Book Title: Samayik Sadhna aur Acharya Hastimalji
Author(s): Fulchand Mehta
Publisher: Z_Jinvani_Acharya_Hastimalji_Vyaktitva_evam_Krutitva_Visheshank_003843.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229917/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAyika sAdhanA aura prAcArya zrI 0 zrI phUlacanda mehatA anukrame saMyama sparzatojI, pAmyo kSAyika bhAva re / saMyama zreNI phUlar3ejI, pUjUM pada niSpAba re / / prAtmA kI abheda ciMtanArUpa atizaya gaMbhIra svAnubhUtipUrvaka samajhane yogya anukrama se uttarottara saMyama sthAnaka ko sparza karate hue, anubhava karate hue kSAyika bhAva (jar3apariNati ke tyAgarUpa) mohanIya karma kSaya karake utkRSTa saMyama sthAna rUpa kSINa mohanIya guNasthAna ko prApta hue zrI varddhamAna svAmI ke pAparahita caraNa kamaloM ko saMyama zreNI rUpa bhAva-puSpoM se pUjatA hU~-vandana-namaskAra karatA hU~ tathA ananya upAsanA se unakI AjJA kI ArAdhanA karatA huuN| prastuta viSaya parama gaMbhIra hai, gUr3ha hai, ati gahana va sUkSma hai| ataH viSaya ke pratipAdana meM dRr3ha niSThA-lagana-ruci-zraddhA-samyak viveka va AcaraNa-bala kI apekSA hai / itanI kSamatA-yogyatA-zaraNatA va arpaNatA ke abhAva meM bhI vicArapUrvaka kSamatAnusAra zAnta-sthira-ekAgra citta se zrI jina vItarAga prabhu ke prati atyanta AsthAvAna hokara zrI parama sadguru kRpA se sajaga hokara viSaya kI gaharAI ko chUne kA prayAsa mAtra kara rahA huuN| bhUla, truTi, avajJA, avinaya aura viparItatA kahIM ho jAya to kSamAprArthI hU~ tathA vijJajanoM se apekSita sudhAra. sujhAva kI kAmanA karatA huuN| viSaya eka hai jisake sUtra tIna haiM phira bhI tInoM ekarUpa haiN| sAmAyikasAdhanA meM sAdhaka (sAdhaka cAhe AcArya ho, upAdhyAya ho, sAdhu ho athavA samyagdRSTi) mUla pAtra hai| vahI sAmAyika-sAdhanA kA adhikArI hai| yahA~ hama sarvaprathama sAdhaka ke svarUpa kA vicAra kreNge| vaise sAdhanA ke yogya mUla sAdhaka AcArya-upAdhyAya va sAdhu haiM aura sAdhya haiM zrI arihanta-siddha dazA, jo AtmA kI paripUrNa zuddha dazA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 200 * sAdhaka kA svarUpa : yahA~ hama sarvaprathama sAdhaka ke svarUpa kI vyAkhyA kareMge / sAdhaka vaha hai jo saMjJI hai, bhavI hai, uttama kula va uttama sadAcAra se yukta hai, jIvana vyasanoM se mukta hai, vinaya sarala pariNAmI, maitrI, pramoda, karuNA, mAdhyastha bhAvanA se yukta hai, vizAlatA, kaSAya kI upazAntatA, viSayoM meM tucchatA jisake bhAsita huI hai, mukta hone kI tIvra abhilASA jisameM utpanna huI hai / saMsAra jise anitya kSaNabhaMgura, vinAzazIla, asAra rUpa svapna tulya lagA hai, satsaMga meM atyaMta prItivanta, sacce deva, guru, dharma kI dRr3ha zraddhA huI hai| jIvana meM tyAga vairAgya va upazama bhAva pragaTa hue haiM, jisakI pravRtti bhI vairAgya viveka se yukta AtmArtha hetu mokSamArga kI ArAdhanA meM lIna hai| aisA sAdhaka parama yogya pAtra hai / pAtratA ke abhAva meM sAdhya kI prApti ke lie sAdhanA asaMbhava hai / ataH mokSa mArga kI ArAdhanA kA adhikArI samyagdaSTi, zrAvaka, nirgrantha muni, upAdhyAya va prAcArya haiM / vyaktitva evaM kRtitva namaskAra maMtra meM pA~ca pada haiM- arihanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura nirgrantha muni / ina pA~coM padoM meM arihanta va siddha deva pada tathA prAcArya, upAdhyAya va sAdhu gurupada meM Ate haiM / ye pA~coM pada prAtmA kI avasthAe~ haiM / ye pada zAzvata haiM, satyamaya haiM, guNa vAcaka haiM, bhAva vAcaka haiM, AtmasvarUpa haiM / inameM AcArya - upAdhyAya evaM sAdhu tIna pada sAdhaka rUpa meM haiM / inakA kisI jAti, kula, mata, gaccha, sampradAya, veSa, liMga