Book Title: Samlekhana Swarup aur Mahattva
Author(s): Devendramuni Shastri
Publisher: Z_Kesarimalji_Surana_Abhinandan_Granth_012044.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212100/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa aura zrAvaka donoM ke lie saMlekhanA Avazyaka mAnI gaI hai| zvetAmbara paramparA meM "saMlekhanA " zabda kA prayoga huA hai to digambara paramparA meM "sallekhanA " zabda kA / saMlekhanA vratarAja hai / jIvana kI sAndhya velA meM kI jAne vAlI eka utkRSTa sAdhanA hai / jIvana bhara koI sAdhaka utkRSTa tapa kI sAdhanA karatA rahe, para anta samaya meM vaha rAga-dveSa ke dala-dala meM pha~sa jAye to usakA jIvana niSphala ho jAtA hai| usakI sAdhanA virAdhanA meM parivartita ho jAtI hai / AcArya zivakoTi ne to yahA~ taka likhA hai - jJAna, darzana, cAritra rUpa, dharma meM cirakAla taka niraticAra pravRtti karane vAlA mAnava yadi maraNa ke samaya dharma kI virAdhanA kara baiThatA hai to vaha saMsAra meM ananta kAla taka paribhramaNa karatA hai / " saMlekhanA mana kI uccatama AdhyAtmika dazA kA sUcaka hai / saMlekhanA mRtyu kA Akasmika varaNa nahIM hai aura na yaha mauta kA AhvAna hI hai, varan jIvana ke antima kSaNoM meM sAvadhAnIpUrvaka AhvAna karatA hai / mitra ! Ao, maiM tumhArA svAgata karatA huuN| mujhe zarIra pUrNa kiyA hai| maiMne agale janma ke lie sugati kA mArga grahaNa kara liyA hai| sAdhanA hai / vaha jIvana mandira kA sundara kalaza hai| yadi saMlekhanA ke binA ucita nahIM mAnA jAtA / calanA hai| vaha mRtyu ko mitra kI taraha para moha nahIM hai / maiMne apane karttavya ko saMlekhanA jIvana kI antima Avazyaka sAdhaka mRtyu kA varaNa karatA hai to use 1. saMlekhanA ko hama svecchA-mRtyu kaha sakate haiN| jaba vairAgya kA tIvra udaya hotA hai taba use zarIra aura anya padArthoM meM bandhana kI anubhUti hotI / vaha bandhana ko samajhakara usase mukta bananA cAhatA hai| mahArASTra ke santa kavi ne kahA hai - "mAjhe maraNa pAhI ele DolA to jhAlA sohalA anupamya - maiMne apanI A~khoM se mRtyu ko dekha liyA, yaha anupama mahotsava hai| vaha mRtyu ko na Amantrita karatA hai, para mRtyu se bhayabhIta nahIM hotA / jaise kabUtara para jaba billI jhapaTatI hai taba vaha A~kheM mUMda letA hai aura vaha socatA hai aba billI jhapaTegI nahIM / A~kheM mUMda lene mAtra se billI kabUtara ko chor3atI nahIM hai / yamarAja mRtyu ko bhulA dene vAle ko chor3atA nahIM hai| vaha to apanA hamalA karatA hI hai / ataH sAdhaka kAyara kI bhA~ti mu~ha ko mor3atA nahIM / kintu vIra senAnI kI taraha muskarAte hue mRtyu kA svAgata karatA hai / 2. 3. saMlekhanA : svarUpa aura mahatva zrI devendra muni zAstrI ( rAjasthAna kesarI upAdhyAya zrI puSkara munijI ke ziSya ) .. -- anta kriyAdhikaraNaM tapaH phalaM sakaladarzinaH stuvate / tasmAdyA - vidvibhavaM samadhikaraNe prayatitavyam // bhagavatI ArAdhanA, gAthA 15 "lahio suggaI maggo nAhaM mancussa bIhemo / " - samantabhadra, samIcIna dharmazAstra 6 / 2 . Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa saMlekhanA mRtyu para vijaya prApta karane kI kalA sikhAtI hai| vaha jIvana-zuddhi aura maraNa-zuddhi kI eka prakriyA hai / jisa sAdhaka ne madana ke mada ko galita kara diyA hai, jo parigraha paMka se mukta ho cukA hai, sadA sarvadA Atmacintana meM lIna rahatA hai vahI vyakti isa mArga ko apanAtA hai| saMlekhanA meM sAmAnya manobala vAlA sAdhaka, viziSTa manobala ko prApta karatA hai / usakI mRtyu asamAdhi kA nahIM samAdhi kA kAraNa hai| eka santa kavi ne kahA hai-jaise koI vadhU Dole para baiThakara sasurAla jA rahI ho|' usake mana meM apAra AhlAda hotA hai, vaise hI sAdhaka ko bhI paraloka jAte samaya apAra prasannatA hotI hai| saMlekhanA aura samAdhimaraNa ye donoM paryAyavAcI zabda haiM / AcArya samantabhadra ne ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM prathama zloka meM saMlekhanA kA lakSaNa batAyA hai, aura dvitIya zloka meM samAdhimaraNa kaa| AcArya zivakoTi ne "saMlesnA" aura samAdhimaraNa ko eka hI artha meM prayukta kiyA hai| umAsvAti ne zrAvaka aura zramaNa donoM ke lie saMlekhanA kA pratipAdana kara saMlekhanA aura samAdhimaraNa kA bheda miTA diyA hai| AcArya kundakunda samAdhimaraNa zramaNa ke lie mAnate haiM aura saMlekhanA gRhastha ke lie mAnate haiM / AcArya kundakunda ne zrAvaka ke dvAdaza vratoM meM jo cAra zikSAvrata haiM unameM saMlekhanA ko cauthA zikSAkta mAnA hai| AcArya kundakunda kA anusaraNa karate hue zivAryakoTi, AcArya devasena, AcArya jinasena, AcArya vasunandi Adi ne saMlekhanA ko caturtha zikSAvrata meM sammilita kiyA hai| kintu AcArya umAsvAti ne saMlekhanA ko zrAvaka ke dvAdaza vratoM meM * nahIM ginA hai / unhoMne saMlekhanA ko alaga niyama va dharma ke rUpa meM pratipAdana kiyA hai / ___ AcArya samantabhadra, pUjyapAda, AcArya akalaMka, vidyAnandI, AcArya somadeva, amitagati, svAmi kArtikeya prabhRti aneka AcAryoM ne AcArya umAsvAti ke kathana kA samarthana kiyA hai / ina sabhI AcAryoM ne eka svara se isa satya tathya ko svIkAra kiyA hai ki zikSAvata meM saMlekhanA ko nahIM ginanA caahie| kyoMki zikSAvrata meM abhyAsa kiyA jAtA hai / para saMlekhanA mRtyu kA samaya upasthita hone para svIkAra kI jAtI hai, usa samaya abhyAsa ke lie avakAza hI kahA~ hai, yadi dvAdaza vratoM meM saMlekhanA ko gineMge to phira ekAdaza pratimAoM ko dhAraNa karane kA samaya kahAM rhegaa| isalie umAsvAti kA mantavya ucita hai / zvetAmbara jaina Agama sAhitya aura Agametara sAhitya meM kahIM para bhI saMlekhanA ko dvAdaza vatoM meM nahIM ginA hai| isalie samAdhimaraNa zramaga ke lie aura saMlekhanA gRhastha ke lie hai yaha kathana yuktiyukta nahIM hai, kyoMki Agama sAhitya meM aneka zramaNa-zramaNiyoM ke dvArA saMlekhanA grahaNa karane ke pramANa samupalabdha hote haiN| saMlekhanA kI vyAkhyA AcArya abhayadeva ne "sthAnAMga vRtti"3 meM saMlevatA kI paribhASA karate hue likhA hai-"jisa kriyA ke dvArA zarIra evaM kaSAya ko durbala aura kRza kiyA jAtA hai vaha saMlekhanA hai|" "jJAtAsUtra" kI vRtti meM bhI isI artha ko svIkAra kiyA hai| "pravacanasArodAra" meM "zAstra meM prasiddha carama anazana kI vidhi ko saMlekhanA kahA hai|" nizISa 1. "sajani ! Dole para ho jA savAra / lene A pahuMce haiM kahAra / " "sAmAiyaM ca paDhama vidiyaM ca taheva posahaM bhaNiyaM / taiyaM atihipujjaM