM / AtmA to ajara amara hai / anta meM devazakti parAjita ho gayI / usane unakI dRr3hatA kI muktakaNTha se prazaMsA kii| saMthAre ke samaya anekoM bAra deva ne kezara kI aura sUkhe gulAba ke puSpoM kI vRSTi kii| dIvAloM para kezara aura candana kI chApa laga jAtI thI / saMgIta kI madhura svara lahariyA~ sunAyI detI thIM aura deviyoM kI pAyala dhvani sunakara jana-mAnasa ko Azcarya hotA thA ki ye adRzya dhvaniyA~ kahA~ se A rahI haiM / isa prakAra 67 dina taka saMthArA claa| jyeSTha vadI amAvasyA vi0 saM0 1956 ke dina unakA saMthArA pUrNa huA aura ve svarga padhArIM / parama viduSI mahAsatI zrI saddAjI kI ziSyAoM meM mahAsatI zrI ratnAjI parama viduSI satI thiiN| unakI eka ziSyA mahAsatI raMbhAjI huiiN| raMbhAjI pratibhA kI dhanI thiiN| unakI suziSyA mahAsatI zrI navalAjI huiiN| navalAjI parama viduSI sAdhvI thiiN| unakI pravacana zailI atyanta madhura thI / jo eka bAra Apake pravacana ko suna letA vaha ApakI tyAga, vairAgyayukta vANI se prabhAvita hue binA nahIM rhtaa| ApakI aneka ziSyAe~ huI unameM se pAMca ziSyAoM ke nAma aura unakI paramparA upalabdha hotI hai / sarvaprathama mahAsatI navalAjI kI suziSyA kaMsuvAjI thiiN| unakI eka ziSyA huii| unakA nAma sirekuMvarajI thA aura unakI do ziSyAeM huI eka kA nAma sAkarakuMvarajI aura dUsarI kA nAma najarakuMvarajI thaa| mahAsatI sAkarakuMvarajI kI kitanI ziSyAe~ huI yaha prAcIna sAkSyoM ke abhAva meM nizcita rUpa se nahIM kahA jA sktaa| kintu mahAsatI najarakuMvarajI kI pA~ca ziSyAe~ huii| mahAsatI najarajI eka viduSI sAdhvI thIM / inakI janmasthalI udayapura rAjya ke vallabhanagara ke sannikaTa menAra gA~va thI / Apa jAti se brAhmaNa thIM / brAhmaNa kula meM janma lene ke kAraNa Apa meM svAbhAvika pratibhA thI / Agama sAhitya kA acchA parijJAna thaa| ApakI pA~ca ziSyAoM ke nAma isa prakAra haiM - ( 1 ) mahAsatI rUpaku~varajI - yaha udayapura ke sannikaTa delavAr3A grAma ko
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana prabhAvikA amara sAdhikAe~ 143 nivAsinI thiiN| (2) mahAsatI prtaapkuNvrjii| yaha bhI udayapura rAjya ke vIrapurA grAma kI thiiN| (3) mahAsatI pATUjI-ye samadar3I (rAjasthAna) kI thiiN| inake pati kA nAma goDAjI luMkaDa thaa| vi0 saM0 1978 meM inakI dIkSA huI / (4) mahAsatI cauthAjI-inakI janmasthalI udayapura rAjya ke baMborA grAma meM thI aura inakI sasurAla vATI grAma meM thI, (5) mahAsatI ejAjI-ApakA janma udayapura rAjya ke zizode grAma meM huA, Apake pitA kA nAma bherUlAlajI aura mAtA kA nAma katthUbAI thaa| ApakA pANigrahaNa vArI (mevAr3a) meM huA aura vahIM para mahAsatIjI ke upadeza se prabhAvita hokara dIkSA grahaNa kii| vartamAna meM inameM se cAra sAdhviyoM kA svargavAsa ho cukA hai kevala mahAsatI ejAjI isa samaya vidyamAna haiN| unakI koI ziSyAe~ nahIM hai| isa prakAra yaha paramparA yahA~ taka rahI hai| mahAsatI zrI navalAjI kI dvitIya ziSyA gumAnAjI thiiN| unakI ziSyA-paramparAoM meM bar3e AnandakuMvarajI eka viduSI mahAsatI huii| ve bahuta hI prabhAvazAlI thiiN| unakI suziSyAe~ aneka huIM, para una sabhI ke nAma mujhe upalabdha nahIM hue| unakI pradhAna ziSyA mahAsatI zrI bAlabrahmacAriNI abhayaku~varajI huii| ApakA janma vi0 saM0 1652 phAlguna vadI 12 maMgalavAra ko rAjavI ke bATelA gA~va (mevAr3a) meM huaa| Apane apanI mAtezvarI zrI hemakuMvarajI ke sAtha mahAsatI AnandakaMvarajI ke upadeza se prabhAvita hokara vi0 saM0 1960 mRgazira sudI 13 ko pAlI-mAravAr3a meM dIkSA grahaNa kI / Apako zAstroM kA gaharA abhyAsa thaa| ApakA pravacana zrotAoM ke dila ko AkarSita karane vAlA hotA thaa| jIvana kI sAndhyabelA meM netra-jyoti calI jAne se Apa bhIma (mevAr3a) meM sthiravAsa rahIM aura vi0 saM0 2033 ke mAgha meM ApazrI kA saMthArA sahita svargavAsa huaa| ApazrI kI do ziSyAe~ huI-mahAsatI badAmakuMvarajI tathA mahAsatI jskuNvrjii| mahAsatI badAmakuMvarajI kA janma vi0 saM0 1961 vasanta paMcamI ko bhIma gAMva meM huA / ApakA pANigrahaNa bhI vahIM huA aura vi0 saMvat 1978 meM viduSI mahAsatI abhayakuMvarajI ke pAsa dIkSA grahaNa kii| Apa sevAbhAvI mahAsatI thiiN| saM0 2033 meM ApakA bhIma meM svargavAsa huaa| mahAsatI zrI jasakuMvarajI kA janma 1953 meM padarADA grAma meM huaa| Apane mahAsatI zrI AnandakuMvarajI ke pAsa saM0 1985 meM kambola grAma meM dIkSA grahaNa kI aura mahAsatI zrI abhayakuMvarajI kI sevA meM rahane se ve unheM apanI guruNI kI taraha pUjanIya mAnatI thiiN| Apa meM sevA kI bhAvanA atyadhika thii| saM0 2033 meM bhIma meM svargavAsa huaa| isa prakAra yaha paramparA yahA~ taka clii| mahAsatI zrI navalAjI kI tRtIya ziSyA kesarakuMvarajI thiiN| unakI suziSyA chaganakuMvarajI huii| mahAsatI chaganakuMvarajI-Apa kuzalagar3ha ke sannikaTa kelavAr3e grAma kI nivAsI thiiN| laghuvaya meM hI ApakA pANigrahaNa ho gayA thA / kintu kucha samaya ke pazcAt pati kA dehAnta ho jAne se Apake antarmAnasa meM dhArmika sAdhanA ke prati vizeSa ruci jAgRta huii| ApakA sasura pakSa mUrtipUjaka AmnAya ke prati viziSTa rUpa se AkarSita thaa| Apa tIrthayAtrA kI dRSTi se udayapura aayiiN| kucha bahineM pravacana sunane hetu mahAsatI gulAbakuMvarajI ke pAsa jA rahI thiiN| Apane unase pUchA ki kahA~ jA rahI haiN| unhoMne batAyA ki hama mahAsatIjI ke pravacana sunane jA rahI haiN| unake sAtha Apa bhI pravacana sunane hetu pahuMcIM / mahAsatIjI ke vairAgyapUrNa pravacana ko sunakara antarmAnasa meM tIvra vairAgya bhAvanA jAgrata huii| Apane mahAsatIjI se nivedana kiyA ki merI bhAvanA tyAga-mArga ko grahaNa karane kI hai| mahAsatIjI ne kahAkucha samaya taka dhArmika adhyayana kara, phira antima nirNaya lenA adhika upayukta rhegaa| buddhi tIkSNa thii| ataH kucha hI dinoM meM kAphI thokar3e, bola, pratikramaNa va AgamoM ko kaNThastha kara liyaa| parivAra vAloM ne ApakI utkRSTa bhAvanA dekhakara dIkSA kI anumati pradAna kii| Apa apane sAtha tIrthayAtrA karane hetu virAT sampatti bhI lAyI thiiN| parivAra vAloM ne kahA-hama isa sampatti ko nahIM leMge, ataH usa sArI sampatti kA unhoMne dAna kara diyaa| ApakA pravacana bahuta hI madhura hotA thaa| ApakI aneka ziSyAe~ thiiN| unameM mahAsatI phUlakuMvarajI mukhya thiiN| vi0 saM0 1965 meM saMthAre ke sAtha ApakA udayapura meM svargavAsa huaa| mahAsatI jJAnakuMvarajI-mahAsatI chaganakuMbarajI kI eka ziSyA viduSI mahAsatI jJAnakuMvarajI thIM / ApakA janma vi0 saM0 1605 meM ummaDa grAma meM huA aura bamborA ke zivalAlajI ke sAtha ApakA pANigrahaNa huA thA / saM0 1940 meM Apake eka putra huA jisakA nAma hajArImala rakhA gyaa| AcAryapravara pUjyazrI pUnamacandajI mahArAja tathA mahAsatI chaganakuMvarajI ke upadeza se prabhAvita hokara Apane 1650 meM mahAsatI zrIchaganakuMvarajI ke pAsa jAloTa meM dIkSA