Book Title: Sampraday aur Congress
Author(s): Sukhlal Sanghavi
Publisher: Z_Dharma_aur_Samaj_001072.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229206/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya aura kAMgresa 86 jisa samaya baMga-bhaMgakA Andolana cala rahA thA, maiMne eka saMta-vRtti vidyApriya jaina sAdhuse pUchA mahArAja, Apa kAMgresakI pravRtti meM bhAga kyoM nahIM lete; yaha to rASTrIya svatantratAke vAste lar3anevAlI saMsthA hai aura rASTrIya svataMtratA jainoMkI svataMtratA bhI zAmila hai|" unhoMne sacce dilase, jaisA ve mAnate aura samajhate the, vaisA hI javAba diyA, 66 mahAnubhAva, kAMgresa dezakI saMsthA hai, isameM deza-kathA aura rAja kathA hI hotI hai, balki rAjya - virodha to isakA dhyeya hI hai / taba hama jaise vyAgiyoMke lie isa saMsthA meM bhAga lenA thA dilacaspI rakhanA kaise dharma kahA jA sakatA hai ? maukepara upaniSadoM aura gItAkA niraMtara adhyayana karanevAle saMnyAsIse bhI maiMne yahI savAla puuchaa| unhoMne bhI gambhIratAse javAba diyA, kahA~ to advaita brahmakI zAMti aura kahA~ bheda-bhAvase bharI huI khicar3I jaisI saMkSobhakArI kAMgresa ! hamAre jaise advaita mArgameM vicaranevAle aura gharabAra chor3akara saMnyAsa lenevAleke lie isa bheda aura dvaitake cakkara meM par3anA kaise ucita kahA jA sakatA hai ? " eka dUsare 88 mahAbhArata ke vIra rasa pradhAna AkhyAna kahanevAle eka kathAkAra vyAsane bhI kucha aise hI praznake javAba meM phaurana sunAyA, " dekhA tumhArI kAMgresako ! isameM to jyAdAtara aMgrejI par3he hue aura kucha na kara sakanevAle loga hI jamA hote haiM aura aMgrejImeM bhASaNa dekara titara bitara ho jAte haiN| isameM mahAbhAratake sUtradhAra kRSNakA karmayoga kahA~ haiM ? " agara usa vakta maiMne kisI sacce musalamAna maulavIse bhI yahI prazna kiyA hotA to unakA jabAba bhI kucha isI tarahakA hotA, " kAMgresa meM jAkara kyA karanA hai ? kyA isameM islAma ke pharamAnoMkA dd Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya aura kAMgresa 69 karanevAle aura sage bhAiyoMko kaTTara AryasamAjIko bhI yadi "" CC pAlana hotA hai ? yaha to jAti-bhedakA poSaNa alaga mAnanevAle logoM kA zaMbhu melA-sA hai / isa praznakA jabAba denA hotA to yaha bhI kahatA, achUtodvAra aura strIko pUrNa sammAna denekA vedasammata Andolana to kAMgresa meM kucha bhI nahIM dikhAI detA / " isI taraha kisI bAibilabhakta pAdarI sAhaba se agara yahI prazna kiyA jAtA to hindustAnI hote hue bhI ve yahI javAba dete ki " kAMgresa svargIya pitAke rAjya meM le jAnevAle prema panthakA daravAjA thor3e hI khola detI hai ! " isa taraha eka samaya thA jaba kisI bhI sampradAya ke sacce anuyAyI ke lie kAMgresa praveza yogya nahIM thI, isalie ki usako apanI apanI mAnyatAke mUla siddhAntoMkA kAMgresakI pravRtti meM na amala hotA dikhAI par3atA thA, aura na kalpanA hI hotI thI / samaya badalA | lAlA lAjapatarAyane eka bAra vaktavya diyA ki yuvakoMko ahiMsAkI zikSA denA unako ulaTe rAste le jAnA hai| ahiMsA se hI deza meM nirbalatA A gaI hai| isa nirbalatAko ahiMsAkI zikSAse aura bhI uttejanA milegI | lokamAnya tilakane bhI kucha aise hI vicAra prakaTa kiye ki rAjanItike kSetrameM satyakA pAlana maryAdita hI ho sakatA hai; isameM to cANakya nIti kI hI vijaya hotI hai / yaha samaya ahiMsA aura satyameM pUrNa zraddhA rakhate hue bhI Apatti prasaMgapara thA dUsare ApavAdita prasaMgoMpara ahiMsA aura satyake anusaraNakA ekAntika Agraha na rakhanevAle dhArmika cargake lie to anukUla hI thA / jo bAta unake mana meM thI, vahI unako mila gaI / kintu lAlAjI yA lo0 tilakake ye udgAra jainoMke anukUla nahIM the / aba vicArazIla jaina gRhasthoM aura tyAgiyoM ke sAmane do bAteM AI, eka to lAlAjIke ' ahiMsA se nirbalatA AtI hai' isa AkSepakA samartha rItise javAba denA aura dUsarI bAta yaha socanA ki jisa kAMgresake mahArathI netA hiMsA