Book Title: Shabda Vichar
Author(s): Pannalal Jain
Publisher: Z_Mahasati_Dway_Smruti_Granth_012025.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211980/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda vicAra 388888888888888888888888838 . DaoN. dhannAlAla jaina 3868800388 suha - prAcIna jaina sAhitya meM suha zabda zubha aura sukha kA apabhraMza hai| aneka sthAnoM para 'suha' zabda kA artha bhI spaSTa nahIM ho pAtA hai| zubha zabda meM zu kA su ho gayA tathA bha kI alpa prANa dhvani kA lopa ho kara zeSa 'ha' mahAprANa dhvani rhii| sukha zabda meM kha kI alpa prANa dhvani kA lopa zeSa mahAprANa dhvani 'ha' rhii| zubha aura sukha donoM kA 'suha' rUpa ho gyaa| artha lagAne ke lie saMdarbha dekhanA par3atA hai| suha kamma arthAta zubha karma, suha-nilaa-sukha-Nilaya arthAta sukha kA ghr| sukha kA ghr-tiirthNkr| sUra - prAcIna jaina sAhitya meM zUra aura sUrya kA apabhraMza rUpa sUra milatA hai| sUra (zUra) vIra ke artha meM bhI hai aura sara sarya ke artha meM bhI hai| sarya zabda meM se 'ya' kA lopa hone se sara bnaa| sarakAMti kA artha sarya kI kAMti bhI ho sakatA hai| tapasvI zara kI kAMti se bhI maNDita hote haiM aura sarya kI kAMti se bhI maNDita hote haiN| eka tapasvI, saMsArI karmoM se yuddha bhUmi ke vIra kI taraha lar3atA hai, yaha artha bhI sahI hai aura eka tapasvI apanI tapasyA se sUrya kI kAMti se maNDita hotA hai, yaha artha bhI sahI siya - zrI sItA aura zveta zabdoM kA jaina sAhitya meM 'siya' zabda rUpa AyA hai| zrI, lakSmI, zobhA, sItA Adi ke liye 'siya' zabda prayukta hone se artha meM bAdhA utpanna hotI hai tathA kisI eka niSkarSa para nahIM pahu~ca pAte haiN| siya joya kA artha lakSmI darzana bhI ho sakatA hai aura sItA-darzana bhI ho sakatA hai| rAma-kathA kA mahatva jaina-darzana sAhitya meM hone se, eka artha vicAra para nahIM pahuMcA jA sakatA hai| siya zabda vizeSaNa ke rUpa meM Ane para to artha zveta spaSTa ho jAtA hai| sura - sura (deva) aura surA ke liye 'sura' rUpa hI AyA hai| suzaMda surAnaMda kA artha devoM kA AnaMda bhI hai aura surA (madirA) kA AnaMda bhI haiN| jaina sAhitya kI dRSTi se to hama surAMda kA artha, devoM kA AnaMda lagA rahe haiN| para surAMda kA artha surA (madirA) kA AnaMda bhI hai| rItikAlIna sAhitya meM surAMda kA artha surA kA AnaMda hI lgegaa| sammatta - samyaktava aura sumati kA prAcIna jaina sAhitya ke 'sammatta' zabda rUpa milatA hai| summatta arthAta susammata arthAta smygdrshn| samyagadarzana se hI jIva mokSa kA adhikArI hotA hai| mokSa, jaina-darzana kA mUla hai| tIrthakara Adi mokSa-gAmI haiN| mokSa mArga kI ora agrasara hone meM bhI sukha hai| sukha aura dukha bhAva-vAcaka saMjJA hone se ati-sUkSma bhAva haiN| sukha aura dukha mana kI sthitiyA~ bhI hai. jo paristhitiyoM se utpanna hotI haiN| eka jIva ke liye jo sthiti sukha dene vAlI hotI hai vahI dUsare jIva ke liye dukha dene vAlI bhI hotI haiN| (207) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chavvAsaya - SaDAvazyaka kA apabhraMza chavvAsaya zabda rUpa banA hai| SaDa kA chaH aura visarga kA gha tathA ka ko lopa hone se banA chvvaasy| sAmAyika, stuti vaMdanA, svAdhyAya, pratikramaNa aura kAyotsarga ye SaDAvazyaka hote haiN| eka jainI ke liye ye SaDAvazyaka Avazyaka hai| kudaMsaNa - kudarzana kA apabhraMza kudaMsaNa hai| ku upasarga hai| darzana kA daMsaNa ho gyaa| na kA jaina sAhitya meM Na ho jAtA hai| namo kA nnmo| kudarzana arthAt mithyAtva yA mithyaadrshn| ekAMta, viparIta, vinaya, saMzaya aura ajJAna ye pA~ca kudarzana haiN| kudaMsaNa kA paryAya tama bhI hai| Aukkama - Ayu karma kA apabhraMza meM Aukkama hotA hai| Ayu karma cAra prakAra ke haiM - devAyu, manuSyAyu, narakAyu aura tirthazcAyu / devAyu sarvazreSTha hai| khAiya daMsaNa - kSAyika darzana kA apabhraMza meM khAna daMsaNa hotA hai| kSa kA kha, yi meM se ya kA lopa, ka kA lopa aura ya shruti| darzana kA dNsnn| kSAyika darzana, samyagdarzana kA bheda hai| karma ke kSaya hone se kssaayik| karma kA kSaya AcAra aura vicAra se saMbhava hai| vicAra ke binA AcAra saMbhava nahIM hai| vicAra, agara AcAra meM nahIM AtA hai to vaha