grahaNa kii| Apake putra ne jyeSTha zuklA 13 ravivAra ke dina samadar3I meM dIkSA grahaNa kI / unakA nAma tArAcandajI mahArAja rakhA gyaa| ve hI Age calakara upAdhyAya zrI puSkara munijI mahArAja ke guru bne| mahAsatI jJAnakuMvarajI mahArAja bahuta hI sevAbhAvI tathA taponiSThA sAdhvI thiiN| mahAsatI zrI gulAbaku~varajI ke udayapura sthAnApanna virAjane para ApazrI ne vahA~ para varSoM taka rahakara sevA kI aura vi0 saM0 1987 meM udayapura meM saMthArA sahita unakA svargavAsa huA /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 zrI puSkaramuni abhinandana prantha : aSTama khaNDa ++++++++++++++++++++++++++++++ammarmerammammmmmmmarrrrrrrrrrrormirmirmire mahAsatI phUlakuMvarajI-ApakA janma udayapura rAjya ke dulAvatoM ke gur3he meM vi0 saM0 1921 meM huaa| Apake pitA kA nAma bhagavAnacandajI aura mAtA kA nAma cunnIbAI thaa| laghuvaya meM ApakA pANigrahaNa tIrapAla meM huaa| kintu kucha samaya ke pazcAt pati kA dehAnta ho jAne se mahAsatI chaganaku~varajI ke upadeza ko sunakara virakti huI aura 17 varSa kI umra meM Apane pravrajyA grahaNa kii| ApakI buddhi bahuta hI tIkSNa thii| Apane anekoM zAstra kaMThastha kiye / ApakI pravacana zailI bhI atyanta madhura thii| Apake pravacana se prabhAvita hokara nimna ziSyAe~ banIM-(1) mahAsatI mANakakuMvarajI, (2) mahAsatI dhUlakuMvarajI, (3) mahAsatI AnandakuMvarajI, (4) mahAsatI lAbhakuMvarajI, (5) mahAsatI sohanakuMvarajI, (6) mahAsatI premaku~varajI aura (7) mahAsatI mohnkuNvrjii| Apane pacAsa varSa taka saMyama kI utkRSTa sAdhanA kii| vi0 saM0 1986 meM Apako aisA pratIta hone lagA ki merA zarIra lambe samaya taka nahIM rhegaa| Apane apanI ziSyAoM ko kahA ki mujhe aba saMthArA karanA hai| kintu ziSyAoM ne nivedana kiyA ki abhI Apa pUrNa svastha haiM, aisI sthiti meM saMthArA karanA ucita nahIM hai| usa samaya Apane ziSyAoM ke mana ko duHkhAnA ucita nahIM samajhA / Apane apane mana se hI phAlguNa zuklA bArasa ke dina saMthArA kara liyaa| dUsare dina jaba sAdhviyA~ bhikSA ke lie jAne lagIM, taba unhoMne Apase nivedana kiyA ki hama Apake lie bhikSA meM kyA lAveM taba Apane kahA ki mujhe AhAra nahIM karanA hai| tIna dina taka yahI krama calA cauthe dina sAdhviyoM ke Agraha para Apane spaSTa kiyA ki maiMne saMthArA kara liyA hai / caitra badI aSTamI ko bAraha dina kA saMthArA pUrNa kara Apa svarga padhArI / mahAsatI mANakakuMvarajI-ApakA janma udayapura rAjya ke kAnoDa meM vi0 saM0 1610 meM huaa| ApakI prakRti sarala, sarasa thii| sevA kI bhAvanA atyadhika thii| 75 varSa kI umra meM vi0 saM0 1985 ke Asoja mahIne meM ApakA udayapura meM svargavAsa huaa| mahAsatI dhUla kuMvarajI-ApakA janma udayapura rAjya ke mAdaDA grAma meM vi0 saM0 1935 mAgha badI amAvasyA ko huaa| Apake pitAzrI pannAlAla jI caudharI aura mAtA kA nAma nAthIbAI thaa| mAtA-pitA ne dIrghakAla ke pazcAt santAna hone se ApakA nAma dhUlaka~vara rkhaa| teraha varSa kI laghuvaya meM vAsa nivAsI cimanalAla jI oraDiyA ke sAtha ApakA pANigrahaNa huA / kucha samaya ke pazcAt hI pati kA dehAnta hone para, ApakI bhAvanA mahAsatI phUlakuMvara jI ke upadeza ko sunakara saMyama grahaNa karane kI huii| kintu pArivArika janoM ke atyAgraha ke kAraNa Apa saMyama na le sakIM aura vi0 saM0 1656 meM phAlguna badI terasa ko vAsa grAma meM mahAsatI phUlakuMvarajI ke pAsa dIkSA grahaNa kI / vinaya, vaiyAvRtya aura saralatA Apake jIvana kI mukhya vizeSatAe~ thiiN| Apane aneka zAstroM ko bhI kaNThastha kiyA thaa| lagabhaga 300 thokar3e Apako kaNThastha the| Apake mahAsatI AnandakuMvarajI, mahAsatI saubhAgyakuMvarajI, mahAsatI zambhukuMvarajI, bAlabrahmacAriNI zIlakaMvarajI, mahAsatI mohanakuMvarajI, mahAsatI kaMcanakuMvarajI, mahAsatI sumanavatIjI, mahAsatI dayAkuMvarajI, Adi ziSyAe~ thiiN| zraddheya sagudruvarya puSkaramunijI mahArAja ko bhI prathama Apake upadeza se hI vairAgya bhAvanA jAgRta huI thii| ApakA vihAra kSetra mevAr3a, mAravAr3a, madhyapradeza, ajamera, byAvara thaa| vi0 saM 2003 meM Apa gogundA grAma meM sthAnApanna virAjI aura vi0 2013 meM kArtika zuklA gyArasa ko 24 ghaMTe ke saMthAre ke pazcAt ApakA svargavAsa huaa| mahAsatI lAbhaku~varajI-ApakA janma vi0 saM0 1633 meM udayapura rAjya ke Dhola grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma motIlAlajI DhAlAvata aura mAtA kA nAma tIjabAI thA / ApakA pANigrahaNa sAyarA ke kAveDiyA parivAra meM huA thaa| laghuvaya meM hI pati kA dehAnta ho jAne para mahAsatI phUlakuMvarajI ke upadeza se prabhAvita hokara vi0 saM0 1956 meM sAdaDI mAravADa meM dIkSA grahaNa kii| ApakA kaNTha bahuta madhura thA / vyAkhyAna-kalA sundara thii| ApakI do ziSyAe~ huIM-mahAsatI laharakuMvarajI aura daakhkuNvrjii| ApakA svargavAsa 2003 meM zrAvaNa meM yazavaMtagar3ha meM huaa| mahAsatI laharakuMvarajI-ApakA janma nAndezamA grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma sUrajamalajI siMghavI aura mAtA kA nAma phUlakuMvara bAI thaa| ApakA pANigrahNa Dhola nivAsI gegarAjajI DhAlAvata ke sAtha huaa| pati kA dehAnta hone para kucha samaya ke pazcAt eka putrI kA bhI dehAvasAna ho gyaa| eka putrI jisakI umra sAta varSa kI thI use usakI dAdI ko sauMpakara vi0 saM0 1981 meM jyeSTha sudI bArasa ko nAndezamA grAma meM dIkSA grahaNa kI / ApakI prakRti madhura va milanasAra thii| stoka sAhitya kA Apane acchA abhyAsa kiyaa| ApakI eka ziSyA banI jinakA nAma khamAnakuMvarajI hai / * ApakA svargavAsa 2026 mAha badI aSTamI ko 12 ghaMTe ke saMthAre se sAyarA meM huaa| + dekhie-paricaya vartamAna paramparA meM sAdhviyA~-le0 rAjendra muni sAhityaratna 0.0
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana pramAvikA amara sAdhikAe~ 145 mahAsatI prema kuMvarajI-ApakA janma udayapura rAjya ke gogundA grAma meM huA aura ApakA pANigrahaNa udayapura meM huA thaa| pati kA dehAnta hone para mahAsatI phUlakuMvarajI ke upadeza se prabhAvita hokara dIkSA grahaNa kii| Apa prakRti se sarala, vinIta aura kSamAzIla thIM / vi0 saM0 1964 meM ApakA udayapura meM svargavAsa huaa| ApakI eka ziSyA thI jinakA nAma viduSI mahAsatI pAnakuMvarajI thA, jo bahuta hI sevAbhAvinI thIM aura jinakA svargavAsa vi0 saM0 2024 ke pauSa mAha meM gogundA grAma meM huaa| mahAsatI mohanakaMvarajI-ApakA janma udayapura rAjya ke vATI grAma meM huaa| Apa lodA parivAra kI thiiN| ApakA pANigrahaNa molerA grAma meM huA thaa| mahAsatI phUla kuMvarajI ke upadeza ko zravaNa kara cAritradharma grahaNa kiyaa| Apako thokar3oM kA acchA abhyAsa thA aura sAtha hI madhura vyAkhyAnI bhI thii| mahAsatI saubhAgyakuMvarajI-ApakA janma bar3I sAdaDI nAgorI parivAra meM huA thA aura bar3I sAdaDI ke nivAsI pratApamala jI mehatA ke sAtha ApakA