aura cANakya nItikA poSaNa karate haiM, usameM ahiMsAko parama dharma mAnanevAle jaina kisa taraha bhAga leM ? yaha dUsarI bAta jaina tyAgiyoMkI prAcIna manovRttike bilkula anukUla thI, balki isase to unako yaha sAbita karanekA nayA sAdhana mila gayA ki kAMgresa meM sacce jaina aura vizeSakara tyAgI jaina bhAga nahIM le sakate / kintu pahale AkSepakA javAba kyA ho ? javAba to Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja dezakI vibhinna jaina saMsthAoM dvArA bahuta-se diye gaye, kintu ve lAlAjIke samAna samartha vyaktitvavAle dezabhakta ke sAmane maccharoMkI gunagunAhaTa jaise hI rahe / kaI jaina patroMmeM bhI kucha samaya taka UhApoha hotA rahA, aura phira zAnta ho gyaa| tilakake sAmane bolanekI bhI kisI jaina gRhastha yA tyAgIkI himmata nahIM huii| saba yahI samajhate aura mAnate rahe ki unakI bAta sahI hai / rAja-kAja bhI kyA binA cANakya nItike cala sakatA hai ? kintu isakA sundara javAba jainoMke pAsa itanA hI saMbhava thA ki aisI saMsthAmeM hama agara bhAga hI na le, to pApase bace rheNge| acAnaka hindustAnake karma-kSetrake vyAsa-pIThapara eka gujarAtakA tapasvI AyA, aura usane jIvanameM utAre hue siddhAntake balapara lAlAjIko jabAba diyA ki ahiMsAse nirbalatA nahIM AtI hai, ahiMsAmeM aparimita bala samAyA huA hai| usane yaha bhI spaSTa kiyA ki agara hisA vIratAkI hI poSaka hotI yA ho sakatI, to janmase hiMsApriya rahanevAlI jAtiyA~ bhI bhIra nahIM dikhAI detiiN| yaha javAba agara sirpha zAstrake AdhArapara yA kalpanAke balapara hI diyA gayA hotA, to isakI dhajjiyA~ ur3A dI gaI hotI aura lAlAjI jaisoMke sAmane kucha bhI na cltii| tilakako bhI usa tapasvIne javAba diyA ki " rAjanItikA itihAsa dAva-pecoM aura asatyakA itihAsa to hai, kintu vaha itihAsa yahIM samApta nahIM ho jaataa| usake bahutase pRSTha abhI likhe jAneko haiM / " tilakako yaha dalIla to mAnya nahIM huI, kintu unake manapara yaha chApa avazya par3a gaI ki dalIla karanevAlA vyakti sirpha bolanevAlA nahIM hai| vaha to jo kahatA hai, so karake dikhAnevAlA hai aura saccA hai| isalie tilaka ekAeka usake kathanakI upekSA nahIM kara sake aura agara karate bhI to vaha satyaprANa kahIM kisIkI paravAha karanevAlA thA ! ahiMsA dharmake samartha rakSakakI isa kSamatApara jainoMke ghara miThAI bA~TI gaI; saba rAjI hue / sAdhu aura gaddIdhArI AcArya bhI kahane lage ki dekho lAlAjIko kaisA jabAba diyA hai ! mahAvIrakI ahiMsAko vAstavameM gA~dhIjIne hI samajhA hai| satyakI apekSA ahiMsAko pradhAnatA denevAle jainoMke lie ahisAkA bacAva hI mukhya saMtoSakA viSaya thaa| unheM isa bAtase bahuta vAstA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya aura kAMgresa ---------- nahIM thA ki rAja-kAja meM cANakya nItikA anusaraNa kiyA jAya yA Atyantika satya nItikA / kintu gA~dhIjIkI zakti prakaTa honeke bAda jainoM meM sAmAnyataH svadharma-vijayakI jitanI prasannatA prakaTa huI, utanI hI vaidika aura musalamAna samAjake dhArmika logoM meM tIvra roSa vRtti jAgRta huI / veda-bhakta AryasamAjiyoMmeM hI nahIM, mahAbhArata, upaniSat aura gItAke bhaktoMmeM bhI yaha bhAva utpannA ho gayA ki gA~dhI to jaina mAlUma par3atA hai| yadi yaha vaidika yA brAhmaNa dharmakA marma lo0 tilakake samAna jAnatA hotA, to ahiMsA aura satyakI itanI Atyantika aura ekAntika himAyata na karatA / kurAna-bhakta musala-mAnoMkA cir3hanA to svAbhAvika hI thA / cAhe jo ho, para yaha nizcaya hai ki jabase kAMgresa kArya-pradezameM gA~dhIjIkA hasta-prasAra huA, tabase kAMgresake dvAra jainoMke vAste khula gaye / isa bAtake sAtha-sAtha yaha bhI kaha denA cAhie: ki agara hindustAna meM jainoM jitane yA unase kama prabhAvazAlI bauddha gRhastha yA bhikSu hote to unake vAste bhI kAMgresake dvAra dharma-dRSTise khula gaye hote / . 