uttha salehaNA ante // -cAritrapAhuDa, gAbhA 26 saMlipyate'nayA zarIra kavAyAdi iti saMlebanA"-sthAnAMga 2 u. 2 vRtti "kssaayshriirkRshtaayaam"| AgamoktavidhinA zarIrAdhapakarSaNam ---pravacanasAroddhAra 135 / -jAtA0 bRtti Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMlekhanA : svarUpa aura mahattva 226 gi va anya sthaloM para saMlekhanA kA artha "cholanA---kRza karanA" kiyA hai|' zarIra ko kRza karanA dravya saMlekhanA hai aura kaSAya ko kRza karanA bhAva saMlekhanA hai| ___ saMlekhanA zabda "sat" aura "lekhanA" ina donoM ke saMyoga se banA hai / sat kA artha hai samyak aura lekhanA kA artha hai kRza krnaa| samyak prakAra se kRza karanA / jaina dRSTi se kAya aura kavAya ko karma bandha kA mUla kAraNa mAnA hai| isalie use kRza karanA hI saMlekhanA hai| AcArya pUjyapAda ne aura AcArya zrutasAgara ne kAya va kaSAya ke kRza karane para bala diyA hai| zrI cAmuNDarAya ne "cAritrasAra" meM likhA hai bAharI zarIra aura bhItarI kavAyoM kA kramazaH unake kAraNoM ko ghaTAte hue samyak prakAra se kSINa karanA saMlekhanA hai| "bAhyasya kAyasyAbhyAntarANAM kaSAyANAM tatkAraNahApanayA krameNa samyaglekhanA saMlekhanA // 22 // " maraNa ke do bheda haiM-nitya maraNa aura tadbhava maraNa / tadbhava maraNa ko sudhArane ke lie saMlekhanA kA varNana hai / AcArya umAsvAti ne likhA hai-mRtyu kAla Ane para sAdhaka ko prItipUrvaka saMlekhanA dhAraNa karanI caahie| AcArya pUjyapAda,5 AcArya akalaMka aura AcArya zrutasAgara' ne "mAraNAMtikI saMlekhanAM joSitA" sUtra meM joSitA kA artha "prItipUrvaka" kiyA hai| jisa saMlekhanA meM prIti kA abhAva hai vaha saMlekhanA samyak-saMlekhanA nahIM hai| jaba kabhI mRtyu pIchA karatI hai usa samaya sAmAnya prANI kI sthiti atyanta kAtara hotI hai| jaise zikArI dvArA pIchA karane para hariNI ghabarA jAtI hai; para vIra yoddhA pIchA karane vAle yoddhAoM se ghabarAtA nahIM, varan Age bar3hakara jUjhatA hai; vaha jaise-taise jIvana jInA pasanda nahIM karatA. kintu durgagoM ko naSTa kara jIvana jInA cAhatA hai / eka kSaNa bhI jIU~, kintu prakAza karate hue jIU~ ---yahI usase antarha daya kI AvAja hotI hai| jo sAdhaka jIvana ke rahasya ko nahIM pahacAnatA hai aura na mRtyu ke rahasya ko pahacAnatA hai, usakA nisteja jIvana eka prakAra se vyaktitva kA maraNa hI hai|' saMlekhanA ke sAtha mAraNAMtika vizeSaNa prayukta hotA hai / isase anya tapaHkarma se saMlekhanA kA pArthakya aura vaiziSTya parijJAta hotA hai| kAya aura kaSAya ko kSINa karane ke kAraNa, kAya saMlekhanA jise bAhya saMlekhanA bhI kahate haiM aura kaSAya saMlekhana jise Abhyantara saMlekhanA kahate haiM / bAhya saMjanA meM Abhyantara kaSAyoM ko puSTa karane vAle kAraNoM ko vaha zanaiH zanaiH kRza karatA hai / isa prakAra saMlekhanA meM kaSAya kSINa hone, tana kSINa hone para bhI mana meM apUrva Ananda rahatA hai| saMlekhanA meM zarIra aura kaSAya ko sAdhaka itanA kRza kara letA hai jisase usake antarmAnasa meM kisI bhI prakAra kI kAmanA nahIM hotii| usake anazana meM pUrNa rUpa se sthairya A jAtA hai / anazana se zarIra kSINa ho sakatA hai| 1. (ka) saMlekhanaM-dravyataH zarIrastha bhAvataH kavAyANaM kRzatA'apAdanaM sNlekhsNlekhneti| -bRhad vRtti patra (kha) mUla 10 3|208-muulaa0 darpaNa, pR0 425 samyakkAya kaSAyalekhanA-tattvA0 sarvArthasiddhi 7 / 22 kA bhASya, pR0 363, bhAratIya jJAnapITha sat samyak lekhanA kAyasya kaSAyANAM ca kRzIkaraNaM tanUkaraNaM-tattvArtha vRtti 7 / 22 bhASya, pR0246, bhAratIya jJAnapITha, kaashii| tattvArtha sUtra 7-22 / tattvArtha sarvArthasiddhi 7-22, pR0 363 / 6. tattvArtha rAjavArtika, 7-22 7. tattvArtha zrutasAgarIya vRtti 7-22 / 8. yajjIvati tanmaraNaM, yanmaraNaM sAsya vidhAnti / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa ......................................................................... para Ayukarma kSINa na ho aura vaha sabala ho to anazana dIrghakAla taka calatA hai, jaise dIpaka meM tela aura bAtI kA eka sAtha hI kSaya hone se dIpaka bujhatA hai vaise hI AyuSya karma aura deha eka sAtha kSaya hone se anazana pUrNa hotI hai| AcArya samantabhadra' ne likhA hai ki pratIkArarahita asAdhya dazA ko prApta hue upasarga, dubhikSa, jarA, va rugNa sthiti meM yA anya kisI kAraNa ke upasthita hone para sAdhaka saMlekhanA karatA hai| mUlArAdhanA meM saMlekhanA ke adhikArI kA varNana karate hue sAta mukhya kAraNa diye haiM 1. duzcikitsya vyAdhi-saMyama ko parityAga kiye binA jisa vyAdhi kA pratIkAra karanA sambhava nahIM hai, aisI sthiti samutpanna hone pr| 2. vRddhAvasthA, jo zramaNa jIvana kI sAdhanA karane meM bAdhaka ho / 3. mAnava, deva aura tiryaca sambandhI kaTina upasarga upasthita hone para / 4. cAritra vinAza ke lie anukUla upasarga upasthita kiye jAte hoN| 5. bhayaMkara duSkAla meM zuddha bhikSA prApta honA kaThina ho rahA ho| 6. bhayaMkara aTavI meM digvimUr3ha hokara patha-bhraSTa ho jaaye| 7. dekhane kI zakti va zravaNa zakti aura paira Adi se calane kI zakti kSINa ho jAya / isa prakAra ke anya kAraNa bhI upasthita ho jAne para sAdhaka anazana kA adhikArI hotA hai| jaina dharma meM jisa prakAra "saMlekhanA" kA ullekha huA hai usase milatA-julatA "prAyopavezana" kA eka mahattvapUrNa vidhAna vaidika paramparA meM prApta hotA hai| sAtha hI prAyopaveza', 'prAyopagamana', 'prAyopavazAnakA' Adi zabda bhI prApta hote haiM, jinakA artha hai vaha anazana vrata jo prANa tyAgane ke lie kiyA jAtA hai| bI0 esa0 ApTe ne apane zabda koza meM prAyopavezana kA artha batAte hue anna-jala tyAga kI sthiti kA citraNa kiyA hai para usa samaya sAdhaka kI mAnasika sthiti kyA hotI hai usakA kucha bhI varNana nahIM hai / saMlekhanA meM kevala anna-jala kA tyAga hI paryApta nahIM hai| usameM usake sAtha hI viveka, saMyama, zubha saMkalpa Adi sadguNa Avazyaka haiN| 'prAyopavezana' aura 'pAdapopagamana' ye donoM zabda eka sadRza pratIta hote haiM para donoM meM gaharA antara hai| eka kA sIdhA sambandha zarIra se hai to dUsare kA sambandha mAnasika vizuddhi se hai / mAnasika vizuddhi ke binA zArIrika sthiratA svAbhAvika rUpa se nahIM A sktii| purANoM meM prAyopavezana kI vidhi kA ullekha hai| mAnava se jaba kisI prakAra kA koI mahAna pApa kRtya ho jAya yA duzcikitsya mahAroga se utpIr3ita hone se deha ke vinAza kA samaya upasthita ho jAya, taba brahmatva kI upalabdhi ke lie yA svarga Adi ke lie prajvalita agni meM praveza kare athavA anazana se deha kA parityAga kre| prastuta adhikAra sabhI varNa vAloM ke lie hai / isa vidhAna meM puruSa aura nArI kA bheda nahIM hai| -samIcIna dharmazAstra 61 pR0 160 upasarge durbhikSe jarasi rujAyAM ca niHpratIkAre / dharmAya anuvimocanamAhuH sallekhanAmAryAH // mUlArAdhanA 2171-74 saMskRta zabdArtha kaustubha, pR0 1130 samAsaktI bhavedyastu pAtakairmahadAdibhiH / duzcikitsyamahAroge: pIr3ito va bhavettu yaH / / svayaM deha vinAzasya kAle prApte mahAmatiH / AbrahmANaM vA svargAdi mahApala jigISayA / pravizejjvalanaM dIptaM kuryAdanazanaM tathA / eneSAmadhikAro asti nAnyeSAM sarvajantuSu / / narANAM-nArINAM sarvavarNeSu sarvadA // --raghuvaMza ke 14 zloka para mallinAtha-TIkA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMlekhanA : svarUpa aura mahattva 231 -.