pANigrahaNa huaa| Apake eka putra bhI huaa| mahAsatI zrI dhUla kuMvarajI ke upadeza ko sunakara Apane pravrajyA grahaNa kii| ApakI prakRti bhadra thii| jJAnAbhyAsa sAdhAraNa thaa| vi0 saM0 2027 Asoja sudI terasa ko tIna ghaMTe ke saMthAre ke sAtha gogundA meM ApakA svargavAsa huaa| mahAsatI zambhukuMvarajI-ApakA janma vi0 saM 1658 meM vAgapurA grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma gegarAjajI dharmAvata aura mAtA kA nAma nAthIbAI thA / khAkhar3a nivAsI anopacanda jI vanoriyA ke suputra dhanarAjajI ke sAtha ApakA pANigrahaNa huaa| Apake do putriyA~ huii| bar3I putrI bhUrabAI kA pANigrahaNa udayapura nivAsI candanamala jI karNapuriyA ke sAtha huaa| kucha samaya pazcAt pati kA nidhana hone para Apa udayapura meM apanI putrI ke sAtha rahane lgiiN| mahAsatI dhUlakuMvarajI ke upadeza ko sunakara vairAgya bhAvanA ubuddha huii| apanI ladhu putrI acaraja bAI ke sAtha vi0 saM0 1982 phAlguna zuklA dvitIya ko khAkhaDa grAma meM dIkSA grahaNa kii| putrI kA nAma zIlakaMvarajI rakhA gayA / Apako thokar3oM kA tathA Agama sAhitya kA acchA parijJAna thA / Apake pravacana vairAgyavardhaka hote the| vi0 saM0 2018 meM Apa gogundA meM sthiravAsa virAjI / vi0 saM0 2023 ke aSAr3ha badI terasa ko saMthArApUrvaka svargavAsa huaa| ApakI prakRti bhadra va sarala thii| sevA kA guNa Apa meM vizeSa rUpa se thaa| . isI paramparA meM parama viduSI mahAsatI zrI zIlakuMvarajI mahArAja vartamAna meM haiN| mahAsatI zIlakuMvarajI kI mahAsatI mohanaku~varajI, mahAsatI sAyarakuMvarajI, viduSI mahAsatI zrI candanabAlAjI, mahAsatI zrI celanAjI, mahAsatI sAdhanAkuMvarajI aura mahAsatI vinayaprabhAjI Adi aneka ApakI suziSyAe~ haiM jinameM bahuta sI prabhAvazAlI vicAraka va vaktA haiN| ___ mahAsatI navalAjI kI caturtha ziSyA jasAjI huiiN| unake janma Adi vRtta ke sambandha meM sAmagrI prApta nahIM ho sakI hai| unakI ziSyA-paramparAoM meM mahAsatI zrI lAbhakuMvarajI thiiN| inakA janma udayapura rAjya meM kaMbola grAma meM huaa| inhoMne laghuvaya meM dIkSA grahaNa kii| ye bahuta hI nirbhIka vIrAMganA thiiN| eka bAra apanI ziSyAoM ke sAtha khamanora (mevAr3a) grAma se semala gA~va jA rahI thii| usa samaya sAtha meM anya koI bhI gRhastha zrAvaka nahIM the, kevala sAdhviyA~ hI thiiN| usa samaya sazastra cAra DAkU Apako lUTane ke lie A phuNce| anya sAdhviyA~ DAkuoM ke DarAvane rUpa ko dekhakara bhayabhIta ho gyiiN| DAka sAmane Aye / mahAsatIjI ne Age bar3hakara unheM kahA-tuma vIra ho, kyA apanI bahU-beTI sAdhviyoM para hAtha uThAnA tumhArI vIratA ke anukUla hai ? tumheM zarama AnI cAhie / isa vIra bhUmi meM tuma sAdhviyoM ke vastra Adi lene para utArU ho rahe ho| kyA tumhArA kSAtrateja tumheM yahI sikhAtA hai ? isa prakAra mahAsatI ke nirbhIkatApUrvaka vacanoM ko sunakara DAkuoM ke dila parivartita ho gye| ve mahAsatI ke caraNoM meM gira par3e aura unhoMne pratijJA kI ki hama bhaviSya meM kisI bahana yA mA~ para hAtha nahIM uThAyeMge aura na bAlakoM para hii| DAkA DAlanA to hama nahIM chor3a sakate, para isa niyama kA hama dRr3hatA se pAlana kareMge / eka bAra mahAsatI lAbhaku~varajI cAra ziSyAoM ke sAtha devariyA grAma meM pdhaarii| vahA~ para eka bahuta hI sundara makAna thA / eka zrAvaka ne kahA-mahAsatIjI yaha makAna Apa satiyoM ke Thaharane ke lie bahuta hI sAtAkArI rhegaa| anya zrAvakagaNa mauna rahe / mahAsatIjI vahA~ para Thahara gyiiN| mahAsatIjI ne dekhA usa makAna meM palaMga bichA
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : aSTama khaNDa huA thA / usa para gAdI takiye bichAye hue the tathA itra aura puSpoM ko madhura saurabha se makAna suvAsita thaa| rAtri meM koI bhI bahina mahAsatI ke darzana ke lie vahA~ upasthita nahIM huI / mahAsatIjI ko patA laga gayA ki isa makAna meM avazya hI bhUta aura preta kA koI upadrava hai / mahAsatI lAbhaku~varajI ne sabhI ziSyAoM ko Adeza diyA ki sabhI Akara mere pAsa baittheN| Aja rAtri bhara hama akhaNDa navakAra maMtra kA jApa kareMgI / jApa calane lagA / eka sAdhvIjI ko jarA nIMda Ane lagIM / jyoM hI ve soIM tyoM hI pretAtmA usa mahAsatI kI chAtI para savAra ho gayI jisase vaha cillAne lagI / mahAsatI lAbhakuMvarajI ne Age bar3hakara usa preta ko lalakArA ki tujhe mahAsatiyoM ko parezAna karate hue lajjA nahIM AtI / hamane tumhArA kucha bhI nahIM bigAr3A hai| mahAsatI kI gaMbhIra garjanA ko sunakara pretAtmA eka ora ho gayA mahAsatI lAbhakuMvarajI ne sabhI sAdhviyoM se kahA jaba taka tuma jAgatI rahogI taba taka pretAtmA kA kiMcit bhI jora na calegA / jAgate samaya japa calatA rahA / kintu laMbA vihAra kara Ane ke kAraNa mahAsatiyA~ thakI huI thIM / ataH unheM nIMda satAne lagI / jyoMhI dUsarI mahAsatI nIMda lene lagI tyoM hI pretAtmA unheM ghasITa kara eka ora le claa| gaharA aMdherA yA mahAsatI lAbhakuMvarajI ne jyoM hI andhere meM dekhA ki pretAtmA unakI sAdhvI ko ghasITa kara le jA rahA hai, navakAra maMtra kA jApa karatI huIM ve vahA~ pahu~cIM aura pretAtmA ke caMgula se sAdhvI ko chur3Akara punaH apane sthAna para lAyIM aura rAta bhara jApa karatI huIM paharA detI rahIM / prAtaH hone para unake tapa teja se prabhAvita hokara mahAsatIjI se kSamA mA~gakara pretAtmA vahA~ se calA gyaa| mahAsatIjI ne zrAvakoM ko upAlaMbha dete hue kahA - isa prakAra bhayaprada sthAna meM sAdhviyoM ko nahIM ThaharAnA caahie| zrAvakoM ne kahA- hamane socA ki hamArI guruNIjI bar3I hI camatkArI haiM, isalie isa makAna kA sadA ke lie saMkaTa miTa jAyagA ataH usa zrAvaka kI prArthanA karane para mauna rahe, aba kSamAprArthI haiN| mahAsatIjI ne kahA--saMkaTa to miTa gayA para hameM kitanI parezAnI huI / isa prakAra mahAsatIjI ke jIvana meM anekoM ghaTanAe~ ghaTIM kintu unake brahmacarya ke teja va japa- sAdhanA ke kAraNa sabhI upadrava zAMta rahe / mahAsatI zrI lAbhakuMvarajI kI aneka ziSyAoM meM eka ziSyA mahAsatI choTe Ananda kuMvarajI thIM / ApakI janmasthalI udayapura rAjya ke kamola grAma meM thI / ye bahuta hI madhurabhASiNI thiiN| unake jIvana meM tyAga kI pradhAnatA thI / isalie unake pravacanoM kA asara janatA ke antarmAnasa para sIdhA hotA thaa| Apa jahA~ bhI padhArIM vahA~ Apake pravacanoM se janatA maMtramugdha hotI rahI / ApakI aneka ziSyAyeM huiiN| unameM mahAsatI mohanakuMvarajI mahArAja aura laharakuMvarajI mahArAja ina do ziSyAoM kA saMkSipta paricaya isa prakAra hai / mahAsatI mohanakuMvarajI kA janma udayapura rAjya ke bhUtAlA grAma meM huA / unakA gRhasthAzrama kA nAma mohanabAI thA / jAti se Apa brAhmaNa thIM / nau varSa kI laghuvaya meM unakA pANigrahaNa ho gyaa| vaha pati ke sAtha eka bAra tIrthayAtrA ke lie gujarAta AyIM / bhaDoca ke sannikaTa naramadA meM snAna kara rahI thIM ki