71 merI samajha meM UparakA saMkSipta vivaraNa sAmpradAyika manovRtti samajhane ke lie kAphI hai / sAmpradAyika bhAvanAse mana itanA saMkIrNa aura niSkriya jaisA ho jAtA hai ki use vizAla kArya-pradeza meM Ane tathA sakriya sahayoga denekI sUjhatI: hI nahIM / isalie jaba tilaka aura lAlAjIkI bhAvanA rAjakIya kSetrameM mukhya. thI, tatra bhI mahAbhArata, gItA aura cANakya-nItike bhakta kaTTara hinduoM aura kaTTara sanyAsiyoMne kAMgresako apanA kArya-kSetra nahIM mAnA / ve kisI na kisI bahAne apanI dhArmikatA kAMgresase bAhara rahane meM hI samajhate the / isI taraha jaba gA~dhIjIkI satya aura ahiMsAkI tAttvika dRSTi rAjakIya kSetrameM dAkhila huI, taba bhI ahiMsA ke ananya upAsaka aura pracAraka kaTTara jaina gRhastha aura jaina sAdhu kAMgresa ke daravAjese dUra rahe aura usase bAhara rahanemeM hI apane dharma ko rakSA karanekA saMtoSa poSaNa karate rahe / kintu daiva zikSAke dvArA naI sRSTi taiyAra kara rahA hai| pratyeka sampradAyake yuvakoMne thor3e yA jyAdA parimANameM zikSA kSetrameM bhI parivartana zurU kara diya hai| yuvakoMkA vicAra-bindu tejIse badalatA jA rahA hai| zikSAne kaTTara sAmpradAyika pitA putrameM bhI pitAkI apekSA vizeSa vizAla dRSTi - bindu nirmANa Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja keyA hai / isalie haraeka sampradAya kI naI pIr3hIke logoMko cAhe ve apane 'dharmazAstra ke mUla siddhAnta bahuta gambhIratA se jAnate hoM yA na jAnate hoM, yaha spaSTa mAlUma ho gayA ki apane bujurga aura dharmAcArya jina dharma- siddhAntoM kI mahatA gAte haiM una siddhAntoMko ve apane gheroMmeM sajIva yA kAryazIla nahIM "karate yA nahIM kara skte| kyoMki apane bAr3eke bAhara kAMgresa jaise vyApaka kSetra meM bhI ve apanI siddhAntakI sakriyatA aura zakyatA nahIM maante| isalie naI pIr3hIne dekha liyA ki usake vAste ye sampradAya, vyavahAra aura dharma donoM dRSTise baMdhanasvarUpa haiM / isa khayAlase haraeka sampradAyakI zikSita naI pIr3hIne - rASTrIyatA kI tarapha jhukakara aura sAmprAdAyika bhedabhAva chor3akara kAMgresako apanA -kArya-kSetra banA liyA hai / 72 aba to sampradAyake kaTTara paMDitoM, dharmAcAryoM aura kAMgresAnugAmI * naI pIr3hIke bIca vicAra-dvandva zurU ho gayA / jaba kaTTara mullA yA maulavI * taruNa musalamAna se kahatA hai ki " tuma kAMgresa meM jAte ho, kintu vahA~ to islAmake viruddha bahuta-sI bAteM hotI haiM, tumhArA pharja sabase pahale apane dIna : islAmako rozana karanA aura apane bhAiyoMko adhika sabala banAnA hai / " taba islAma taruNa javAba detA hai ki " rASTrIya vizAla kSetra meM to ulTA - muhammada sAhabake bhrAtRbhAva ke siddhAntako vizeSa vyApaka rUpase sajIva banAnA * saMbhava hai / sirpha islAmahI ke bAr3ameM to yaha siddhAnta ziyA sunnI, vagairaha nAnA taraha ke bhedoMmeM par3akara khaNDita ho gayA hai aura samagra dezoMke apane par3osI / 66 bhAiyoMko 'para' mAnatA AyA hai isapara mullA yA maulavI ina yuvakoMko nAstika samajhakara dutakAra detA hai / sanAtanI paNDita aura sanAtanI saMnyAsI bhI isI bhA~ti apanI naI pIr3hIse kahate haiM ki agara tumako kucha karanA hI hai to kyA hindU jAtikA kSetra choTA hai ? kAMgresa meM jAkara to tuma dharma, karma aura zAstrakI hatyA hI karoge / " naI pIr3hI unase kahatI hai ki Apa jisa dharma, karma aura zAstroMke nAzakI bAta kahate ho usako aba naI rItise jIvita karanekI jarUrata hai / "" yadi prAcIna rItise hI unakA jIvita raha sakanA zakya hotA to itane 'paMDitoM aura saMnyAsiyoMke hote hue hindU dharmakA teja naSTa nahIM huA hotA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya aura kAMgresa 73 5 jaba kaTTarapaMthI jaina gRhastha aura tyAgI dharmaguru taruNa pIr3hIse kahate haiM ki 'tuma gA~dhI gA~dhI pukArakara kAMgresakI tarapha kyoM daur3ate ho ! agara tumako kucha karanA hI hai to apanI jAti aura samAjake lie kyoM nahIM kucha karate ? " taruNa korA javAba dete haiM ki " agara samAja aura jAti meM hI kAma karanA zakya hotA aura