-.-. -.-. -.-.-. -. -. -. prAyopavezana kA artha "anazanapUrvaka mRtyu kA varaNa karanA" kiyA gayA hai| prAyopavezana zabda meM do pada haiM-"prAya" aura "upavezana'' "prAya" kA artha "maraNa ke lie anazana" aura "upavezana" kA artha hai "sthita honaa|"3 prAyopavezana kisI tIrthasthAna meM karane kA ullekha prApta hotA hai| mahAkavi kAlidAsa ne to raghuvaMza meM spaSTa kahA hai --''yogenAnte tanatyajAm / vAlmIki rAmAyaNa meM sItA kI anveSaNA ke prasaMga meM prAyopavezana kA varNana prApta hotA hai| jaba sugrIva dvArA bheje gaye vAnara sItA kI anveSaNA karane meM saphala na ho sake taba aMgada ne unase kahA ki hameM prAyopavezana karanA caahie| rAjA parIkSita ke bhI prAyopavezana grahaNa karane kA varNana zrImadbhAgavata meM milatA hai| mahAbhArata, rAjataraMgiNI aura paMcatantra meM bhI prAyopavezana kA ullekha saMprApta hotA hai| rAmAyaNa meM prAyopavezana ke sthAna para prAyopagamana caraka meM "prAyopayoga" athavA "prAyopeta" zabda vyavahRta hue haiN| zrImadbhagavadgItA meM mRtyu varaNa meM yoga kI pradhAnatA svIkAra kI hai|" isa prakAra vaidika paramparA meM prAyopavezana jIvana kI eka antima viziSTa sAdhanA rahI hai| AcArAMga meM saMlekhanA ke sambandha meM batAyA hai ki jaba zramaNa ko yaha anubhava ho ki usakA zarIra glAna ho rahA hai vaha use dhAraNa karane meM asamartha hai taba vaha kramazaH AhAra saMkoca karake zarIra ko kRza kreN| 1. "prAyeNa mRtyunimittakaanazanena upavezaH sthiti sanyAsapUrvakAnazanasthiti : / " -zabda kalpadruma pR0 364. 2. "prAyazcAnazanai mRtyau tulya bAhulyayorapi iti vizvaH / " prakRSTamayanam iti prAyaH pra+aya+ghaJ, mara arthamanazanam / - halAyudhakoza, sUcanA prakAzana byUro, u0 pra0 / 3. "prAyopavezane anshnaavsthaane|" 4. raghuvaMza 1-8-mallinAtha 5. idAnImakRtArthAnAM martavyaM nAtra saMzayaH / harirAjasya saMdezamakRtvA kaH sukhI bhavet // 12 // AsminnatIte kAle tu sugrIveNakRte svayam / prAyopavezanaM-yuktaM sarveSAM ca banaukasAm / / 13 / / apravRtte ca sItAyAH pApameva kariSyati / tasmAtkSamabhihAdya va gantu prAyApavezanam // 14 // ahaM vaH pratijAnAmi na gamiSyAmyahaM purom / iheva prAyamAsiSye zreyo maraNeva me / // 15 // ---vAlmIki rAmAyaNa 4-55-12. 6. prAyopavezaH rAjarSeviprazApAt parIkSitaH / -bhAgavata, skaMdha 12. "prAyopaviSTaM gaMgAyAM parItaM parimaSibhiH / " -prAyeNa mRtyu paryantAnazanenopaviSTam iti taTTIkAya / -zrIdharasvAmI zabda kalpadrum pR0 364 / 7. zrImadbhagavadgItA 8-12, 8-13, 8-5, 8-10, 5-23 / 8. AcArAMga 1-8-67 / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __232 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa ........ ...... .... .. ............ ...... .............. .... ...... ...... saMlekhanA kI vidhi saMlekhanA kA utkRSTa kAla 12 varSa kA mAnA gayA hai| madhyama kAla eka varSa kA hai aura jaghanya kAla cha: mahIne kA' | 'pravacanasAroddhAra' meM utkRSTa saMlekhanA kA svarUpa pratipAdita karate hue batAyA hai ki prathama cAra varSoM meM caturtha, SaSTha, aSTama, Adi tapa kI utkRSTa sAdhanA karatA rahe aura pAraNe meM zuddha tathA yogya AhAra grahaNa kre| agale cAra varSa meM ukta vidhi se vividha prakAra se vicitra tapa karatA rahe aura pAraNe meM rasa niyaMDha vigaya kA parityAga kara de| isa taraha ATha varSa taka tapaHsAdhanA karatA rahe / nauve aura dasaveM varSa meM upavAsa kare aura pAraNe meM AyaMbila tapa kI sAdhanA kare / gyArahaveM varSa ke prathama cha: mAsa meM sirpha caturtha bhakta, chaTTha bhakta tapa ke sAtha tapa kare aura pAraNe meM AyaMbila tapa kI sAdhanA kare aura Aya dila meM bhI unodarI tapa kre| agale cha: mAha meM upavAsa, chaTaTha bhakta, aSTama bhakta, dazama bhakta, prabhRti vividha tapa kre| kintu pAraNe meM AyaMbila tapa karanA Avazyaka hai| ina cha: mAha meM AyaMbila tapa meM UnodarI tapa karane kA vidhAna nahIM hai / 2 saMlekhanA ke bArahaveM varSa ke sambandha meM vibhinna AcAryoM ke vibhinna mata rahe haiN| AcArya jinAmA mahattara kA abhimata hai ki bArahaveM varSa meM nirantara uSNa jala ke Agara ke sAtha hIyamAna AyaMbila tapa kre| jisa AyaMbila meM aMtima kSaNa dvitIya AyaMbila ke Adi kSaNa se mila jAtA hai vaha koDIsahiyaM AyaMbila kahalAtA hai| hI pamAna se tAtparya hai nirantara bhojana aura pAnI kI mAtrA nyUna karate jAnA / varSa ke anta meM usa sthiti para pahu~ca jAye ki eka dAnA anna aura eka bUMda pAnI grahaNa kiyA jaay| pravacanasAroddhAra kI vRtti meM bhI prastata krama kAhI pratipAdana kiyA gayA hai| bArahaveM varSa meM bhojana karate hue prati-dina eka-eka kavala kama karanA cAhie / eka-eka kavala kama karatekarate jaba eka kavala AhAra A jAya taba eka-eka dAnA kama karate hue aMtima caraNa meM eka dAne ko hI grahaNa kre|4 isa prakAra anazana kI sthiti pahuMcane para sAdhaka phira pAdapopagamana athavA "iMginImaraNa" anazana vrata grahaNa kara samAdhimaraNa ko prApta hove / uttarAdhyayana vRtti ke anusAra saMlekhanA kA krama isa prakAra hai| prathama cAra varSa meM vikRti parityAga athavA AyaMbila, dvitIya cAra varSa meM vicitra tapa upavAsa, chaThTha bhakta Adi aura pAraNe meM yatheSTa bhojana grahaNa kara sakatA hai| noMveM aura dasaveM varSa meM ekAntara upavAsa aura pAraNe meM AyaMbila kiyA jAtA hai / gyArahaveM varSa ke prathama 1. sA jaghanyA madhyamA utkRSTA c| -vyavahArabhASya, 203 2. cattAri vicintAI vigaI, nijjUhiyAI cttaari| saMvacchare ya donni egaMtariyaM ca AyAma // 982 // nAI vigiddho ya tano chammAsa parimiaMca AyAmaM / avare viya chammAse hoI vigiTaM tavo kamme / / 3 / / --pravacanasAroddhAra 3. duvAlasayaM varisaM nirantara hAyamANa usiNodarANa AyaMbila karei ta koDIsahiyaM bhavai jaNeya vilassa koDI koDIe milaaii|| ___--nizItha cUNi 4. dvAdaze varSe bhojanaM kurvata, pratidinamekaikakavala hAnyAntAvadUnodaratAM karoti yAvadeka kavalamAhArayati / -pravacanasAroddhAravRtti 5. uttarAdhyayana 6-25-255. 