nadI meM tIvra pAnI kA eka pravAha A gayA jisase aneka vyakti jo kinAre para snAna kara rahe the pAnI meM baha gaye / mohanabAI kA pati bhI baha gayA jisase ye vidhavA ho gyiiN| usa samaya mahAsatI Anandaku~varajI vihAra karatI huIM bhUtAle phuNciiN| unake upadeza se prabhAvita huii| mana meM vairAgya bhAvanA laharAne lgii| kintu unake cAcA motIlAla ne aneka prayAsa kiye ki unakA vairAgya raMga phIkA par3a jAya / aneka bAra unheM thAne ke andara koTharI meM banda kara diyA, para ve sabhI parIkSAoM meM samutIrNa huii| anta meM motIlAlajI unheM mahArANA phatahasiMha ke pAsa le gye| mahArANAjI ne bhI unakI parIkSA lI / kintu unakI dRr3ha vairAgya bhAvanA dekhakara dIkSA kI anumati pradAna kara dI jisase solaha varSa kI umra meM ArhatI dIkSA grahaNa kii| khUba mana lagAkara adhyayana kiyaa| ApakI dIkSA ke solaha varSa ke pazcAt ApakA varSAvAsa apanI sadguruNI ke sAtha udayapura meM thA / Azvina zuklA pUrNimA kI rAtri meM ve soyI huI thIM / unhoMne dekhA eka divya rUpa sAmane khar3A hai aura vaha AvAja de rahA hai ki jAga rahI haiM yA so rahI haiM ? tatkSaNa ve uThakara baiTha gayIM aura pUchA - Apa kauna haiM ? aura kyoM Aye haiM ? deva ne kahA- yaha na pUcho, dekho tumhArA antima samaya A cukA hai / kArtika sudI pratipadA ke dina nau baje tuma apanI nazvara deha kA parityAga kara dogI, ataH saMthArA Adi kara apane jIvana kA uddhAra kara sakatI ho| yaha kahakara deva antardhAna ho gyaa| mahAsatI AnandakuMvara jI jo sannikaTa hI soyI huI thIM, unhoMne sunA aura pUchA kisase bAta kara rahI ho ? unhoMne mahAsatI se nivedana kiyA ki merA antima samaya A cukA hai, isalie mujhe saMthArA karA deN| mahAsatIjI ne kahA- abhI terI battIsa varSa kI umra hai, zarIra meM kisI bhI prakAra vyAdhi nahIM hai, ataH maiM saMthArA nahIM karA sktii| usa samaya udayapura meM AcArya zrIlAlajI mahArAja kA bhI varSAvAsa thA; unhoMne bhI apane ziSyoM ko bhejakara mahAsatI se saMthArA na karAne kA Agraha kiyA aura mahArANA phatahasiMhajI ko 1
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAta huA to unhoMne bhI puchavAyA ki asamaya meM saMthArA kyoM kara rahI ho; taba mahAsatI ne kahA maiM svecchA se saMthArA kara rahI hU~, maiM mevAr3a kI vIrAMganA hU~ svIkRta saMkalpa se pIche haTane vAlI nahIM huuN| anta meM saMcArA grahaNa kiyA aura gautama pratipadA ke dina nizcita samaya para unakA svargavAsa huA / mahAsatI laharakuMvarajI kA janma udayapura rAjya ke salodA grAma meM huA aura ApakA pANigrahaNa bhI sarodA meM huaa| kintu laghuvaya meM hI pati kA dehAnta ho jAne se mahAsatI zrI AnandakuMvarajI ke pAsa dIkSA grahaNa kii| Agama sAhitya kA acchA abhyAsa kiyaa| eka bAra sAyarA grAma meM zvetAmbara mUrtipUjaka aura terApaMtha kI satiyoM ke sAtha ApakA zAstrArtha huA / Apane apane akATya tarkoM se unheM parAsta kara diyaa| ApakI prakRti bahuta hI sarala thii| ApakI vANI meM mizrI sA mAdhurya thA / saM0 2007 meM apakA varSAvAsa yazavantagar3ha (mevAr3a) meM thA / zarIra meM vyAdhi utpanna huI aura saMthAre ke sAtha ApakA svargavAsa huaa| ApakI do ziSyAe~ huIM- mahAsatI sajjanakuMvarajI aura mahAsatI kaMcanakuMvarajI zAsana prabhAvikA amara sAdhikAe~ mahAsatI sajjana ku~varajI kA janma udayapura rAjya ke tirapAla grAma ke baMborI parivAra meM huA / Apake pitA kA nAma bhairUlAlajI aura mAtA kA nAma raMgUbAI thA / 13 varSa kI avasthA meM ApakA pANigrahaNa kamola ke tArAcandajI dozI ke sAtha sampanna huaa| ApakA gRhasthAzrama kA nAma jamunA bAI thaa| solaha varSa kI umra meM pati kA dehAnta hone para viduSI mahAsatI AnandakuMvarajI ke upadeza se saM0 16 16 meM dIkSA grahaNa kii| caupana varSa taka dIkSA paryAya kA pAlana kara saM0 2030 Asoja sudI pUrNimA ke dina ApakA yazavantagar3ha meM svargavAsa huaa| mahAsatI sajjana ku~varajI kI eka ziSyA huI jinakA nAma bAlabrahmacAriNI viduSI mahAsatI kauzalyA jI hai / mahAsatI kauzalyA jI kI bAra ziSyAe~ haiM--mahAsatI vijayavatIjI mahAsatI hemavatIjI mahAsatI darzanaprabhA jI aura mahAsatI sudarzana prabhA jI / 1 147 mahAsatI laharakuvarajI kI dUsarI ziSyA mahAsatI kaMcanakuMvara jI kA janma udayapura rAjya ke kamola gA~va ke dosI parivAra meM huA / teraha varSa kI vaya meM ApakA vivAha padarADA meM huA aura cAra mahIne ke pazcAt hI pati ke dehAnta ho jAne se laghuvaya meM vidhavA ho gyiiN| mahAsatI zrI laharakuMvarajI ke upadeza ko sunakara dIkSA grahaNa kii| ApakA nAMdezamA grAma meM saMthAre ke sAtha svargavAsa huaa| ApakI eka ziSyA hai jinakA nAma mahAsatI vallabha kuMvarajI haiM- jo bahuta hI sevAparAyaNa hai / pUrva paMktiyoM meM hama batA cuke haiM ki mahAsatI saddAjI kI ratnAjI, raMbhAjI, navalAjI kI pA~ca ziSyAe~ huI, unameM se cAra ziSyAoM ke parivAra kA paricaya diyA jA cukA hai| unakI pA~cavIM ziSyA amRtA jI huii| unakI paramparA meM mahAsatI zrI rAyakuMvara jI huIM jo mahAna pratibhAsampanna thiiN| ApakI janmasthalI udayapura ke sannikaTa kavitA grAma meM thI / Apa osavAla talesarA vaMza kI thiiN| unake anya jIvanavRtta ke sambandha meM mujhe vizeSa sAmagrI upalabdha nahIM ho sakI hai| para yaha satya hai ki ve eka pratibhAsampanna sAdhvI thiiN| jinake pavitra upadezoM se prabhAvita hokara aneka ziSyAe~ bniiN| unameM se dasa ziSyAoM ke nAma upalabdha hote haiM / anya ziSyAoM ke sambandha meM jAnakArI prApta nahIM ho sakI hai| huA (1) mahAsatI sUrajakuMvarajI----inakI janmasthalI udayapura thI aura ApakA pANigrahaNa sADola (mevAr3a) ke hanota parivAra meM huA thaa| mahAsatI jI ke upadeza se prabhAvita hokara Apane sAdhanAmArga svIkAra kiyaa| ApakI kitanI ziSyAe~ huI yaha jJAta nahIM / (2) mahAsatI phUlakuMvarajI ApakI janmasthalI bhI udayapura thii| acAliyA parivAra meM ApakA pANi- grahaNa huA / mahAsatIjI ke pAvana pravacanoM se prabhAvita hokara zramaNIdharma svIkAra kiyA / ApakI bhI kitanI ziSyAe~ huI yaha jJAta nahIM / - (3) mahAsatI hallAsakuMvarajI ApakI janmasthalI bhI udayapura thii| ApakA pANigrahaNa bhI udayapura ke harakhAvata parivAra meM huA thaa| Apane bhI mahAsatIjI ke upadeza se prabhAvita hokara saMyama dharma grahaNa kiyA thaa| mahAsatI hulAsakuMvarajI bahuta vilakSaNa pratibhA kI dhanI bhI Apake upadeza se prabhAvita hokara pAMca ziSyAe~ banI mahAsatI devakuMvarajI (janma karNapura ke poravADa parivAra meM tathA vivAha udayapura poravADa parivAra) mahAsatI pyArakuMvarajI (janma - bAThaMDA, sasurAla - Daboka ) mahAsatI padamakuMvarajI inakA janma udayapura ke sannikaTa thAmalA ke siyAra parivAra 'aura Daboka jhagar3Avata parivAra meM pANigrahaNa kiyaa| sthavirA viduSI mahAsatI saubhAgya kuMvarajI aura sevAmUrti meM