tumhArI icchA hotI to kyA tuma khuda hI isameM koI kAma nahIM karate ? jaba tumhArI jAtIya aura sAmpradAyika bhAvanAne tumhAre choTese samAjameM hI saikar3oM bhedopabheda paidA kara kriyA- kAMDake kalpita jAloMkI eka bAr3ha khar3I kara dI hai, jisase tumhAre khudake lie bhI kucha karanA zakya nahIM rahA, taba hamako bhI isa bAr3emeM khIcakara kyoM khilavAr3a karanA cAhate ho ? " isa prakAra prAcIna sAmpradAyika aura nae rASTrIya mAnasa ke bIca saMgharSa calatA - rahA, jo aba bhI cAlU hai / vicAra-saMgharSa aura UhApohase jisa prakAra rASTrIya mahAsabhA kA dhyeya aura kAryakrama bahuta spaSTa aura vyApaka banA hai, usI prakAra naI pIr3hIkA mAnasa bhI adhikAdhika vicArazIla aura asaMdigdha bana gayA hai| AjakA taruNa IsAI bhI yaha spaSTa rUpa se samajhatA hai ki garIboM aura dukhiyoMkI bhalAI karanekA IsAkA prema saMdeza yadi jIvanameM saccI rIti se utAranA abhISTa ho, to usake lie hindustAna meM rahakara rASTrIya mahAsabhA jaisA dUsarA vizAla aura asaMkucita kSetra nahIM mila sakatA | Arya samAja meM bhI naI pIr3hIke logoMkA yaha nizcaya hai ki svAmI dayAnandadvArA pratipAdita sArA kAryakrama unake dRSTibinduse aura bhI adhika vizAla kSetrameM amala meM lAnekA kArya kAMgresa kara rahI hai / islAma meM bhI naI pIr3hIke loga apane paigambara sAhabake bhrAtRbhAvake siddhAntako kAMgresa ke paMDAlameM hI mUrtimAna hotA dekha rahe haiM / kRSNa ke bhaktoMkI naI pIr3hI bhI unake karmayogakI zakti kAMgresa meM hI pAtI hai| naI jaina pIr3hI bhI -mahAvIrakI ahiMsA aura anekAMta dRSTikI vyAvahArika tathA tAtvika upayogitA kAMgresa ke kAryakramake bAhara kahIM nahIM dekhatI / isI kAraNa Aja jaina samAjameM eka prakArakA kSobha paidA ho gayA hai, jisake bIja varSoM pahale boye jA -cuke the| Aja vicArazIla yuvakoM ke sAmane yaha prazna hai ki unako apane vicAra aura kArya-nItike anukUla AkhirI phaisalA kara lenA cAhie / jisakI . Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja samajhameM Ave, vaha isakA pAlana kare, jisakI samajhameM na Ave, vaha prAcIna paripATIkA anusaraNa kre| naI pIr3hIke lie spaSTa zabdoM meM isa tarahake nizcita siddhAnta aura kAryakramake honekI anivArya jarUrata hai / 74 mujhe spaSTa dikhAI detA hai, aura maiM yaha mAnatA hU~ ki rASTrIya mahAsabhA ke dhyeya, vicArasaraNi aura kArya- pradezameM ahiMsA tathA anekAntadRSTi, jo jaina tattvake prANa haiM, adhika tAvika rItise aura adhika upayogI tarIkese kArya rUpameM A rahe haiM / yadyapi kAMgresa ke paMDAlake AsanoMpara pIle yA sapheda vastradhArI yA namramUrti jaina sAdhu baiThe nahIM dikhAI dete; vahA~ unake mu~hase nikalatI huI ahiMsAkI sUkSmAtisUkSma vyAkhyA kintu ahiMsAkI rakSAke lie prazasta hiMsA karaneke upadezakI vAgdhArA nahIM sunAI detI; yaha bhI satya hai ki vahA~ bhagavAna kI mUrtiyA~, unakI pUjAke lie phUloMke Dhera, sugaMdha-dravya, aura AratI ke samayakI ghaMTAdhvani nahIM hotI; vahA~ke vyAkhyAnoM meM 'tahatti tahanti' kahane vAle bhakta aura ' gahUlI' gAnevAlI bahaneM bhI nahIM milatIM; kAMgresakI rasoI meM upadhAna tapa vagairahake Age pIchekI taiyArIke vividha miSTAna bhI najara nahIM Ate; phira bhI jinameM vicAra-dRSTi hai, unako spaSTa samajha meM A jAtA hai ' ki kAMgresakI pratyeka vicAraNA aura pratyeka kAryakramake pIche vyAvahArika. ahiMsA aura vyAvahArika anekAnta dRSTi kAma kara rahI hai / khAdI utpanna karanI karAnI aura usIkA vyavahAra karanA, yaha kAMgresake kAryakrama meM hai / kyA koI jaina sAdhu batA sakatA hai ki isakI apekSA ahiMsAkA tattva kisI dUsarI rIti se kapar3A taiyAra karane meM hai ? sirpha choTI choTI jAtiyoM ko hI nahIM, choTe choTe sampradAyoM ko hI nahIM, parantu paraspara eka dUsarese ekadama virodhI bhAvanAvAlI bar3I bar3I jAtiyoM aura bar3e bar3e paMthoMko bhI unake ekAntika dRSTibinduse khIMca kara sarva-hita- samanvayarUpa anekAnta