athavA amuka kriyAkANDa se sIdhA saMbaMdha nahIM hai kyoMki ye rUpa bAhya haiM, cihna haiM, vAstavika nahIM haiM / ye mUrttika, bhautika va nazvara haiN| sAdhaka kA svarUpa zramUtrtika hai, satyamaya hai, caitanyamaya jJAnAdi guNoM se yukta hai / sAdhaka kI dazA apramatta hai, asaMga hai, nispRha va niSkAma hai, jAgrata hai, samutthita hai, jJAtAdraSTA rUpa parama vItarAga dazA pAne ke puruSArtha meM lIna hai / antaramukha upayoga AtmajJAna-dhyAna meM sthita rahate haiM / unakA pUrA jIvana bAhya va AbhyaMtara rUpa se sva-para kalyANakArI pravRtti meM samarpita hotA hai / Jain Educationa International ina sAdhakoM meM prAcArya pada kA nirvahana karane vAle hI tIrthaMkara deva kI anupasthiti meM dharmatIrtha kA saMcAlana karate haiM / sAdhu, upAdhyAya donoM hI AcArya kI AjJA meM sva-para kalyANa meM pravRtta hote haiM / vaise prAcArya - upAdhyAya-sAdhu tInoM sAdhu hI haiM, unheM paMcAcAra kA, ratnatraya dharma kA, dazavidhi zramaNadharma kA, hiMsAdi mahAvratoM kA, bAraha prakAra ke tapazcaraNa kA yathAvat pAlana karanA hotA hai, bAIsa parISahoM ko jItanA hotA hai, svAdhyAya-dhyAna meM lIna honA hotA hai / inake mUla lakSaNa AtmajJAna-samadarzitA mAtra pUrva karmodaya ko bhogane rUpa niSkAma pravRtti vaha bhI samiti gupti yukta jinAjJAnusAra svAdhyAya cintana, For Personal and Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrAcArya zrI hastImalajI ma. sA. manana, dhyAna hetu hai jo prasaMga - zrapramatta- vItarAga aura mukta hone ke lie pAtra hai / ye sAdhaka jIvana-maraNa meM, sukha-duHkha meM, zatru-mitra meM, nindA prazaMsA meM, harSa-zoka meM, lAbha-alAbha meM athavA kaisI hI paristhitiyoM meM cAhe anukUla ho athavA pratikUla ho, samabhAvI, madhyasthabhAvI aura udAsIna vRtti se rahate hue karmanirjarA ke hetu AtmAbhimukha rahate haiM / grAtmopayoga hI inakA mukhya lakSaNa hai / Atmazuddhi meM niraMtara varddhamAna rahate haiM / isa krama se hI dharma dhyAna se zukla dhyAna meM pahu~cakara vItarAgatA - sarvajJatA ko varaNa karate haiM / * 201 ina sAdhakoM meM AcArya kI duharI jimmedArI hai - Atma-jJAna - Atma dhyAna meM rahate hue sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA va anya jijJAsu mumukSu bhavya jIvoM ko jinAjJAnusAra bodha dekara mokSamArga meM sthita karate haiM, paMcAcAra kA svayaM pAlana karate hue unheM bhI pAlana karavAte haiM / jinheM doSa lagatA hai, unheM prAyazcita vidhi se zuddha kara ratnatraya dharma meM sthita karate haiM / aise mahAn jJAnavanta, vairAgyavanta, kSamAvanta, tapovanta, AcAravanta AdhAravanta, dharmaprabhAvaka, dharmagranthoM ke nirmAtA, parama kuzala dharmopadezaka, sabhI dharma darzanoM ke jJAtA, rahasya ko jAnane vAle, akATya siddhAntoM kA pratipAdana karane vAle, parama dayAlu, parama kalyANI AcArya pada ko suzobhita karate haiM / sAmAyika kA svarUpa : sAdhaka kI sAdhanA kA mUla sAmAyika hai / sAmAyika cAritrarUpa hai, cAritra AcaraNa rUpa hai aura AcaraNa dharma rUpa hai tathA dharma Atma-svabhAva svarUpa hai / yahI Atma sAmya hai, sthiratA hai, Atma ramaraNatA hai aura vItarAgatA hai jahA~ kaSAya-mukti hai / ataH sAmAyika lakSya rUpa bhI hai to sAdhana rUpa bhI hai / sAmAyika kA vAstavika prAraMbha muni avasthA se kSINa moha guNa sthAna taka arthAt yathAkhyAta cAritra jo paripUrNa vItarAga svarUpa hai, hotA hai / 'AyA sAmAie, AyA sAmAiyassa aTTha' (zrI bhagavatI sUtra ) arthAt deha meM rahate hue bhI dehAtIta zuddha caitanya svarUpa meM ramaNatA rUpa samavasthita honA hI sAmAyika hai / moha-kSobha-capalatA-saMkalpa-vikalpa- AzA - icchA, rAgadveSAdi vikAroM se