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 148 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : aSTama khaNDa mahAsatI cturkuNvrjii| inameM mahAsatI paramakuMvarajI kI mahAsatI kailAsa kuMvarajI ziSyA huii| ApakI janmasthalI udayapura thii| Apake pitA kA nAma hIrAlAlajI aura mAtA kA nAma iMdirA bAI thaa| ApakA gaNezI lAlajI se pANigrahaNa huA thaa| saM0 1963 phAlguna zuklA dasamI ke dina delavAr3A meM Apane dIkSA grahaNa kii| ApakI caritra bA~cane kI zailI bahuta hI sundara thI, ApakI sevAbhAvanA prazaMsanIya thii| saM0 2032 meM ApakA ajamera meM saMthArA sahita svargavAsa huaa| ApakI eka ziSyA huI jinakA nAma mahAsatI ratanakuMvarajI hai| mahAsatI hullAsakuMvarajI kI caturtha ziSyA saubhAgya kuMvarajI haiM / ApakI janmasthalI udayapura, pitA kA nAma moDIlAlajI khokhAvata aura mAtA kA nAma rUpAbAI thaa| ApazrI vartamAna meM vidyamAna haiM / ApakA svabhAva bahuta hI madhura hai| ApakI ziSyA huI mahAsatI mohanakaMvarajI jinakA janma darIbA (mevAr3a) meM huA aura unakA pANigrahaNa daboka grAma meM huA / vi0 saM0 2006 meM Apane dIkSA grahaNa kI aura saM0 2031 meM ApakA svargavAsa udayapura meM huaa| mahAsatI hullAsakuMvarajI kI pAMcavIM ziSyA mahAsatI caturakuMvarajI haiM jo bahuta hI sevAparAyaNA sAdhvI ratna haiN| (4) mahAsatI rAyakuMvarajI kI caturtha ziSyA hukamakuMvarajI thii| unakI sAta ziSyAe~ huI-mahAsatI bhUrakaMvarajI-ApakA janma udayapura rAjya ke kavitA grAma meM huA / Apako thokar3e sAhitya kA bahuta hI acchA parijJAna thaa| pacahattara varSa kI umra meM ApakA svargavAsa huaa| ApakI eka ziSyA huI jinakA nAma mahAsatI pratApakuMvarajI jo prakRti se bhadra thiiN| lakhAvalI ke bhaNDArI ke parivAra meM ApakA pANigrahaNa huA thA aura lagabhaga sattara thA, varSa kI umra meM ApakA svargavAsa huA / mahAsatI hukumajI kI dUsarI ziSyA rUpakuMvarajI thiiN| ApakI janmasthalI devAsa (mevAr3a) kI thii| loDhA parivAra meM ApakA pANigrahaNa huaa| Apane mahAsatIjI ke pAsa dIkSA grahaNa kii| varSoM taka saMyama pAlana kara anta meM ApakA udayapura meM svargavAsa huA / mahAsatI hukumakuMvarajI kI tRtIya ziSyA ballabhakuMvarajI thiiN| ApakA janma udayapura ke bAphanA parivAra meM huA thA aura ApakA pANigrahaNa udayapura ke gelaDA parivAra meM huaa| Apane dIkSA grahaNa kara Agama zAstra kA acchA abhyAsa kiyA / ApakI eka ziSyA huI jinakA nAma mahAsatI gulAbaku~varajI thaa| ApakA janma 'guluMDiyA' parivAra meM huA thA aura pANigrahaNa 'vayA' parivAra meM huA thA / Apako Agama va stoka sAhitya kA samyak parijJAna thA / udayapura meM hI saMthArA sahita svargastha huii| mahAsatI hukumakuMvarajI kI cauthI ziSyA sajjanakuMvarajI thiiN| Apane udayapura ke bAphanA parivAra meM janma liyA aura dugar3oM ke vahA~ para sasurAla thaa| ApakI eka ziSyA huI jinakA nAma mohanakuMvarajI thA jinakI janmasthalI alavara thI aura sasurAla khaNDavA meM thaa| varSoM taka saMyama sAdhanA kara udayapura meM ApakA svargavAsa huaa| mahAsatI hukumakuMvarajI kI pAMcavIM ziSyA choTe rAjakuMvarajI thIM ! Apa udayapura ke mAhezvarI vaMza kI thiiN| mahAsatI hukumakuMvarajI kI eka ziSyA devakuMvarajI thIM jo udayapura ke sannikaTa karNapura grAma kI nivAsinI thIM aura poravADa vaMza kI thIM aura sAtavIM ziSyA mahAsatI geMdaku~varajI thiiN| ApakA janma udayapura ke sannikaTa bhuAnA ke pagAriyA kula meM huaa| candesarA gA~va ke bokar3iyA parivAra meM ApakI sasurAla thii| Apako saikar3oM thokar3e kaNThastha the / Apa sevAparAyaNa thiiN| saM0 2010 meM byAvara meM ApakA svargavAsa huaa| (5) mahAsatI madanakaMvarajI-ApakI janmasthalI udayapura thii| ApakI pratibhA gajaba kI thii| Apane mahAsatIjI ke pAsa dIkSA grahaNa kii| Apako Agama sAhitya kA gambhIra adhyayana thA aura thokar3A sAhitya para bhI ApakA pUrNa adhikAra thaa| eka bAra AcAryazrI munnAlAlajI mahArAja jo Agama sAhitya ke marmajJa vidvAna the, unhoMne udayapura ke jAhira pravacana sabhA meM mahAsatI madanaku~varajI ko unnIsa prazna kiye the| ve prazna Agama jJAna ke sAtha hI pratibhA se sambandhita the| unhoMne pUchA-batAiye mahAsatIjI; siddha bhagavAna kitanA vihAra karate haiM ? uttara meM mahAsatI jI ne kahA--siddha bhagavAna sAta rAju kA vihAra karate haiM, kyoMki siddha jo banate haiM ve yahA~ para banate haiM, yahIM para aSTa karma naSTa karate haiM aura phira karma naSTa hone se ve Udhrvaloka ke agrabhAga para avasthita hote haiN| kyoMki vahA~ se Age AkAza dravya hai, para dharmAstikAya nhiiN| * dekhie-vartamAna yuga kI sAdhviyA~-le. rAjendramuni sAhityaratna
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana prabhAvikA amara sAdhikAe~ 146 mahArAjazrI ne dUsarA prazna kiyA-sAdhu kitanA vihAra karate haiM ? uttara meM mahAsatIjI ne kahA-AcArya pravara, sAdhu caudaha rAju kA vihAra karate haiN| kevalI bhagavAna jinakA Ayukarma kama hotA hai aura vedanIya nAma, gotra karma adhika hotA hai, taba kevalI samudghAta hotI hai| usa samaya unake Atmapradeza sampUrNa loka meM prasarita ho jAte haiN| kevalI mahArAja sAdhu haiM / unake Atmapradeza bhI sAdhu ke haiN| isa dRSTi se ve caudaha rAju kA bihAra karate haiN| __ AcAryazrI ne tIsarA prazna kiyA-siddha bhagavAna kitane lambe haiM aura kitane caur3e haiM ? mahAsatIjI ne uttara meM nivedana kiyA-siddha bhagavAna tIna sau taitIsa dhanuSa aura battIsa aMgula lambe haiN| kyoMki pAMca sau dhanuSa kI avagAhanA vAle jo siddha banate haiM unake Atmapradeza tIna sau taitIsa dhanuSa aura battIsa aMgula lambe rahate haiM aura siddha bhagavAna caur3e haiM paitAlIsa lAkha yojana / paitAlIsa lAkha yojana kA manuSya-kSetra hai| jahA~ para eka siddha haiM vahA~ para ananta siddha haiN| sabhI siddhoM ke Atma-pradeza paraspara mile hue haiN| bIca meM tanika mAtra bhI vyavadhAna nahIM hai| isa ghanatva kI dRSTi se siddha paitAlIsa lAkha yojana caur3e haiN| cauthA prazna AcAryazrI ne kiyA-caubIsa tIrthaMkaroM meM prathama tIrthakara RSabhadeva haiM aura caubIsaveM tIrthakara bhagavAna mahAvIra haiM / batAiye donoM meM se kisakI AtmA hamAre se adhika sannikaTa hai ? uttara meM mahAsatIjI ne kahAbhagavAna RSabhadeva kI AtmA hamAre se adhika sannikaTa hai banisvata mahAvIra ke| kyoMki bhagavAna RSabhadeva kI avagAhanA pA~ca sau dhanuSa kI thI aura mahAvIra kI avagAhanA sAta hAtha kI thii| jisase RSabhadeva ke Atma-pradeza tIna sau taitIsa dhanuSa aura battIsa aMgula hai aura mahAvIra kI AtmA ke pradeza cAra hAtha aura solaha aMgula hai| ataH RSabhadeva kI AtmA mahAvIra kI AtmA se hamAre adhika sannikaTa hai| pAMcA prazna AcAryazrI ne kiyA-do zrAvaka haiN| ve donoM eka hI sthAna para baiThe haiN| eka devasI, pratikramaNa karatA hai aura dUsarA rAIsI pratikramaNa karatA hai| ye donoM pRthak-pRthak