vicAra vyartha hai| manuSya vicArazIla hone se, vicAra adhika karatA hai| Aja ke vaijJAnika yuga meM, jahA~ bhautika unnati, apanI carama sImA para hai 'khAiya daMsaNa' kA sarvAdhika mahatva haiN| jiNa - iMdriyoM para vijaya pAne vAlA jinn| 'jiNa' se banA jain| Aja jaina zabda eka dharma-vizeSa ke artha meM saMkucita ho kara raha gayA hai| vAstava meM jo bhI apanI iMdriyoM para vijaya prApta karatA hai, vahI jaina hai| jaina eka vyApaka zabda hai| jiNa zabda apane AdikAla meM vizeSaNa thA, para Aja saMjJA hai| jiNa (jaina) aba eka dharma bhI hai aura darzana bhii| jiNa (jaina) dharma aura darzana kA anusaraNa, vyakti ko bahuta U~cA uThAkara sukha pradAna karatA hai| yaha sukha AdhyAtmika hotA hai| zArIrika sukha kSaNika hotA hai, isa kAraNa jaina-dharma-darzana meM isakA mahatva nahIM hai| tIrthaMkara - tIrthaMkara zabda kA artha hai - tIrtha karane vaalaa| tIrtha aura aMkara se milakara banA tiirthkr| tIrtha arthAt pavitra, shuddh| jo kevala jJAna prApta kara logoM ko tIrtha (pavitra, zuddha) kare, vaha tiirthNkr| jaina dharma meM caubisa tIrthaMkara hue haiN| kevalI to aneka hue haiM, para ve kevala jJAna prApta kara mokSa gAmI ho gaye. isaliye tIrthaMkara nahIM bne| agara anya kevalI bhI logoM ko tIrtha banAte to ve bhI tIrthaMkara khlaate| ve jainoM ke zIrSa haiN| tIrthaMkaroM ne ati-ucca tapasyA, tyAga kara mAnavatA ko garimA pradAna kI hai / tIrthaMkaroM kA tyAga aura tapasyA, vizva meM advitIya hai| kaThora tapasyA jo yahA~ haiM. vaha kahA~? tyAga kA sukha jo tIrthaMkaroM ne bhogA hai, vaha sukha Aja taka anya koI nahIM bhoga skaa| puNNapAva - puNya aura pApa se milakara banA puNyapApa aura apabhraMza meM punnnnpaav| jaina dRSTi se . jIva kalyANa ke mArga meM hitakara kArya puNya aura ahitakara kArya pApa hote haiN| puNya aura pAMpa bhAva vAcaka saMjJAe~ haiN| jaina dharma meM to bhAva-hiMsA bhI pApa hai| kucha prAcIna pratilipiyoM ke puNapAva rUpa bhI AyA hai| suvajhANa - zubha dhyAna kA apabhraMza meM suvajhANa hotA hai| za kA sa, bha kA lopa aura va prati, dhyA kA jhA tathA na kA nn| Arta, raudra, dharma aura zukla cAra dhyAna mAne gaye haiN| Arta aura raudra . (208) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna azubha-dhyAna haiM tathA dharma aura zukla dhyAna zubha dhyAna haiN| jIva aura saMsAra ke svarUpa kA vicAra dharma-dhyAna aura samAdhi-rUpa se Atma-ciMtana zukla dhyAna mAnA gayA hai| tatta - tatva kA prAkRta-apabhraMza meM tatta hotA hai| jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa jaina-dharma meM sAta tatva mAne gaye haiN| jaina darzana meM ina sAta tatvoM kA soca hI 'tatva ciMtana' kahalAtA hai| tatva ciMtana bar3A hI vaijJAnika soca hai| jIva ko aba vaijJAnika bhI mAnane lage haiN| jIva kI gati mokSa hai| para jaba taka mokSa nahIM taba taka jIva duHkha bhogatA hI rhegaa| prAkRta - apabhraMza jaina sAhitya bahuta vizAla hai| jaina-dArzanika-zabdAvAliyoM kA sahI-sahI zuddha pATha aura artha nahIM hone se, jaina-sAhitya kA ucita mUlyAMkana nahIM ho pAyA hai| isa kSetra meM hamAre vidvAnoM ne athaka parizrama se bahuta kAma kiyA hai| para sarva sammata pATha aura artha Aja bhI upalabdha nahIM hai| hama yaha bhI nirdhArita nahIM kara sake hai ki NamokAramaMtra sahI hai yA navakAramaMtra sahI hai| NamoarahaMtANaM hai to kahIM NamoarihaMtANaM hai| vidvAnoM ko cAhie, ve eka sarva-sammata pATha aura artha nirdhArita kara deN| 86, tilaka patha, iMdaura (ma.pra.) saccA sAdhaka yA mahApurUSa vahI kahalA sakatA hai jo dUsaroM ke duHkha ko apanA duHkha mAnatA hai| dusaroM kI vipadAoM ko apanI vipadA samajhatA hai aura dusaroM ke ghAta ko apane marmAntaka duHkha kA kAraNa mAnatA hai| aneka varSoM taka tapasyA karake deha ko sukhAne kI apekSA eka prANA ke jIvana kA rakSaNa karatanA adhika mahatva pUrNa hai| jisake hRdaya meM aisI bhAvanAe~ hai vaha svayaM apanA tathA auroM kA kalyANa kara sakatA haiM tathA ananta sukha kA shAyI bana sakatA hai| aisA divyaktyA purUSa hI apane janma-janmAntaroM kA krama roka kara maya bhramaNa so chuTakArA tapA sakatA hai| yuvAcArya zrI madhukara muni (209)