dRSTiH saMgaThita karanekA kArya kyA kAMgresa ke sivAya dUsarI koI saMsthA yA koI jaina 'popAla' karatI hai yA kara sakatI hai ? aura jaba yaha bAta hai to dhArmika kahe jAnevAle jaina sApradAyika gRhasthoM aura jaina sAdhuoM kI dRSTise bhI unake khudake: hI ahiMsA aura anekAnta dRSTike siddhAntako AMzika rUpameM bhI sajIva kara batAne ke lie naI pIr3hIko kAMgresakA mArga hI svIkAra karanA cAhie, yahI phalita hotA hai / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya aura kAMgresa yaha bAta cAroM tarapha phailAI jAtI hai ki jaina zAstroMmeM aneka udAtta siddhAnta hai| udAharaNake lie pratyeka sAdhu aura AcArya kaha sakatA hai ki mahAvIrane to binA jAta-pA~take bhedake, patitoM aura dalitoMko bhI unnata, karanekI bAta kahI hai, striyoMko bhI samAna samajhanekA upadeza diyA hai; kintu Apa jaba ina upadezakoMse pUchege ki Apa khuda ina siddhAntoMke mAphika vyavahAra kyoM nahIM karate, to ve eka hI javAba deMge ki kyA kareM, lokarUr3hi dUsarI tarapha ho gaI hai, isalie siddhAntake anusAra vyavahAra karanA kaThina hai| vakta Anepara yaha rUr3hi badalegI, aura taba siddhAnta amalameM aaveNge| isa taraha ye upadezaka rUr3hi badalaneke bAda kAma karaneko kahate haiN| so ye rUr3hiyA~ badalakara yA tor3akara unake lie kAryakSetra nirmANa karanekA hI to. kArya kAMgresa kara rahI hai| isalie kAMgresake sivAya dUsarA koI sAMpradAyika kAryakrama aisA nahIM hai jo naI pIr3hIke vicArakoMko saMtoSa pradAna kara sake / hA~, sampradAyameM hI santoSa mAna lene lAyaka aneka bAteM haiM / jo unako pasanda kareM, ve usImeM rhe| yadi thor3I adhika kImata dekara moTI khuradarI khAdI pahanakara bhI ahiMsA vRttikA poSaNa na karanA ho, aura nala ke. Upara caubIsoM ghaNTe channA kapar3A bA~dhakara yA hiMsakoMke hAthase aneka jIvoMko chur3avAkara aMhiMsA pAlanekA saMtoSa karanA ho, to sampradAyika kSetra bahuta sundara hai| loga usa vyaktiko sahaja hI ahiMsApriya aura dhArmika mAna leMge, aura usako kucha jyAdA karanA karAnA bhI na pdd'egaa| dalitoddhArake lie pratyakSa kucha bhI kArya kiye binA yA usake lie dhana vyaya kiye binA bhI sampradAyameM bar3e dhArmika kahalAnekI vidhi nokArazI, pUjApATha, aura saMgha nikAlanekI kharcIlI prathAe~ maujUda haiM, jinameM dilacaspI lenese dharma-pAlana samajhA jAya, saMpradAyakA poSaNa samajhA jAya aura isake alAvA tAvika rUpase kucha karanA mI na pdd'e| jahA~ dekho vahA~ sampradAyameM eka hI. vastu najara AvegI, aura vaha yaha ki koI na koI nirjIva kriyAkAMDa, koI nA koI dhArmika vyavahArakI rUr3hi pUrI kara usImeM dharma karanekA saMtoSa mAna lenA aura phira usIke AdhArapara AjIvikAkA poSaNa karanA / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja AjakA yuvaka jIvana cAhatA hai; usako svarUpakI banisbata AtmAkI jyAdA phikra hai; zuSka vAdoMkI apekSA jIvita siddhAnta jyAdA priya lagate haiM; pAralaukika mokSakI niSkriya bAtoMkI apekSA aihika mokSakI sakriya bAteM jyAdA AkarSita karatI haiM; saMkucita sImAmeM calane yA daur3anemeM use koI dilacaspI nahIM / usako dharma karanA ho to dharma aura karma karanA karanA ho to karma, parantu jo karanA ho khullamakhullA karanA acchA lagatA hai; dharmakI pratiSThAkA lobha lekara daMbhake jAlameM par3anA use amISTa nhiiN| usakA mana kisI veSa, kisI kriyAkAMDa yA kisI vizeSa prakArake vyavahAra mAtrameM baMdhe rahaneko taiyAra nahIM; isIlie AjakA yuvaka-mAnasa apanA astitva aura vikAsa kevala sAmpradAyika bhAvanAmeM poSita kara sake, aisI bAta nahIM rahI hai| ataeva jaina ho yA jainetara, pratyeka yuvaka rASTrIya mahAsabhAke vizAla prAMgaNakI tarapha hasate hue cehare aura phUlatI huI chAtIse eka dUsareke sAtha kandhA milAkara jA rahA hai| yadi isa samaya sAre sampradAya ceta jAya to naye rUpameM unake sampradAya jI sakate haiM aura apanI naI pIr3hIke logoMkA Adara apanI tarapha