pratikramaNa kyoM karate haiM ? usakI kyA apekSA hai spaSTa kiijie| mahAsatIjI ne uttara meM kahA-do zrAvaka haiM, eka bharatakSetra kA aura dUsarA mahAvideha kSetra kA / ve donoM zrAvaka virAdhaka ho gaye aura ve vahA~ se Ayu pUrNa kara aDhAI dvIpa ke bAhara nandIzvara dvIpa meM jalacara ke rUpa meM utpanna hue| nandIzvara dvIpa meM deva bhagavAna tIrthaMkaroM ke aSTAhnika mahotsava manAte haiN| una mahotsavoM meM tIrthakara bhagavAna ke utkIrtana ko sunakara una jalacara jIvoM ko jAtismaraNajJAna hotA hai aura ve usa jJAna se apane pUrvabhava ko nihArate haiM aura usa jAtismaraNajJAna ke AdhAra se ve vahAM para pratikramaNa karate haiN| kyoMki nandIzvara dvIpa meM to rAta-dina kA koI krama nahIM hai| ataH ve jAtismaraNajJAna se apane pUrva sthala ko dekhate haiM, mana meM glAni hotI hai, ataH ve vahA~ pratikramaNa karate haiN| para jisa samaya bharatakSetra meM dina hotA hai usa samaya mahAvidehakSetra meM rAtri hotI hai, ataH eka devasI pratikramaNa karatA hai aura dUsarA rAIsI pratikramaNa karatA hai| sannikaTa baiThe rahane para bhI ve donoM pRthak-pRthak pratikramaNa karate haiN| AcAryazrI ne chaThA prazna kiyA--pAMca sau tirasaTha jIva ke bhedoM meM se aisA kauna-sA jIva hai jo ekAnta mithyA dRSTi hai aura sAtha hI ekAnta zuklalezyA bhii| kyoMki donoM paraspara virodhI haiN| mahAsatIjI ne kahA-teraha sAgara kI sthiti vAle kilviSI deva meM ekAnta mithyAdRSTi hotI hai aura sAtha hI ve ekAnta zuklalezyI bhI haiN| isa prakAra unnIsa praznoM ke uttaroM ko sunakara AcArya pravara aura sabhA pramudita ho gayI aura unhoMne kahAmaiMne kaI santa-satiyA~ dekhIM, para inake jaisI pratibhAsampanna sAdhvI nahIM dekhii| mahAsatI madanakuMvarajI jisa prakAra prakRSTa pratibhA kI dhanI thI usI prakAra utkRSTa AcAraniSThA bhI thiiN| gupta tapa unheM pasanda thA / pradarzana se ve kosoM dUra bhAgatI thiiN| ve sAdhviyoM ke AhArAdi se nivRtta hone para jo avazeSa AhAra baca jAtA aura pAtra dhone ke bAda jo pAnI bAhara DAlane kA hotA usI ko pIkara santoSa kara letiiN| kaI bAra nanhIM sI guDa kI DelI yA zakkara lekara muMha meM DAla letii| yadi koI unase pUchatA ki kyA Aja Apake upavAsa hai, ve kahatI nahIM, maiMne to mIThA khAyA hai| unameM sevA kA guNa bhI gajaba kA thaa| unheM hajAroM jaina kathAe~ aura loka kathAe~ smaraNa thiiN| samaya-samaya para bAlaka aura bAlikAoM ko kathA ke mAdhyama se saMsAra kI asAratA kA pratipAdana krtii| karma ke marma ko smjhaatiiN| unakA mAnanA thA ki bAlakoM ko aura sAmAnya prANiyoM ko kathA ke mAdhyama se hI upadeza denA cAhie jisase vaha upadeza grahaNa kara ske| unhoMne mujhe bAlyakAla meM saikar3oM kathAe~ sunAI thiiN| san 1946 meM tIna dina ke saMthAre ke sAtha udayapura meM unakA svargavAsa huaa|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : aSTama khaNDa (6) mahAsatI sallekuMvarajI-ApakI janmasthalI udayapura thI aura ApakA udayapura meM hI mehatA parivAra meM pANigrahaNa huaa| Apane mahAsatIjI ke upadeza ko sunakara vairAgya-bhAvanA jAgRta huI aura apanI putrI sajjanaku~vara ke sAtha Apane AhatI dIkSA grahaNa kI / Apa sevAparAyaNA sAdhvI thiiN| (7) mahAsatI sajjanakaMvarajI-ApakI mAtA kA nAma sallekuMvara thA aura Apane mA~ ke sAtha hI mahAsatI jI kI sevA meM dIkSA grahaNa kI thii| (8) mahAsatI tIjakaMvarajI-ApakI janmasthalI udayapura ke sannikaTa tirapAla gA~va meM thii| ApakA pANigrahaNa usI gAMva meM seTha roDamalajI bhogara ke sAtha sampanna huaa| gRhasthAzrama meM ApakA nAma gulAbadevI thaa| Apake do putra the jinakA nAma pyArelAla aura bhairUlAla thA tathA eka putrI thI jinakA nAma khamAkuMvara thaa| Apane mahAsatIjI ke upadeza se prabhAvita hokara do putra aura eka putrI ke sAtha dIkSA grahaNa kii| Apake pati kA svargavAsa bahuta pahale ho cakA thaa| ApazrI ne zramaNIdharma svIkAra karane ke pazcAt nau bAra mAsakhamaNa kI tapasyAe~ kI, solaha varSoM taka Apane eka ghI ke atirikta dUdha, dahI, tela aura miSTAna ina cAra vigayoM kA tyAga kiyaa| eka bAra Apako prAtaHkAla sapanA AyA-Apane dekhA ki eka ghar3e ke samAna bRhatkAya motI camaka rahA hai| ataH jAgRta hote hI Apane svapnaphala para cintana karate hue vicAra kiyA hai aba merA eka dina kA hI Ayu zeSa hai| ata: saMthArA kara apane jIvana ko pavitra banAU~ / Apane saMthArA kiyA aura eka dina kA saMthArA kara svargastha huI / . (8) parama viduSI mahAsatI zrI sohanakuMvarajI---ApazrI kI janmasthalI udayapura ke sannikaTa tirapAla gA~va meM thI aura janma saM0 1946 (san 1862) meM huaa| Apake pitAzrI kA nAma roDamalajI aura mAtA kA nAma gulAbadevI thA aura ApakA sAMsArika nAma khamAkuMvara thaa| nau barasa kI laghuvaya meM hI ApakA vAgdAna DulAvatoM ke guDe ke takatamalajI ke sAtha ho gyaa| kintu parama viduSI mahAsatI rAyakuMvarajI aura kavivarya paM0 muni nemIcandajI mahArAja ke tyAga-vairAgyayukta upadeza ko zravaNa kara ApameM vairAgya bhAvanA jAgrata huI aura jinake sAtha vAgdAna kiyA gayA thA unakA sambandha chor3akara apanI mAtezvarI aura apane jyeSTha bhrAtA pyArelAla aura bhairUlAla ke sAtha kramazaH mahAsatI rAjakuMvarajI aura kavivarya nemIcandajI mahArAja ke pAsa jainendrI dIkSA grahaNa kii| ApakI dIkSA sthalI pacabhadrA (bADamera) meM thI aura donoM ne zivagaMja (jodhapura) meM dIkSA grahaNa kii| usa samaya Apake bhrAtAoM kI umra 13 aura 14 varSa kI thI aura ApakI umra varSa kii| donoM bhrAtA bar3e hI medhAvI the| kucha hI varSoM meM unhoMne Agama sAhitya kA gaharA adhyayana kiyaa| kintu donoM hI yuvAvasthA meM kramazaH madAra (mevAr3a) aura jayapura meM saMthArA kara svargastha hue| khamAvara kA dIkSA nAma mahAsatI sohana kuMvarajI rakhA gyaa| Apa bAlabrahmacAriNI thii| Apane dIkSA grahaNa karate hI Agama sAhitya kA gaharA adhyayana prArambha kiyA aura sAtha hI thokar3e sAhitya kA bhii| Apane zatAdhika rAsa, caupAiyA~ tathA bhajana bhI kaNThastha kiye / ApakI pravacana zailI atyanta madhura thii| jisa samaya Apa pravacana karatI thIM vividha Agama ke rahasyoM ke sAtha rUpaka, dohe, kavitta, zloka aura urdU zAyarI kA bhI yatra-tatra upayoga karatI thii| viSaya ke anusAra ApakI bhASA meM kabhI oja aura kabhI zAntarasa pravAhita hotA thA aura janatA Apake pravacanoM ko sunakara mantramugdha ho jAtI thii| adhyayana ke sAtha hI tapa ke prati ApakI svAbhAvika ruci thii| mAtA ke saMskAroM ke sAtha tapa kI paramparA Apako vArisa meM milI thii| Apane apane jIvana kI pavitratA hetu aneka niyama grahaNa kiye the, unameM se kucha niyamoM kI sUcI isa prakAra hai (1) paMca parva dinoM meM AyaMbila, upavAsa, ekAsana, nIvi Adi meM se koI na koI tapa avazya karanA / (2) bAraha mahIne meM chaha mahIne taka cAra vigaya grahaNa nahIM karanA / kevala eka vigaya kA hI upayoga karanA / (3) chaH mahIne taka acitta harI sabjI Adi kA bhI upayoga nahIM karanA / (4) cAya kA prityaag| (5) unhoMne mahAsatI kusumavatIjI, mahAsatI puSpavatIjI aura mahAsatI prabhAvatIjI* ye tIna ziSyAe~ * ina tInoM kA paricaya hamane 'vartamAna yuga kI sAdhviyA~' ke paricaya meM diyA hai / --le. rAjendramuni sAhityaratna