6. dvitIya varSa catuSke / "vicitraM tu" iti vicitrameva caturthaSaSThATamAdirUpaM tapazcareta,......."ugama visuddha" sabva kappaNijjaM pAreti / bRhadvRtti patra 706 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMlekhanA : svarUpa aura mahattva 233 ........................................................................... chaH mAha meM aSTama, dazama, dvAdaza bhakta Adi kI tapasyA kI jAtI hai jise vikRSTa kahA hai|' gyArahaveM varSa meM pAraNe ke dina AyaMbila tapa kiyA jAtA hai| prathama cha: mAha meM AyaMbila meM UnodarI tapa karate haiM aura dvitIya cha: mAha meM AyaMbila ke samaya bhara-peTa AhAra grahaNa karate haiN| bArahaveM varSa meM koTi sahita AyaMbila arthAt nirantara AyaMbila karate haiM yA prathama dina AyaMbila aura dUsare dina anya koI tapa karate haiM, punaH tIsare dina AyaMbila karate haiN| bArahaveM varSa ke anta meM ardha mAsika yA mAsika anazana bhakta parijJA Adi kiyA jAtA hai / jinadAsagaNI kSamAzramaNa ke abhimatAnusAra salekhanA ke bArahaveM varSa meM choTe-choTe AhAra kI mAtrA nyUna kI jAtI hai| jisase AhAra aura Ayu eka sAtha pUrNa ho skeN| usa varSa antima cAra mahInoM meM mukha-yantra visaMvAdI na ho arthAt namaskAra mahAmantra Adi ke japa karane meM asamartha na ho jAya, etadartha kucha samaya ke lie muMha meM tela bharakara rakhA jAtA hai| digambara AcArya zivakoTi ne anazana, UnodarI bhikSAcarI, rasaparityAga, kAyakleza, pratisaMlInatA ina chaH bAhya tapoM ko bAhya saMlekhanA kA sAdhana mAnA hai| salekhanA kA dUsarA eka krama yaha hai ki prathama dina upavAsa dvitIya dina vRtti parisaMkhyAna tapa kiyA jaaye| bAraha prakAra kI jo bhikSu pratimAe~ haiM unheM bhI saMlekhanA kA sAdhana mAnA gayA hai| kAya-saMlekhanA ke ina vividha vikalpoM meM AyaMbila tapa utkRSTa sAdhana hai| saMlekhanA karane vAlA sAdhaka chaTTha, aSTama, dazama, dvAdaza Adi vividha tapa karake pAraNe meM bahuta hI parimita AhAra grahaNa kare, yA to pAraNe meM AyaMbila kare / kAMjI kA AhAra grahaNa kare / 10 mUlArAdhanA meM bhakta parijJA kA utkRSTa kAla bAraha varSa kA mAnA hai| unakI dRSTi se prathama cAra varSoM meM 1. vikRSTa-aSTama-dazama-dvAdazAdikaM tapaHkarma bhavati---- --pravacanasAroddhAra vRttipatra 254 2. pAraNake tu parimitaM kicidUnodaratA sampannamAcAmlaM karoti / --vahI0, patra 254 3. pAraNake tu mA zIghrameva maraNaM yAsiSamiti kRtvA paripUrNapANyA AcAmlaM karoti, na punarUnodarayeti / / - vahI0, patra 254 4. koTayo- agre pratyAkhyAnAdyantakoNarUpe sAhite-milite yasmistatkoTisahitaM kimuktaM bhavati / vivakSita dine prAta rAcAmlaM pratyAsyAna taccAhorAtraM pratipAlyaM, punadvitIye'hni AcAmlameva pratyAcaSTe, tato dvitIyasthArambha koTizadasya tu paryanta-koTi rUpe Api milite bhavata iti tatkoTi sahitamucyate, anyetvAhuH acAmlamekasmit dine kRtvA dvitIya dine ca tapodantaramanuSThAya punastRtIyadina AcAmlameva kurvata koTi sahitamucyate / --bRhad vRtti patra 706 5. "saMvatsare" varSe prakramAda dvAdaze "muni:sAdhuH" mAsa, tti sutratvAnmAsaM bhUto mAsikarate naivamAddha mAsikena AhAre nti upalakSaNatvAdAhAratyAgena, pAThAntaratAca kSaNena tapaH iti prastAvada bhaktaparijJAnAdikamanazanaM "careta" 6. nizItha cUNi 7. (ka) mUlArAdhanA 3 / 208 (kha) mUlArAdhanA darpaNa, pR0 245 8. mUlArAdhanA 3 / 247 6. vahI 31246 10. vahI 3 / 250,251 11. vahI0 3 / 252 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana prantha : caturtha khaNDa vicitra kAyaklezoM ke dvArA tana ko kRza kiyA jAtA hai| usameM koI krama nahIM hotaa| dUsare cAra varSoM meM vikRtiyoM kA parityAga kara zarIra ko kRza kiyA jAtA hai| nauve aura dasaveM varSa meM AyaMbila aura vigaya kA tyAga kiyA jAtA hai| gyArahaveM varSa meM kevala AyaMbila kiyA jAtA hai| bArahaveM varSa meM prathama cha: mAha meM avikRSTa tapa, upavAsa. belA Adi kiyA jAtA hai| bArahaveM varSa ke dvitIya cha: mAha meM vikRSTatama telA, colA Adi tapa kiye jAte haiN| zvetAmbara aura digambara donoM hI paramparAoM meM saMlekhanA ke viSaya meM yatkiMcita matabheda haiN| para donoM hI paramparAoM kA tAtparya eka sadRza hai| mUlArAdhanA meM AcArya zivakoTi ne likhA hai-saMlekhanA kA jo krama pratipAdita kiyA gayA hai vahI krama pUrNa rUpa se nizcita hai, yaha bAta nahIM hai| dravya, kSetra, kAla aura zArIrika saMsthAna Adi ko dRSTi se usa krama meM parivartana bhI kiyA jA sakatA hai| saMlekhanA meM jo tapavidhi kA pratipAdana kiyA hai, usase yaha nahIM samajhanA cAhie ki tapa hI saMlekhanA hai| tapa ke sAtha kaSAyoM kI mandatA Avazyaka hai| viSayoM se nivRtti anivArya hai| tapaHkarma ke sAtha hI aprazasta bhAvanAoM kA parityAga ke sAtha prazasta bhAvanAoM kA cintana paramAvazyaka hai| AcArya samantabhadra ne likhA hai ki saMlekhanA vrata grahaNa karane ke pUrva saMlekhanAvratadhArI ko vicAroM kI vizuddhi ke lie sabhI sAMsArika sambandhoM se sambandha viccheda kara lenA caahie| yadi kisI ke prati mana meM Akroza ho to usase kSamA yAcanA kara lenI caahie| mAnasika zAnti ke lie sAdhaka ko sabase pahale sadguru ke samakSa nizzalya hokara AlocanA karanI cAhie / AlocanA karate samaya mana meM kiMcit mAtra bhI saMkoca nahIM rakhanA cAhie / apane jIvana meM tana se, mana se aura vacana se jo pApa-kRtya kiye hoM, karavAye hoM yA karane kI preraNA dI ho unakI AlocanA kara hRdaya ko vizuddha banAnA caahie| yadi AcArya yA sadguru kA abhAva ho to apane doSoM ko prakaTa kara denA caahie| paMca-parameSThI kA dhyAna karanA caahie| __ AcArya vIranandI ne apane "AcArasAra"5 nAmaka grantha meM likhA hai ki sAdhaka ko saMlekhanA kI saphalatA ke lie yogya sthAna kA cunAva karanA cAhie jahA~ ke rAjA ke mana meM dhArmika bhAvanA aMgar3AiyA~ le rahI ho, jahA~ kI prajA ke antarmAnasa meM dharma aura AcArya ke prati gaharI niSThA ho, jahA~ ke nivAsI Arthika dRSTi se sukhI aura samRddha hoM, jahA~ kA vAtAvaraNa tapa:sAdhanA ke