khIMcakara rakha sakate haiM / jisa taraha AjakA saMkIrNa jaina sampradAya kSubdha ho uThA hai, usI taraha yadi vaha navayuvakoMkI tarapha-sacce taurapara navayuvakoMko AkarSita karanevAlI rASTrIya mahAsabhAkI tarapha-upekSA yA tiraskArakI dRSTise dekhegA to usakI donoM tarapha mauta hai| naI-zikSA prApta eka taruNI eka gopAla-mandirameM kutuhalavaza calI gii| gosvAmI dAmodara lAlajIke darzanoMke hetu bahuta-sI bhAvuka lalanAe~ jA rahI thIM, yaha bhI unake sAtha ho lii| gosvAmIjI bhaktinoMko alaga alaga saMbodhana karake kahane lage ki "mAM kRSNa bhAvaya AtmAnaM ca rAdhikAm " arthAt mujhe kRSNa samajho aura apaneko raadhikaa| aura saba bholI bhaktineM to mahArAja zrIke vacanoMko kRSNa-vacana samajhakara isI taraha mAnatI A rahIM thIM, kintu usa navazikSitA yuktImeM tarkabuddhi jAgRta ho gaI thii| vaha cupa nahIM raha sakI; namratApUrvaka kintu niDaratAse bolI ki " Apako kRSNa mAnanemeM mujhe jarA bhI Apatti nahIM, kintu maiM yaha dekhanA cAhatI hU~ ki kRSNane jisa taraha kaMsake hAthIko pachAr3a diyA thA, usI taraha Apa kisI hAthI nahIM, sAMr3a nahIM, eka Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya aura kAMgresa 91G choTe bachar3eko hI pachAr3a dIjie / kRSNane to kaMsake muSTika aura cANUra malloMko parAsta kiyA thA, Apa jyAdA nahIM to gujarAtake eka sAdhAraNase pahalavAna yuvakako hI parAsta kara diijie| kRSNAne kaMsako pachAr3a diyA thA; Apa apane vaiSNava dhamake virodhI kisI yavanako hI pachAr3a diijie|" yaha jabardasta tarka thA / mahArAjane bar3abar3Ate hue kahA ki isa taruNImeM kaliyugakI buddhi A gaI hai| merI dhAraNA hai ki isa tarahakI kaliyugI buddhi rakhanevAlA Aja pratyeka saMpradAyakA pratyeka yuvaka apane saMpradAyake zAstroMko sAMpradAyika dRSTise dekhanevAle aura usakA pravacana karanevAle sAMpradAyika dharma-guruoMko aisA hI: javAba degaa| musalamAna yuvaka zegA to maulavIse kahegA ki " tuma hinduoMko kAphira kahate ho, parantu tuma khuda kAphira kyoM nahIM ho ? jo gulAma hote haiM, ve hI kAphira haiM / tuma bhI to gulAma ho| agara gulAmImeM rakhanevAloMko kAphira ginate ho to rAjyakarttAoMko kAphira mAno; phira unakI soDameM kyoM ghusate ho?" yuvaka agara hindU hogA to vyAsajIse kahegA ki " yadi mahAbhAratakI. vIrakathA aura gItAkA karmayoga saccA hai to Aja jaba vIratva aura karmayogakI khAsa jarUrata hai taba tuma prajAkIya raNAMgaNase kyoM bhAgate ho ?" yuvaka agara jaina hogA to 'kSamA vIrasya bhUSaNam ' kA upadeza denevAle jaina guruse kahegA ki " agara tuma vIra ho to sArvajanika kalyANakArI prasaMgoM aura uttejanAke prasaMgoMpara kSamA pAlana karanekA padArtha-pATha kyoM nahIM dete ! sAta' vyasanoMke tyAgakA satata upadeza karanevAle tuma jahA~ saba kucha tyAga kara diyA hai, vahIM baiTha kara isa prakAra tyAgakI bAta kyoM karate ho ? dezameM jahA~ lAkhoM zarAbI barbAda hote haiM, vahA~ jAkara tumhArA upadeza kyoM nahIM hotA ? jahA~ anAcArajIvI striyA basatI haiM, jahA~ kasAIghara haiM aura mAMsa-vikraya hotA hai.. vahA~ jAkara kucha prakAza kyoM nahIM phailAte?" isa prakAra AjakA kaliyugI yuvaka kisI bhI guruke upadezakI parIkSA kiye binA yA tarka kiye binA mAnanevAlA nahIM hai| vaha usIke upadezako mAnegA jo apane upadezako jIvana meM utAra kara dikhA ske| hama dekhate haiM ki Aja upadeza aura jIvanake bIcake bhedakI divAla tor3anekA prayatna rASTrIya mahAsabhAne kiyA hai aura kara rahI hai| isalie sabhI sampradAyoMke lie yahI eka kArya-kSetra hai / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja jaina samAjameM tIna varga haiN| eka sabase saMkucita hai / usakA mAnasa aisA hai ki yadi kisI vastu, kartavya aura pravRttike sAtha apanA aura apane jaina dharmakA nAma na ho to usa vastu, usa kartavya aura usa pravRttikI, cAhe vaha kitanI bhI yogya kyoM na ho, tiraskAra nahIM, to kamase kama upekSA to jarUra