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana prabhAvikA amara sAdhikAe~ 151 banAyIM, usake pazcAta unhoMne apanI nezrAya meM ziSyAe~ banAnA tyAga diyaa| yadyapi unhoMne pahale bhI tIsa-paiMtIsa sAdhviyoM ko dIkSA pradAna kI kintu unheM apanI ziSyAe~ nahIM banAyIM / (6) plAsTika, selUlAiDa Adi ke pAtra, paTTI Adi koI vastu apanI nezrAya meM na rakhane kA nirNaya niNaya 00 liyaa| (7) jo unake pAsa pAtra the unake atirikta naye pAtra grahaNa karane kA bhI unhoMne tyAga kara diyA / (8) eka dina meM pA~ca dravya se adhika dravya grahaNa na krnaa| (8) pratidina kama se kama paccIsoM gAthAoM kI svAdhyAya karanA / (10) bAraha mahIne meM eka bAra pUrNa battIsa AgamoM kI svAdhyAya karanA / isa prakAra unhoMne apane jIvana ko aneka niyama aura upaniyamoM se Abaddha bnaayaa| unake jIvana meM vairAgya bhAvanA aThakheliyA~ karatI thIM / yahI kAraNa hai ki ajamera meM san 1963 meM zramaNI saMgha ne milakara Apako candanabAlA zramaNI saMgha kI adhyakSA niyukta kiyA aura zramaNasaMgha ke upAcArya zrI gaNezIlAlajI mahArAja samaya-samaya para anya sAdhviyoM ko preraNA dete hue kahate ki dekho, viduSI mahAsatI sohanakuMvarajI kitanI pavitra AtmA hai| unakA jIvana tyAga vairAgya kA sAkSAt pratIka hai / tumheM inakA anusaraNa karanA caahie| viduSI mahAsatI sohanakuMvarajI jahA~ jJAna aura dhyAna meM lallIna thIM vahA~ unhoMne utkRSTa tapa kI bhI aneka bAra sAdhanAe~ kIM / unake tapa kI sUcI isa prakAra haiM33 32 31 24 23 22 21 20 17 16 15 1068 6 5 4 3 2 / 2 1 1 2 1 2 1 2 3 3 13 10 10 50 40 40 65 61 80 jaba bhI Apa tapa karatI taba pAraNe meM tIna paurasI karatI thIM yA pAraNe ke dina AyaMbila tapa karatIM jisase pAraNe meM auddezika aura naimittika Adi doSa na lge| bAhya tapa ke sAtha Antarika tapa kI sAdhanA bhI ApakI nirantara calatI rahatI thii| sevA bhAvanA Apa meM kuTa-kUTa kara bharI huI thii| Apa sva-sampradAya kI sAdhviyoM kI hI nahIM kintu anya sampradAya kI sAdhviyoM kI bhI usI bhAvanA se sevA karatI thii| Apake antarmAnasa meM sva aura para kA bheda nahIM thaa| AcArya gaNezIlAlajI mahArAja kI ziSyAeM kesarakuMvarajI, jo sAikala se aksiDeNTa hokara sar3aka para gira par3I thIM, sandhyA kA samaya thA, Apa apanI sAdhviyoM ke sAtha zauca bhUmi ke lie gyii| vahA~ para unheM dayanIya sthiti meM girI huI dekhaa| usa samaya Apake do caddara or3hane ko thI, usameM se Apane eka cAdara kI jholI banAkara aura satiyoM kI sahAyatA se sthAnaka para uThAkara lAyIM aura unakI atyadhika sevA-suzrUSA kii| isI prakAra mahAsatI nAthakuMvarajI Adi kI bhI Apane atyadhika sevA suzrUSA kI aura antima samaya meM unheM saMthArA Adi karavAkara sahayoga diyA / AcArya hastImalajI mahArAja kI ziSyAe~ mahAsatI amarakuMvarajI, mahAsatI dhanakuMvarajI, mahAsatI gogAjI Adi aneka satiyoM kI suzrUSA kI aura saMthArA Adi karavAne meM apUrva sahayoga diyaa| sana 1663 meM ajamera ke prAMgaNa meM zramaNa saMgha kA zikhara sammelana haa| usa avasara para vahA~ para aneka mahAsatiyA~ ekatrita huiiN| una sabhI ne cintana kiyA ki santoM ke sAtha hameM bhI ekatrita hokara kucha kArya karanA caahie| una sabhI ne vahA~ para milakara apanI sthiti paracintana kiyA ki bhagavAna mahAvIra ke pazcAt Aja dina taka santoM ke adhika sammelana hue, kintu zramaNiyoM kA koI bhI sammelana Aja taka nahIM huA aura na zramaNiyoM kI paramparA kA itihAsa bhI surakSita hai| bhagavAna mahAvIra ke pazcAt sAdhvI paramparA kA vyavasthita itihAsa na milanA hamAre lie lajjAspada hai jabaki zramaNoM kI taraha zramaNiyoM ne bhI AdhyAtmika sAdhanA meM atyadhika yogadAna diyA hai| isakA mUla kAraNa hai ekatA va eka samAcArI kA abhAva / ataH unhoMne zrI varddhamAna candanavAlA zramaNI saMgha kA nirmANa kiyA aura zramaNiyoM ke jJAna-darzana cAritra ke vikAsa hetu ikkIsa niyamoM kA nirmANa kiyaa| usameM paccIsa pramukha sAdhviyoM kI eka samiti kA nirmANa huaa| candanabAlA zramaNI saMgha kI pravartinI pada para sarvAnumati se ApazrI ko niyukta kiyA gayA jo ApakI yogyatA kA spaSTa pratIka thaa| rAjasthAna prAnta meM rahane ke bAvajUda bhI ApakA mastiSka saMkucita vicAroM se Upara uThA huA thaa| yahI kAraNa hai ki sarvaprathama rAjasthAna meM sAdhviyoM ko saMskRta, prAkRta aura hindI bhASA ke uccatama adhyayana karane ke lie
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ .152 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : aSTama khaNDa Apake antarmAnasa meM bhAvanAe~ jAgRta huiiN| Apane apanI suziSyA mahAsatI kusumavatIjI, puSpAvatIjI, candrAvatIjI Adi ko kiMgsa kAleja banArasa kI, saMskRta, hindI sAhitva sammelana, prayAga kI sAhityaratna prabhRti uccatama parIkSAe~ dilvaayiiN| usa samaya prAcIna vicAradhArA ke vyaktiyoM ne ApazrI kA DaTakara virodha kiyA ki sAdhviyoM ko saMskRta, prAkRta aura hindI kA ucca adhyayana na karAyA jAya aura na hI parIkSA hI dilavAyI jaaeN| taba Apane spaSTa zabdoM meM kahA-sAdhuoM kI taraha sAdhviyoM ke bhI adhyayana karane kA adhikAra hai| Agama sAhitya meM sAdhviyoM ke adhyayana kA ullekha hai| yuga ke anusAra yadi sAdhviyA~ saMskRta, prAkRta Adi bhASAoM kA adhyayana nahIM kareMgI to Agama aura usake sAhitya ko par3ha nahIM sakatIM aura binA par3he AgamoM ke rahasya samajha meM nahIM A skte| isakA virodhiyoM ke pAsa koI uttara nahIM thaa| Apa virodha ko vinoda mAnakara adhyayana karavAtI rhiiN| usake pazcAt sthAnakavAsI paramparA meM aneka mUrdhanya sAdhviyAM taiyAra huii| Aja aneka sAdhviyAM ema. e., pI. eca-DI. bhI ho gayI haiN| yaha thA ApakA zikSA ke prati anurAga / Apane aneka vyaktiyoM ko pratibodha diyaa| jaba anya santa va satI jana apanI ziSyA banAne ke lie utsuka rahatI haiM taba ApakI yaha vizeSatA thI ki pratibodha dekara dUsaroM ke ziSya va ziSyAeM banAtI thiiN| Apane apane hAthoM se 30-35 bAlikAoM aura mahilAoM ko dIkSAe~ dI para sabhI ko anya nAmoM se hI ghoSita kiyaa| apanI jyeSTha guru bahina mahAsatI madanakuMvarajI ke atyadhika Agraha para unakI AjJA ke pAlana hetu tIna ziSyAoM ko apanI nezrAya meM rakhA / yaha thI Apa meM apUrva nispRhatA / mujhe bhI (devendra muni) Adya pratibodha dene vAlI Apa hI thiiN| Apake jIvana meM aneka sadguNa the jisake kAraNa Apa jahA~ bhI gayIM, vahA~ janatA janArdana ke hRdaya ko jiitaa| Apane