lie vyavadhAna ke rUpa meM na ho| sAtha hI sAdhaka ko na apane zarIra para mamatA honI cAhie na cetana-acetana kisI bhI vastu ke prati moha-mamatA ho / yahA~ taka ki apane ziSyoM ke prati bhI mana meM kiMcit mAtra bhI Asakti na ho| vaha parISahoM ko sahana karane meM sakSama ho / saMlekhanA kI avadhi meM pahale Thosa padArthoM kA AhAra meM upayoga kre| usake pazcAt peya padArtha grahaNa kare / AhAra isa prakAra grahaNa karanA cAhie jisase vAta, pitta, kapha vikSubdha na hoN| saMlekhanA grahaNa karane ke pUrva isa bAta kI jAnakArI Avazyaka hai ki jIvana aura maraNa kI avadhi kitanI hai / yadi zarIra meM vyAdhi ho gaI ho para jIvana kI avadhi lambI ho to use saMlekhanA grahaNa karane kA vidhAna nahIM hai| 1. (ka) mUlArAdhanA 3 / 25 3 (kha) nivikRtiH rasavyaMjanAdivajitamavyatikIrNamodanAdi bhojanam / -mUlArAdhanA darpaNa 3 / 254, pR0 475 2. mUlArAdhanA 31254 3. mUlArAdhanA 3 / 255 4. ratnakaraNDa zrAvakAcAra 5-3-7 5. AcArasAra 10 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMlekhanA: svarUpa aura mahattva 235 -.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-....................................... ...... digambara paramparA ke tejasvI nakSatra samantabhadra ko 'bhasmaroga' ho gayA aura usase ve atyanta pIr3ita rahane lge| unhoMne apane guru se saMlekhanA vrata kI anumati cAhI / para unake sadgurudeva ne anumati nahIM dI, kyoMki unhoMne dekhA ki inakA Ayu-bala adhika hai, inase jina-zAsana kI prabhAvanA hogii| saMthAre kI vidhi saMlekhanA ke pazcAt saMthArA hai| zvetAmbara Agama granthoM kI dRSTi se saMthArA grahaNa-vidhi isa prakAra hai| sarvaprathama eka niravadya zuddha sthAna meM apanA Asana jamAye / usake pazcAt vaha darbha, ghAsa, payAla Adi meM se kisI kA saMthArA bichaunA bichAe phira pUrva yA uttara dizA meM muMha karake baitthe| usake pazcAt "aha bhaMte apacchima mAraNaMtiya saMlehaNA-jhUsaNA ArAhaNAe Arohemi" "he bhagavan ! aba maiM apazcima mAraNAntika saMlekhanA kA prItipUrvaka sevana evaM ArAdhanA karatA huuN|" isa prakAra pratijJA grahaNa karatA hai| usake bAda namaskAra mahAmantra, tIna bAra vandanA, icchAkAreNaM, tassa uttarI karaNeNaM, logassa kA pATha va usake pazcAt Upara kA pATha bolakara tIrthaMkara bhagavAna kI sAkSI se isa vrata ko grahaNa kare / phira nivedana kare ki-"bhagavana ! maiM abhI se sAgArI yA AgArarahita saMthArA-bhaktapratyAkhyAna karatA hU~ ,cAroM AhAra kA tyAga karatA huuN| 18 pApasthAnoM kA tyAga karatA huuN| isa manojJa, iSTa, kAnta, priya, vizvasanIya, Adeya, anumata, bahumata, bhANDakaraNDaka samAna, zIta-USNa, kSudhA, pipAsA, Adi miTAkara sadA jatana kiyA huA, hatyAre caurAdi se, DAMsa-macchara Adi se rakSA kiyA huA vyAdhi, pitta, kapha, vAta sannipAtika Adi se bhI bacAyA huA vividha prakAra se sparzo se surakSita, zvAsocchvAsa kI surakSA prApta isa zarIra para maiMne jo aba taka moha-mamatva kiyA thA, use aba maiM antima zvAsocchvAsa taka tyAgatA hU~, mujhe koI bhI cintA na hogii| kyoMki aba yaha zarIra dharma pAlana karane meM samartha na rahA, bojharUpa ho gayA, AtaMkita yA atyanta jIrNa azakta ho gyaa|" "upAsaka dazAMga" meM Ananda zramaNopAsaka bahuta varSoM taka gRhastha jIvana ke sukhoM kA upabhoga karate rhe| jIvana kI sAndhyavelA meM ve svayaM poSadhazAlA meM jAte haiM aura "dabbha saMthArayaM saMtharaI" darbha kA saMthArA bichAte haiN| dharma prajJapti svIkAra kara vividha tapa-kAryoM dvArA upAsaka pratimAoM kI ArAdhanA karate hue zarIra ko kRza karate haiN| jise hama saMthArA kahate haiM vaha anazana kA dyotaka hai| Agama sAhitya meM saMthArA kA artha "darbha kA bichaunA" hai| "salekhanA" zabda kA prayoga----bhAsiyAe saMlehaNAe attANaM jhUsittA saTThi bhattAiM aNasaNae chedettaa"| "pravacanasAroddhAra" meM likhA hai-sAdhaka dvAdazavarSIya utkRSTa saMlekhanA karake tadanantara kandarA, parvata, guphA, yA kisI nirdoSa sthAna para jAkara pAdapopagamana yA bhakta pratyAkhyAna yA iMginImaraNa ko dhAraNa kre| sArAMza yaha hai ki saMlekhanA ke pazcAt saMthArA grahaNa kiyA jAtA thaa| yadi aisA koI Akasmika kAraNa A jAtA to saMlekhanA ke binA bhI saMthArA grahaNa kara samAdhimaraNa ko varaNa kiyA jAtA thaa| saMthArA-saMlekhanA kA mahattva __ saMthArA-saMlekhanA karanevAlA sAdhaka dharmarUpI amRta ko pAna karane ke kAraNa sasAra ke jitane bhI duHkha haiM vaha una duHkhoM se mukta ho jAtA hai, tathA niHzreyas abhyudaya ke aparimita sukhoM kA prApta karatA hai| paNDita AzAdhara ne kahA hai--jisa mahAsAdhaka ne saMsAra paramparA ko sampUrNa rUpa se unmUlana karane vAle samAdhimaraNa ko dhAraNa kiyA hai usane dharmarUpI mahAn nidhi ko parabhava meM jAne ke lie sAtha le liyA hai| isa jIva ne ananta bAra maraNa 1. dvAdazavArSikomutkRSTAM salekhanAM kRtvA girikandaraM gatvA upalakSaNametad anyadapi SaT kAyopamaI rahitaM viviktaM sthAnaM gatvA pAdapopagamanaM vA zabdAd bhaktaparijJAmiginImaraNaM ca prapadyate / -pravacanasAroddhAra, 134. 2. ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 5-6. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa prApta kiyA kintu samAdhi sahita puNya-maraNa nahIM huaa| yadi samAdhi sahita puNya-maraNa hotA to yaha AtmA saMsAra rUpI piMjar3e meM kabhI bhI banda hokara nahIM rhtaa|' bhagavatI ArAdhanA meM kahA hai-jo jIva eka hI paryAya meM samAdhipUrvaka maraNa karatA hai vaha sAta-ATha paryAya se adhika saMsAra meM praribhramaNa nahIM krtaa| AcArya samantabhadra ne kahA hai-jIvana meM Acarita tapoM kA kala anta samaya meM gRhIta saMlekhanA hai| "mRtyu mahotsava' meM likhA hai-jo mahAn phala bar3e-bar3e vratI saMyamI Adi ko kAyakleza Adi utkRSTa tapa tathA ahiMsA Adi mahAvratoM ko dhAraNa karane se nahIM hotA vaha phala anta samaya meM samAdhipUrvaka zarIra tyAgane se prApta hotA hai-- "yatphalaM prApyate sadbhirvAtAyAsaviDaMbanAt / tatphalaM sukhasAdhyaM syAnmRtyukAle samAdhinA // " ___ --zAMtisopAna, zloka 21 "gommaTasAra" meM AcArya nemicandra ne zarIra ke tyAga karane ke tIna prakAra batAye haiM -cyuta, cyAvita aura tyakta / apane Apa Ayu samApta hone para zarIra chUTatA hai vaha cyuta hai| viSabhakSaNa, raktakSaya, dhAtukSaya, zastrAghAta, saMkleza, agnidAha, jala praveza prabhRti vibhinna nimittoM se jo zarIra chUTatA hai vaha cyAvita hai| roga Adi samutpanna hone para tathA