kregaa| isake mukhiyA sAdhu aura gRhastha donoM haiM / inameM pAye jAnevAle kaTTara modhI aura jiddI logoMke viSayameM kucha kahanekI apekSA mauna rahanA jyAdA acchA hai| dUsarA varga udAra nAmase prasiddha hai / isa vargake loga prakaTa rUpase apane nAmakA yA jainadharmakA bahuta Agraha yA dikhAvA nahIM krte| balki zikSAke kSetrameM bhI gRhasthoM ke lie kucha karate haiM / deza paradezameM, sArvajanika dharma-carcA yA dharma-vinimayakI bAtameM dilacaspI rakhakara jaina dharmakA mahattva bar3hAnekI ceSTA karate haiM | yaha varga kaTTara vargakI apekSA adhika vicAravAn hotA haiM / kintu hameM yaha nahIM samajha lenA cAhie ki isa vargakI pahale vargakI apekSA kucha sudharI huI manodazA hai / pahalA varga to krodhI aura niDara hokara jaisA mAnatA hai, kaha detA hai, parantu yaha dUsarA varga bhIrutAke kAraNa bolatA to nahIM hai, phira bhI donoM kI manodazAoMmeM bahuta 'pharka nahIM hai / yadi pahale vargameM roSa aura ahaMkAra hai, to dUsare varga, bhIrutA aura kRtrimatA hai / vAstavika dharmakI pratiSThA aura jaina dharmako sajIva banAnekI pravRttise donoM hI samAna rUpase dUra haiM / udAharaNa svarUpa, rASTrIya jIvanakI pravRttiko hI le liijie| pahalA varga khullamakhullA kahegA ki rASTrIya pravRttimeM jaina dharmako sthAna kahA~ hai ? aisA kahakara vaha apane bhaktoMko usa tarapha jAnese rokegaa| dUsarA varga khullamakhullA aisA nahIM kahegA kintu sAtha hI apane kisI bhaktako rASTrIya jIvanakI tarapha jAtA dekhakara prasanna nahIM hogaa| khudake bhAga lenekI to bAta dUrakI hai, yadi koI unakA bhakta rASTrIya pravRttikI tarapha jhukA hogA yA jhukatA hogA, to usake utsAhako ve " jo gur3ase mare use viSase na mArie " kI nItise ThaNDA avazya kara deNge| udAharaNa lIjie / yUropa amerikAmeM vizvabaMdhutvakI pariSadeM hotI haiM, to vahA~ jainadharma jabardastI apanA sthAna banAne pahu~ca jAtA hai, parantu binA parizramake hI vizvabaMdhutvakI pratyakSa pravRttimeM bhAga leneke dezameM hI prApta sulabha avasarakA vaha upayoga nahIM karatA / rASTrIya mahAsabhAke samAna vizva-baMdhutvakA sulabha aura Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya aura kAMgresa 'gharakA kAryakSetra chor3akara laMdana aura amerikAkI pariSadoMmeM bhAga leneke lie mAthApaccI karatA hai| mAlUma nahIM, svadezakI pratyakSa vizvabaMdhutvasAdhaka pravRttiyoMmeM apane tana mana aura dhanakA sahayoga denA chor3akara ye paradezameM hajAroM mIla dUrakI pariSadoMmeM dasa pA~ca minaTa bolaneke lie jabardastI apamAnapUrvaka kyoM U~ce nIce hote haiM / ina sabakA javAba DhU~deMge to Apako dUsare vargakA mAnasa samajhameM A jAvegA / bAta yaha hai ki dUsare vargako kucha karanA to avazya hai, parantu vahI karanA hai jo pratiSThA bar3hAve aura phira vaha pratiSThA aisI ho ki anuyAyI logoM ke mana meM basI huI ho| aisI na ho ki jisase anuyAyiyoko koI cher3achAr3a karanekA maukA mile / isIlie yaha udAra varga jainadharmameM pratiSThAprApta ahiMsA aura anekAntake gIta gAtA hai| ye gIta hote bhI aise haiM ki inameM pratyakSa kucha bhI nahIM karanA par3atA / pahalA varga to ina gItoMke lie upAzrayoMkA sthAna hI pasanda karatA thA, jaba ki dUsarA varga upAzrayake sivAya dUsare aise sthAna bhI pasanda karatA hai jahA~ gIta to gAye jA sakeM, para kucha karanekI AvazyakatA na ho / tattvataH dUsarA udAra varga adhika bhrAmaka hai, kAraNa usako bahuta loga udAra samajhate haiN| gAyakavAr3anareza jaise daradarzI rAjapuruSoMke lie vizva-baMdhutvakI bhAvanAko mUrtimAna karanevAlI rASTIya -mahAsabhAkI pravRttimeM bhAga na lenekA koI kAraNa rahA ho, yaha samajhameM A sakatA hai kintu tyAga aura sahiSNutAkA colA pahanakara baiThe hae aura tapasvI mAne jAnevAle jaina sAdhuoMke viSayameM yaha samajhanA muzkila hai| ve agara vizvabandhutvako vAstavameM jIvita karanA cAhate haiM to usake prayogakA sAmane