ahamadAbAda, pAlanapura, indaura, jayapura, ajamera, jodhapura, byAvara, pAlI, udayapura, nAthadvArA, prabhRti aneka kSetroM meM varSAvAsa kiye' sevA bhAvanA se prerita hokara apanI guru bahinoM kI tathA anya sAdhviyoM kI vRddhAvasthA ke kAraNa dIrghakAla taka Apa udayapura meM sthAnApanna rhiiN| san 1966 meM ApakA varSAvAsa pAlI meM thaa| kucha samaya se Apako raktacApa kI zikAyata thI, para ApazrI kA Atmateja atyadhika thA jisake kAraNa Apa kahIM para bhI sthiravAsa nahIM virAjI san 1966 (saM0 2023) meM bhAdra zuklA 13 ko saMthAre ke sAtha rAtri meM ApakA svargavAsa huA / Apa mahAna pratibhAsampanna sAdhvI thIM / Apake svargavAsa se eka tejasvI mahAsatI kI kSati huii| ApakA tejasvI jIvana jana-jana ko sadA preraNA detA rhegaa| viduSI mahAsatI zrI sohanakuMvarajI mahAsatI kI prathama ziSyA viduSI mahAsatI kusumavatIjI haiN| unakI cAra ziSyAe~ haiM-bAla brahmacAriNI mahAsatI cAritraprabhAjI, bAla brahmacAriNI mahAsatI divyaprabhA, bAla brahmacAriNI darzana prabhAjI aura viduSI mahAsatI puSpavatIjI dvitIya ziSyA haiN| unakI tIna ziSyAe~ haiM-bAla brahmacAriNI candrAvatIjI, bAla brahmacAriNI priyadarzanAjI aura bAlabrahmacAriNI kirnnprbhaajii| tRtIya suziSyA mahAsatI prabhAvatIjI mahArAja kI cAra ziSyAe~ haiM-mahAsatI zrImatIjI, mahAsatI prema kuMvarajI, mahAsatI candrakuMvarajI tathA mahAsatI bAlabrahmacAriNI hrssprbhaajii|| isa prakAra prastuta paramparA vartamAna meM cala rahI hai| isa paramparA meM aneka parama viduSI sAdhviyAM haiN| parama viduSI mahAsatI saddAjI kI eka ziSyA phattUjI huI jinake sambandha meM hama pUrva sUcita kara cuke haiN| mahAsatI phattUjI kA vihAra kSetra mukhya rUpa se mAravAr3a rhaa| unakI aneka ziSyAe~ huIM aura una ziSyAoM kI paramparAoM meM bhI aneka ziSyAe~ samaya-samaya para hii| mAravAr3a ke usa prAnta meM jahA~ strIzikSA kA pUrNa abhAva thA, vahA~ para una sAdhviyoM ne tyAga, tapa ke sAtha zikSA ke kSetra meM bhI pragati kii| kyoMki kaI sAdhviyoM ke hAthoM kI likhI huI pratiyA~ prApta hotI haiM jo unakI zikSA-yogyatA kA zreSTha udAharaNa kahA jA sakatA hai| para paritApa hai ki unake sambandha meM prayAsa karane para bhI mujhe vyavasthita sAmagrI prApta nahIM ho skii| isalie anukrama meM unake sambandha meM likhanA bahuta hI kaThina hai| jitanI bhI sAmagrI prApta ho sakI hai usI ke AdhAra se maiM yahA~ likha rahA huuN| yadi rAjasthAna ke amara jaina jJAna bhaNDAra meM vyavasthita sAmagrI mila gayI to bAda meM isa sambandha meM pariSkAra bhI kiyA jA skegaa| 00 .
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana prabhAvikA amara sAdhikAe~ 153 00 phattUjI kI ziSyA-paramparA meM mahAsatI AnandakuMvarajI eka tejasvI sAdhvI thiiN| unakI bAIsa ziSyAe~ thIM jinameM se kucha sAdhviyoM ke nAma prApta ho sake haiN| mahAsatI AnandakuMvarajI ne kaba dIkSA lI yaha nizcita saMvat nahIM mila skaa| unakA svargavAsa saM0 1981 pauSa zuklA 12 ko jodhapura meM saMthAre ke sAtha huaa| mahAsatI AnandakaMvarajI ke pAsa hI paM0 nArAyaNacandajI mahArAja kI mAtezvarI rAjAjI ne aura nArAyaNadAsajI mahArAja ke ziSya mulatAnamalajI mahArAja kI mAtezvarI nenUjI ne dIkSA grahaNa kI thii| mahAsatI rAjAjI kA svargavAsa saM0 1978 vaizAkha sudI pUnama ko jodhapura meM huA thaa| mahAsatI rAjAjI kI eka ziSyA rUpajI huI thIM jinheM thokar3e sAhitya kA acchA abhyAsa thaa| mahAsatI AnandakuMvarajI kI eka ziSyA mahAsatI paratApAjI huI jinakA vi0 saM0 1983 mRgazira vadI 11 kI svargavAsa huA thaa| mahAsatI phUlakuMvarajI bhI mahAsatI AnandakuMvarajI kI ziSyA thIM aura unakI suziSyA mahAsatI jhamakUjI thIM jinhoMne apanI putrI mahAsatI kastUrIjI ke sAtha dIkSA grahaNa kI thii| donoM kA jodhapura meM svargavAsa huaa| mahAsatI kastUrAjI kI eka ziSyA gavarAjI thIM ve bahuta hI tapasvinI thiiN| unhoMne apane jIvana meM pandraha mAsakhamaNa kiye the, aura bhI aneka choTI-moTI tapasyAe~ kI thiiN| unakA svargavAsa bhI jodhapura meM huaa| mahAsatI AnandakuMvarajI kI babhUtAjI, pannAjI, dhApUjI, aura kisanAjI aneka ziSyAe~ thiiN| mahAsatI kisanAjI kI harakUjI ziSyA huiiN| unakI samadAjI ziSyA huI aura unakI ziSyA pAnAjI haiN| ApakA janma jAlaura meM huA, pANigrahaNa bhI jAlora meM huaa| gar3hasivAnA meM dIkSA grahaNa kI aura vartamAna meM kAraNavazAt jAlora meM virAjitA haiN| isa prakAra mahAsatI AnandakuMvarajI kI paramparA meM vartamAna meM kevala eka sAdhvIjI vidyamAna haiN| mahAsatI phattujI kI ziSyA-parivAroM meM mahAsatI pannAjI huii| unakI ziSyA jasAjI hii| unakI ziSyA sonAjI huii| unakI bhI ziSyAe~ huIM, kintu unake nAma smaraNa meM nahIM haiN| ___ mahAsatI jasAjI kI nainUjI eka pratibhAsampanna ziSyA thii| unakI aneka ziSyAe~ huIM / mahAsatI vIrAjI, hIrAjI, kaMkUjI, Adi aneka tejasvI sAdhviyAM huiiN| mahAsatI kaMkUjI kI mahAsatI harakUjI, rAmUjI, Adi ziSyAe~ hiiN| mahAsatI harakUjI kI mahAsatI umarAvakuMvarajI, baksUjI (premakuMvarajI) vimalavatIjI Adi aneka ziSyAe~ hiiN| mahAsatI umarAvakaMvarajI kI zakunakuMvarajI unakI ziSyA satyaprabhA aura unakI ziSyA candraprabhA Adi haiN| aura mahAsatI vimalavatajI kI do ziSyAe~ mahAsatI madanakuMvarajI aura mahAsatI jnyaanprbhaajii| mahAsatI phattUjI ke ziSyA-parivAra meM mahAsatI campAjI bhI eka tejasvI sA vI thiiN| unakI UdAjI, bAyAjI Adi aneka ziSyAe~ huI / vartamAna meM unakI ziSyA paramparA meM koI nahIM haiN| mahAsatI phattujI kI ziSyA paramparA meM mahAsatI dIpAjI, vallabhakuMvarajI Adi aneka viduSI va sevAbhAvinI sAdhviyAM huiiN| unakI paramparA meM saralamUrti mahAsatI sItAjI aura zrI mahAsatI gavarAjI (umarAvakuMvarajI) Adi vidyamAna haiN| isa prakAra AcAryazrI amarasiMhajI mahArAja ke samaya se mahAsatI bhAgAjI kI jo sAdhvI paramparA calI usa paramparA meM Aja taka gyAraha sau se bhI adhika sAdhviyAM huI haiN| kintu itihAsa lekhana ke prati upekSA hone se unake sambandha meM bahuta kama jAnakArI prApta hai| ina saikar3oM sAdhviyoM meM bahuta-sI sAdhviyAM utkRSTa tapasviniyA~ rhiiN| anekoM sAdhviyoM kA jIvanavata sevA rhaa| anekoM sAdhviyAM bar3I hI prabhAvazAlinI thiiN| maiM cAhatA thA ki ina sabhI ke sambandha meM vyavasthita evaM prAmANika sAmagrI prastuta grantha meM duuN| para rAjasthAna ke bhaNDAra jahA~ inake sambandha meM prazastiyoM ke AdhAra se yA unake sambandha meM racita kavitAoM ke AdhAra se sAmagrI prApta ho sakatI thI, para svarNa bhUmi ke. jI. epha. jaise sudUra dakSiNa prAnta meM baiThakara sAmagrI ke abhAva meM vizeSa likhanA sambhava nahIM thaa| tathApi prastuta prayAsa itihAsapremiyoM ke lie patha-pradarzaka banegA isI AzA ke sAtha maiM apanA lekha pUrNa kara rahA huuN| yadi bhaviSya meM vizeSa prAmANika sAmagrI upalabdha huI to isa para vistAra se likhane kA bhAva hai|