asAdhya mAraNAMtika kaSTa va upasarga Adi upasthita hone para vivekayukta samabhAvapUrvaka jo zarIra tyAga kiyA jAtA hai, vaha tyakta hai / tyakta zarIra hI sarvazreSTha hai, isameM sAdhaka pUrNa jAgrata rahatA hai| usake mana meM saMkleza nahIM hotA / isI maraNa ko saMthArA, samAdhimaraNa, paNDita-maraNa, saMlekhanA-maraNa prabhRti vividha nAmoM se kahA gayA hai| Agama sAhitya meM aneka sthaloM para kar3AI sthaviroM kA varNana hai / ve saMthArA-saMlekhanA karane vAle sAdhakoM ke sAtha parvata Adi para jAte haiM, aura jaba taka saMthArA karane vAle kA saMthArA pUrNa nahIM ho jAtA, taba taka ve svayaM bhI AhArAdi grahaNa nahIM karate / 5 digambara paramparA kI bhagavatI ArAdhanA meM bhI isa prakAra ke sAdhakoM kA vistAra se varNana hai| saMlekhanA ke pA~ca aticAra : (1) ihalokAzaMsA prayoga-dhana, parivAra Adi isa loka sambandhI kisI vastu kI AkAMkSA karanA / (2) paralokAzaMsA prayoga- svarga-sukha Adi paraloka se sambandha rakhane vAlI kisI bAta kI AkAMkSA krnaa| (3) jIvitAzaMsA prayoga-jIvana kI AkAMkSA krnaa| (4) maraNAzaMsA prayoga--kaSToM se ghabarAkara zIghra marane kI AkAMkSA krnaa| (5) kAmabhogAzaMsA prayoga- atRpta kAmanAoM kI pUrti ke rUpa meM kAma-bhogoM kI AkAMkSA krnaa| sAvadhAnI rakhane para bhI pramAda yA ajJAna ke kAraNa jina doSoM ke lagane kI sambhAvanA hai unheM aticAra sAgAra dharmAmRta 7-58 aura 8-27, 28. bhgvtii-aaraadhnaa| ratnakaraNDa zrAvakAcAra 5-2. gommaTasAra--karmakANDa 56, 57, 58. jJAtAsUtra, a0 1, sUtra 46. 6. bhagavatI ArAdhanA, gA0 650-676. . . Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMlekhanA : svarUpa aura mahattva 237 .......................................................................... kahA hai| sAdhaka ina doSoM se bacane kA prayAsa karatA hai| jaina paramparA kI taraha hI tathAgata buddha ne bhI jIvana kI tRSNA aura mRtyu kI tRSNA ko anaitika mAnA hai| buddha kI dRSTi se bhavatRSNA aura vibhavatRSNA kramaza: jIvitAzA aura maraNAzA kI dyotaka haiM / jaba taka ye AzAe~ aura tRSNAe~ cidAkAza meM ma~DarAtI rahatI haiM bahA~ taka pUrNa naitikatA nahIM A sktii| isalie inase bacanA Avazyaka hai| sAdhaka ko na jIne kI icchA karanI cAhie, na marane kI icchA karanI caahie| kyoMki jIne kI icchA meM prANoM ke prati moha jhalakatA hai to marane kI icchA meM jIne ke prati anicchA vyakta hotI hai| sAdhaka ko jIne aura marane ke prati anAsakta aura nirmoha honA cAhie / etadartha hI bhagavAna mahAvIra ne spaSTa zabdoM meM kahA-sAdhaka jIvana aura maraNa donoM hI vikalpoM se mukta hokara anAsakta banakara rahe / ' aura sadA AtmabhAva meM sthita rhe| kaSToM se mukta hone ke lie aura svarga ke raMgIna sukhoM ko prApta karane kI kamanIya kalpanA se jIvana rUpI DorI ko kATanA eka prakAra se AtmahatyA hai| sAdhaka ke antarmAnasa meM na lobha kA sAmrAjya hotA hai, na bhaya kI vibhISikAeM hotI haiM, na mana meM nirAzA ke bAdala maMDarAte haiM, aura na AtmaglAni hI hotI hai| vaha ina sabhI dvandvoM se vimukta hokara nirdvandva banakara sAdhanA karatA hai| usake mana meM na AhAra ke prati Asakti hotI hai, aura na zArIrika vibhUSA ke prati hii| usakI sAdhanA ekAnta nirjarA ke lie hotI hai| saMlekhanA Atma-hatyA nahIM hai jina vijJoM ko samAdhimaraNa ke sambandha meM sahI jAnakArI nahIM hai una vijJoM ne yaha AkSepa uThAyA hai ki samAdhimaraNa Atma-hatyA hai| para gaharAI se cintana karane para yaha spaSTa hue binA nahIM rahatA ki samAdhimara nahIM hai| jinakA mana-mastiSka bhautikatA se grasita hai, jarA-sA bhI zArIrika kaSTa sahana nahIM kara sakate, jinheM AtmoddhAra kA parijJAna nahIM hai, ve mRtyu se bhayabhIta hote haiN| para jinheM Atma-tattva kA parijJAna hai, AtmA aura deha donoM pRthaka haiM, unheM dehatyAga ke samaya kiMcit mAtra bhI cintA nahIM hotI, jaise eka yAtrI ko sarAya chor3ate samaya mana meM vicAra nahIM aataa| samAdhimaraNa meM marane kI kicit mAtra bhI icchA nahIM hotI, isalie vaha AtmahatyA nahIM hai| samAdhimaraNa ke samaya jo AhArAdi kA parityAga kiyA jAtA hai, usa parityAga meM mRtyu kI cAha nahIM hotI, para deha-poSaNa se bacA jAtA hai| AhAra ke parityAga se mRtyu prApta ho sakatI hai| kintu usa sAdhaka ko mRtyu kI icchA nahIM hai| kisI vyakti ke zarIra meM koI phor3A ho cukA hai| DaoNkTara usakI zalya-cikitsA karatA hai| zalya-cikitsA se use apAra vedanA hotI hai| vaha zalya-cikitsA rugNa vyakti ko kaSTa dene ke lie nahIM kintu kaSTa ke pratIkAra ke lie hai, vaise hI saMthArA--saMlekhanA kI jo kriyA hai vaha mRtyu ke lie nahIM para usake pratIkAra ke lie hai / eka rugNa vyakti hai| DAkTara zalya cikitsA ke dvArA usakI vyAdhi ko naSTa karane kA prayAsa karatA hai| zalya cikitsA karate samaya DAkTara prabala prayAsa karatA hai ki rugNa vyakti baca jAya / usake prayatna ke bAvajUda bhI yadi 1. jIviyaM nAbhikaMkhejjA maraNaM nAbhipatthae / duhao vina sajjijjA jIvie maraNa thaa|| -AcArAMga 8-8-4 / - maraNa paDiyAra bhUyAesA evaM ca Na maraNaMnimittA jahagaMDa chaakiriANo aayvirhaannaaruupaa| -uddhat-darzana aura cintana pR0 536 se| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha 238 karmayogI bhI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa rugNa vyakti mara jAtA hai to DAkTara hatyArA nahIM khlaataa| isI taraha saMthArA-saMlekhanA meM hone vAlI mRtyu AtmahatyA nahIM ho sktii| zalya cikitsA daihika jIvana kI surakSA ke lie hai to vinAsaMdhArA AdhyAtmika jIvana kI surakSA ke lie hai| kitane hI samAlocaka jaina darzana para AkSepa lagAte hue kahate haiM ki jaina darzana jIvana se ikarAra nahIM karatA vaha jIvana se inkAra karatA hai| para unakI yaha samAlocanA bhrAnta hai| jaina darzana jIvana ke mithyA-moha se inkAra avazya karatA hai / usakA spaSTa mantavya hai ki yadi jIvana jIne meM koI viziSTa lAbha hai, tumhArA jIvana sva aura para hita kI sAdhanA ke lie upayogI hai to tumhArA kartavya hai ki sabhI prakAra se jIvana kI surakSA kI jaay| zrutakevalI bhadrabAhu ne spaSTa zabdoM meM sAdhaka ko kahA - "tumhArA zarIra na rahegA to tuma saMyama kI sAdhanA, tapaArAdhanA aura manomaMthana kisa prakAra kara sakoge / saMyama sAdhanA ke lie tumheM deha kI surakSA kA pUrNa dhyAna rakhanA cAhie usakA paripAlana Avazyaka hI nahIM anivArya bhI hai| saMyamI sAdhaka ke zarIra kI samasta kriyAe~ saMyama ke lie hotI