par3A huA pratyakSa kSetra chor3akara kevala vizvabandhutvakI zAbdika khilavAr3a karanevAlI pariSadoMkI mRgatRSNAke pIche kyoM daur3ate haiM ? aba tIsare vargako liijie| yaha varga pahale kahe hue donoM vargose bilakula bhinna hai / kyoMki isameM pahale varga jaisI saMkucita dRSTi yA kaharatA nahIM hai ki jisako lekara cAhe jisa pravRttike sAtha kevala jaina nAma jor3akara hI prasanna ho jAya, athavA sirpha kriyAkAMDoMmeM mUrchita hokara samAja aura dezakI pratyakSa sudhArane yogya sthitike sAmane A~kha banda karake baiTha rahe / yaha tIsarA varga udAra hRdayakA hai, lekina dUsare vargakI udAratA aura isakI udAratAmeM bar3A Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja antara hai| dUsarA varga rUr3hiyoM aura bhayake bandhana chor3e binA hI udAratA dikhalAtA hai jisase usakI udAratA kAmake avasarapara kevala dikhAvA siddha hotI hai, jaba ki tIsare vargakI udAratA zuddha karttavya aura svaccha dRSTimese utpanna hotI hai| isalie usako sirpha jaina nAmakA moha nahIM hotA, sAtha hI usake prati ghRNA bhI nahIM hotii| isI prakAra vaha udAratA yA sudhArake kevala zAbdika khilavAr3ameM nahIM phaMsatA / vaha pahale apanI zaktikA mApa karatA hai aura pIche kucha karanekI socatA hai / usako jaba svaccha dRSTi se kucha karttavya sUjhatA hai taba vaha binA kisIkI khuzI yA nArAjIkA khyAla kiye usa karttavyakI ora daur3a par3atA hai| vaha kevala bhUtakAlase prasanna nahIM hotaa| dUsare jo prayatna karate haiM, sirpha unhIMkI tarapha dekhate hue baiThe rahamA pasanda nahIM krtaa| usako jAti, saMpradAya, yA kriyAkAMDake pratibandha pasanda nahIM hote / vaha ina. pratibandhoMke bhItara bhI rahatA hai aura inase bAhara bhI vicaratA hai| usakA siddhAnta yahI rahatA hai ki dharmakA nAma mile yA na mile, kisI kismakA sarvahitakArI kalyANa-kArya karanA cAhie / yaha jo tIsarA varga hai, vaha choTA hai, lekina usakI vicAra-bhUmikA aura kArya-kSetra bahuta vizAla hai| isameM sirpha bhaviSyakI AzAe~ hI nahIM hotI para atItakI zubha virAsata aura vartamAna kAlake kImatI aura preraNAdAyI bala. takakA samAveza hotA hai| isameM thor3I, AcaraNameM A sake utanI, ahiMsAkI bAta bhI AtI hai| jIvana meM utArA jA sake aura jo utAranA cAhie, utanA anekAntakA Agraha bhI rahatA hai / jisa prakAra dUsare dezoMke aura bhAratavarSake aneka saMpradAyoMne Upara batalAye hue eka tIsare yuvaka varga janma diyA hai, usI taraha jaina paramparAne bhI isa tIsare vargako janma diyA hai| samudrameMse bAdala banakara phira nadI rUpameM hokara aneka tarahakI loka-sevA karate hue jisa prakAra aMtameM vaha samudra meM hI laya ho jAtA hai, usI prakAra mahAsabhAke A~ganameMse bhAvanA prApta kara taiyAra huA aura taiyAra hotA huA yaha tIsare prakArakA jaina varga loka-sevA dvArA AkhirameM mahAsabhAmeM hI vizrAnti legaa| hamako samajha lenA cAhie ki AkhirameM to jaldI yA derIse sabhI saMpradAyoMko apane apane caukoMmeM rahate hue yA caukoMse bAhara jAkara bhI vAstavika Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya aura kAMgresa udAratAke sAtha mahAsabhAmeM mila jAnA anivArya hogA / mahAsabhA rAjakIya saMsthA honese dhArmika nahIM, yA sabakA zaMbhu-melA honeke kAraNa apanI nahIM, dUsaroMkI hai-yaha bhAvanA, yaha vRtti aba dUra hone laga gaI hai| loga samajhate jAte haiM ki aisI bhAvanA kevala bhramavaza thii| paryuSaNa parvake dinoMmeM hama saba mileM aura apane bhrama dUra kareM, tabhI yaha jJAna aura dharmakA parva manAyA samajhA jAyagA / Apa saba nirbhaya hokara apanI svataMtra dRSTise vicAra karane lageM, yahI merI abhilASA hai / aura usa samaya cAhe jisa matameM raheM, cAhe jisa mArgase caleM, mujhe vizvAsa hai, Apako rASTrIya mahAsabhAmeM hI hareka saMpradAyakI jIvana-rakSA mAlUma par3egI; usake bAhara kadApi nhiiN| paryuSaNa-vyAkhyAnamAlA bambaI, 1938 -anuvAdaka bhaMvaramala siMghI