haiN| jisa zarIra se saMyama kI virAdhanA hotI ho, mana meM saMkleza paidA hotA ho vaha jIvana kisa kAma kA jaina darzana ke mUrdhanya manISiyoM kA yaha spaSTa mantavya rahA hai vahI jIvana Avazyaka hai jisase saMyamI jIvana ko zuddhi hotI ho, AdhyAtmika guNoM kI zuddhi aura vRddhi hotI ho, usa jIvana kI satata rakSA karanI cAhie jisa jIvana se saMyamI jIvana dhuMdhalA hotA ho usa jIvana se maranA acchA hai / isa dRSTi se jaina darzana jIvana se inkAra karatA hai / para prakAza karate hue, saMyama kI saurabha phailAte hue jIvana se inkAra nahIM karatA / saMlekhanA va saMthAre ke dvArA jo samAdhipUrvaka maraNa hotA hai, usameM aura AtmahatyA meM maulika antara hai| AtmahatyA vaha vyakti karatA hai jo paristhitiyoM se utpIr3ita hai, udvigna hai, jisakI manokAmanAe~ pUrNa nahIM huI haiN| saMgharSoM se Ubakara jIvana se palAyana karanA cAhatA hai / yA kisI se apamAna hone para, kalaha hone para, AvazyakatAoM kI pUrti na karane para, pArasparika manomAlinya hone para, kisI ke dvArA tIkhe vyaMgya kasane para vaha kueM meM kUdakara samudra meM girakara, peTrola aura tela chir3aka kara Trena ke nIce Akara, viSa kA prayoga kara phA~sI Adi lagAkara yA kisI zastra se apanA jIvana samApta karanA cAhatA hai| AtmahatyA meM vIratA nahIM kintu kAyaratA hai / jIvana se bhAgane kA prayAsa hai / AtmahatyA ke mUla meM bhaya aura kAmanAe~ rahI huI haiN| usameM kaSAya aura vAsanA kI tIvratA hai| uttejanA hai| para samAdhimaraNa meM saMgharSo se sAdhaka bhayabhIta nahIM hotaa| jaba usake mana meM kaSAya, bAsanA aura icchAeM nahIM hotii| jaba sAdhaka ke sAmane eka ora deha aura dUsarI ora saMyama rakSA ina do meM se eka ko cunane kA prazna AtA hai to sAdhaka usa samaya deha ko nazvara samajhakara saMyama kI rakSA ke lie saMyama ke patha ko apanAtA hai| jIvana kI sAndhyavelA meM jaba 1. mRtyu sAmane khar3I huI use dikhAI detI hai, vaha nirbhaya hokara usa mRtyu ko svIkAra karanA cAhatA hai / usakI svIkRti meM use apUrva prasannatA hotI hai| vaha socatA hai-karma jAla meM yaha AtmA ananta kAla se pha~sI huI hai| usa jAla ko tor3ane kA mujhe apUrva avasara milA hai| vaha sarvatantra svatantra hone ke lie avinazvara Ananda ko prApta karane ke lie zarIra ko tyAgatA hai / samAdhimaraNa meM samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra ke dvArA yaha cintana karatA hai ki karmabandhana kA mUla kAraNa mithyAtva hai| mithyAtva ke kAraNa deha aura AtmA ko eka mAnatA rahA huuN| jaise canA aura cane kA chilakA pRthak haiM, vaise hI AtmA aura deha pRthak hai / mithyAtva se hI para-padArthoM meM pariNati hotI hai| jJAna AtmA kA nija guNa hai / mithyAtva ke kAraNa vaha nijaguNa prakaTa nahIM ho sakA hai| AtmA anantakAla se vizva meM jo paribhramaNa kara rahA hai, vaha sahI jJAna ke abhAva meN| jaba jJAna kA pUrNa nikhAra hogA taba mujhe kevalajJAna prApta hogaa| isa prakAra vaha samyag -- " saMjamaheu deho dhArijjaI so kabhI u tadabhAve / saMjama kAinimitta deha pripaaln| ichA " o niyukti, 47. . Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMlekhanA : svarUpa aura mahattva darzana, samyagjJAna se AtmA aura deha kI pRthaktA samajhakara cAritra aura tapa kI ArAdhanA karatA hai / usakI ArAdhanA meM kisI bhI prakAra kI Asakti aura bhaya nahIM hotaa| isalie samAdhimaraNa AtmahatyA nahIM hai / saMkSepa meM yadi hama kaheM to saMlekhanA va samAdhimaraNa kI nimna vizeSatAe~ haiM- (1) jaina dharma kI dRSTi se zarIra aura AtmA ye donoM pRthaka-pRthaka haiM jaise mosambI aura usake china / (2) AtmA nizcayanaya kI dRSTi se pUrNa vizuddha hai, vaha samyagdarzana, samyagjJAna, samyakRcAriNa, ananta mAnanda se yukta hai| jo hameM zarIra prApta huA hai usakA mUla karma hai| karma ke kAraNa hI punarjanma haiM, mRtyu haiM, vyAdhiyAM haiN| (3) dainandina jIvana meM jo dhArmika sAdhanA para, tapa para bala diyA gayA hai usakA mUla uddezya hai AtmA meM jo karma - maila hai usa maila ko dUra karanA / prazna hai karma AtmA para cipake hue haiM, phira zarIra ko kaSTa kyoM diyA jAya / uttara hai, ghRta meM yadi malinatA hai to usa malinatA ko naSTa karane ke lie ghRta ko tapAyA jAtA hai, kintu ghRta akelA nahIM tapAyA jA sakatA, vaha bartana ke mAdhyama se hI tapAyA jA sakatA hai / vaise hI AtmA ke maila ko naSTa karane ke lie zarIra ko bhI tapAyA jAtA hai| yahI kAraNa hai ki saMlekhanA meM kaSAya ke sAtha tana ko bhI kRza kiyA jAtA hai / 236 (4) jaba zarIra meM vRddhAvasthA kA prakopa ho, rugNatA ho, akAla Adi ke kAraNa zarIra ke naSTa hone ke prasaMga upasthita hoM, to usa samaya sAdhaka ko saMlekhanA vrata grahaNa kara AtmabhAva meM sthira rahanA caahie| saMlekhanA AtmabhAva meM sthira rahane kA mahAn upAya hai / cAhie / (5) saMlekhanA vrata grahaNa karane vAle ko mRtyu ke sambandha meM jAnakArI prApta kara lenI caahie| mRtyu kI Grant ke lie zvetAmbara AcAryoM ne aneka upAya batAye haiM / upadezamAlA ke AmnAya Adi ke dvArA Ayu kA samaya jAnA jA sakatA hai / (6) saMlekhanA karane vAle sAdhaka kA mana vAsanA se mukta ho, usameM kisI bhI prakAra durbhAvanA nahIM honI ; (7) saMlekhanA ke pUrva jinake sAtha vaimanasya huA ho unase kSamAyAcanA kara lenI cAhie aura dUsaroM ko kSamA pradAna bhI kara denA caahie| (8) saMlekhanA ke andara tanika mAtra bhI viSama bhAva na ho / mana meM samabhAva ho / ( 2 ) saMlekhanA apanI svecchA se grahaNa karanI caahie| kisI ke dabAva meM Akara athavA svarga Adi ke sukhoM kI prApti upalabdha hogI isa dRSTi se saMlekhana: saMcArA karanA anucita hai| (10) saMlekhanA karane vAlA sAdhaka mana meM yaha na soce ki merI saMlekhanA - saMthArA lambe kAla taka cale jisase ki loga mere darzana hetu upasthita ho sakeM, merI prazaMsA ho, aura yaha bhI na soce ki maiM zIghra hI mRtyu ko baraNa kara lU~ / saMlekhanA vAlA sAdhaka na jIne kI icchA karatA hai, na marane kI; vaha to sadA samabhAva meM rahakara saMlekhanA kI sAdhanA karatA hai| usameM na lokaMSaNA hotI hai, na vittaMSaNA hotI hai, na puNA hotI hai| jaina sAdhanA paddhati meM Atma balidAna kI prathA mAnya nahIM hai / zaiva aura zAkta sAmpradAyoM meM pazubali kI bhAMti Atma-nidAna ko atyadhika mahatva diyA gayA hai para jaina dharma meM usakA mahattva nahIM hai| saMlekhanA yukta samAdhimaraNa AtmabalidAna nahIM hai| Atma-balidAna aura samAdhimaraNa meM antara hai| Atma-balidAna bhAvanA kI prabalatA hotI hai| binA bhAvAtireka ke AtmabalidAna nahIM hotA, jabaki samAdhimaraNa meM bhAvAtireka nahIM, kintu viveka kI pradhAnatA hotI hai| yadi hama zramaNa jIvana ko sUrya kI upamA se aMlakRta kareM to kaha sakate haiM ki ArhatI dIkSA grahaNa karanA yaha zramaNa jIvana kA udayakAla hai| usake pUrva kI vairAgya avasthA sAdhaka jIvana kA uSAkAla hai| jaba sAdhaka utkRSTa . Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa -.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-. tapa-japa va jJAna kI sAdhanA karatA hai usa samaya usakI sAdhanA kA madhyAhna kAla hotA hai aura saMlekhanA prArambha karatA hai taba usakA sandhyA kAla hotA hai / sUrya udaya ke samaya pUrva dizA muskarAtI hai| uSA sundarI kA dRzya atyanta lubhAvanA hotA hai / usI prakAra sandhyA ke samaya pazcima dizA kA dRzya bhI mana ko lubhAvanevAlA hotA hai| sandhyA kI suhAvanI lAlimA bhI darzaka ke hRdaya ko Ananda vibhora banA detI hai| vahI sthiti sAdhaka kI hai| usake jIvana meM bhI saMyuma ko grahaNa karate samaya jo mana meM ullAsa aura utsAha hotA hai vahI utsAha mRtyu ke samaya bhI hotA hai| jisa chAtra ne varSa bhara kaThina zrama kiyA hai vaha chAtra parIkSA pradAna karate samaya ghabarAtA nahIM haiN| usake mana meM eka prakAra kA utsAha hotA hai / vaha prathama zreNI meM samuttIrNa bhI hotA hai| vaise hI jisa sAdhaka ne nirmala saMyama kI sAdhanA jIvana bhara kI hai vaha saMthAre se ghabarAtA nahIM, para usake mana meM eka Ananda hotA hai / zAyara ke zabdoM meM mubAraka jindagI ke vAste duniyA ko mara miTanA / hameM to mauta meM bhI jindagI mAlUma detI hai| mauta jisako kaha rahe vo jindagI kA nAma hai / mauta se DaranA-DarAnA kAyaroM kA kAma hai| jaina Agama sAhitya, usakA vyAkhyA sAhitya aura jaina kathA sAhitya-itihAsa meM saMlekhanAyukta samAdhimaraNa prApta karane vAle hajAroM sAdhaka aura sAdhikAoM kA ullekha hai| tIrthakaroM se lekara gaNadhara, AcArya, upAdhyAya va zramaNa-zramaNiyA~ tathA gRhastha sAdhaka bhI samAdhimaraNa ko varaNa karane meM atyanta Ananda kI anubhUti karate rahe haiN| itetAmbara paramparA kI taraha digambara paramparA meM bhI samAdhimaraNa kA gauravapUrNa sthAna rahA hai| isa taraha sampUrNa jaina paramparA samAdhimaraNa ko mahattva detI rahI hai / bhagavAna mahAvIra ke pazcAt dvAdaza varSoM ke bhayaMkara duSkAloM meM saMyamI sAdhanA meM aneka bAdhAe~ upasthita hone lagI to una vIra zramaNoM ne saMlekhanAyukta maraNa svIkAra kara jvalanta Adarza upasthita kiyaa| vistAra bhaya se hama yahA~ prAgaitihAsika kAla se Aja taka kI sUcI nahIM de rahe haiN| yadi koI zodhArthI isa para kArya kare to usako bahuta kucha sAmagrI sahaja rUpa se upalabdha ho sakatI hai| saMlekhanA aura AtmaghAta meM zarIra tyAga samAna rUpa se hai, para zarIra ko kauna, kaise aura kyoM chor3a rahA hai ? yaha mahattvapUrNa bAta hai| saMlekhanA meM vahI sAdhaka zarIra kA visarjana karatA hai jisane adhyAtma kI gahana sAdhanA kI hai, bhedavijJAna kI bArIkiyoM se jo acchI taraha se paricita hai, jisakA cintana svastha, sucintita hai| "maiM kevala zarIra hI nahIM kintu merA svatantra astitva hai / zarIra maraNazIla hai aura AtmA zAzvata hai / pudgala aura jIva--ye donoM pRthakpRthaka haiN| donoM ke apane svatantra vyaktitva haiN| pudgala kabhI jIva nahIM ho sakatA aura jIva kabhI pudgala nahIM ho sakatA hai / saMlekhanA, jIva aura pudgala jo eva meka ho cuke haiM, use pRthak karane kA eka suyojita prayAsa hai / saMlekhanA aura AtmaghAta ina donoM meM paryApta antara hai| AtmavAta karate samaya vyakti kI mukhamudrA vikRta hotI hai, usa para tanAva hotA hai, usa para bhaya kI rekhAeM jhalakatI rahatI haiM kintu saMlekhanA meM sAdhaka kI mukha-mudrA pUrNa zAnta hotI hai, usake cehare para kisI bhI prakAra kI AkulatA-vyAkulatA nahIM hotii| AtmaghAta karane vAle kA snAyu tantra tanAvara kta hotA hai| jabaki saMlekhanA karane vAle sAdhaka kA snAyu-tantra tanAvamukta hotA hai / AtmaghAta karane vAle vyakti kI mRtyu Akasmika hotI hai jabaki saMlekhanA karane vAle kI mRtyu jIvana-darzana para AdhArita hotI hai| AtmaghAta karane vAlA jisa sthAna para AtmaghAta karanA cAhatA hai usa sthAna ko vaha prakaTa hone denA nahIM cAhatA hai vaha lukachipakara AtmaghAta karatA hai, jabaki saMlekhanA karane vAlA sAdhaka kisI prakAra sthAna ko nahIM chipAtA / apitu usakA sthAna pUrva nirdhArita hotA hai, sabhI ko jJAta hotA hai / AtmaghAta karane vAle kI vRtti meM kAyaratA hai, apane kartavya se palAyana karanA cAhatA hai jabaki saMlekhanA vAle kI vRtti meM prabala parAkrama hai| usameM palAyana nahIM kintu satyasthiti ko svIkAra karanA hai / AtmaghAta aura saMlekhanA ke antara ko manovijJAna dvArA bhI spaSTa samajhA jA sakatA hai mAna Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMlekhanA : svarUpa aura mahattva 241 . .......................................................................... sisa tanAva ke kAraNa aura aneka sAmAjika visaMgati va viSamatAoM ke kAraNa AtmaghAta kI pravRttiyA~ bar3ha rahI haiN| bhautikavAda kI cakAcauMdha meM pale-puse vyaktiyoM ko yaha kalpanA bhI nahIM ho sakatI ki zAnti ke sAtha yojanApUrvaka maraNa ko varaNa kiyA jA sakatA hai| saMlekhanA viveka kI dharatI para eka susthita maraNa hai / saMlekhanA meM kevala zarIra hI nahIM kintu kaSAya ko bhI kRza kiyA jAtA hai / jaba taka zarIra para pUrA niyantraNa nahIM kiyA jAtA vahA~ taka saMlekhanA kI anumati prApta nahIM hotI / usameM sUkSma samIkSaNa bhI kiyA jAtA hai| jaba mAnasika saMyama samyak cintana ke dvArA pUrNa rUpa se paka jAtA hai tabhI saMlekhanA dhAraNa kI jAtI hai| saMlekhanA para jitanA gahana cintana-manana jaina manISiyoM ne kiyA hai utanA anya cintakoM dvArA nahIM huaa| saMlekhanA ke cintana kA uddezya kisI prakAra kA laukika lAbha nahIM hai, usakA lakSya pArthiva samRddhi yA sAMsArika siddhi bhI nahIM hai apitu jIvana-darzana hai / saMlekhanA jIvana ke antima kSaNoM meM hI kI jAtI hai para AtmaghAta kisI bhI samaya kiyA jA sakatA hai| sAraM dasaNa nANaM, sAraM tava-niyama-saMjama-solaM / sAraM jiNavaradhamma, sAraM salehaNA-maraNaM // saMsAra meM samyagdarzana, samyagjJAna, tapa, niyama, saMyama, zIla jinadharma tathA saMlekhanApUrvaka maraNa hI sAra-tattva hai| .