sarvathA rahita svAvalambana - svAdhIna svatantra nijI svabhAva rUpa jJAtA draSTAmaya vItarAgatA se satata bhAvita honA sAmAyika hai / isa sAmAyika cAritra ke mUla lakSaNa uttama kSamA, uttama mArdava, uttama Arjava, uttama zauca (nirlobhatA ), uttama satya, uttama saMyama, uttama tapa, uttama tyAga, uttama AkiMcanya, uttama Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 202 * brahmacarya Adi daza vidhi lakSaNa dharma haiM jinase sAmAyika kI saccI pahacAna hotI hai / aise sAdhaka ke niyama se ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya, aparigraha, pA~ca samiti, tIna gupti, bAIsa prakAra ke parISahoM ko jItane kI sAmarthya, bAraha prakAra ke tapazcaraNa kI yogyatA hotI hai / svAdhyAya - dhyAna hI mukhya rUpa se sAmAyika kI khurAka hai / sAmAyika kI trikaraNa triyoga se ArAdhanA hotI hai, saMvara - nirjarA kA parama mukhya sAdhana sAmAyika hai / ataH sAmAyika sAdhanA bhI hai / vyaktitva evaM kRtitva samyak zraddhA bhavetatra, samyaka jJAnaM prajAye / samyak cAritra - samprApte, yogyitA tatra jAyate // arthAt samyak cAritra rUpa sAmAyika kA mUla AdhAra samyak zraddhA va samyak jJAna hai / inake binA cAritra nahIM hotA, samabhAva kI utpatti nahIM hotI / zraddhA, jJAna va cAritra kI ekatA hI mokSa mArga hai| ye tInoM AtmA ke nijI guNa haiM / sAmAyika mana, vacana, kAyA ke sarva 32 doSoM se rahita, sarva 18 pApoM se rahita, zuddha AtmasvarUpa hai / yaha sarva kaSAyoM kI, karmoM kI nAzaka hai / sAmAyika meM sAdhaka jitanI - jitanI sthiratA, samabhAva, sahajabhAva bar3hAtA jAtA hai, utanA utanA vizuddha suvizuddha samabhAva - vItarAgatA bar3hatI jAtI hai aura kaSAya, klezahIna hotA huA ghaTatA jAtA hai aura anta meM kSaya ho jAtA hai| Jain Educationa International sAmAyika dravya kSetra - kAla- bhAba tathA mana, vacana, kAyA isa taraha sAta prakAra kI zuddhipUrvaka hotI hai / dravya se va bhAva se, vyavahAra se va nizcaya se sAmAyika ArAdhanA hotI hai / sva dravya yAne mAtra caitanya dravya guNa paryAyoM meM sthira bheda svabhAvamaya, kSetra apane hI asaMkhyAta pradezoM meM samatA, kAla svasamayAtmaka va bhAva se svabhAva rUpa zuddha pariNAmI, mana se vikAroM se rahita, vacana se vikathAoM se mukta, kAyA se sthira Asanajaya kAya kleza tapa sahita mAtra Atma svarUpa meM sthita honA sAmAyika hai / sAdhanA kA svarUpa : sAdhya hai dravya karma, bhAva karma va zarIrAdi se pRthak mAtra zuddha nirvikalpa, nirAvaraNamaya, zuddha, buddha, nirmala, nirvikArI, anaMta jJAna, darzana, sukha, vIrya, sAmarthya se yukta siddha dazA / jaba sAdhya sarvotkRSTa zuddha Atma pada hai to sAdhanA bhI utkRSTa-prakRSTa nirmala, sahaja, svAbhAvika, svAdhIna, apUrva, anupama, dvitIya honI cAhiye | sAdhya svAdhIna dazA hai jahA~ para dravya kA parabhAvoM kA yoga nahIM to sAdhanA bhI svAvalambana se, svAdhInatA se nija AtmasvarUpamaya honI For Personal and Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrAcArya zrI hastImalajI ma. sA. cAhie / saMsArI avasthA meM zarIrAdi kA, karmoM kA, rAga-dva eSAdi bhAva karmoM kA, yoga hai jo parAdhInatA hai, AkulatA rUpa hai / janma-maraNa rUpa caturgati ke bhayaMkara duHkha kA kAraNa hai, ina sabakA kAraNa saMyoga hai aura saMyoga karmoM kA hai, dehAdi kA hai tathA anya indriya viSayabhUta sAmagrI kA hai| inakA bhI mUla jIva kA apanA hI rAga-dva eSa moha ajJAna bhAva hai / jIva isa dizA meM kitanA parAdhIna, paratantra aura duHkhI hai ki kisI eka vastu kA sukha bhogane ke lie usakI AzA va icchA karatA hai / icchA cAha yA rAga karane ke lie karma kA udaya cAhiye / karma ke udaya ke phalasvarUpa koI na koI vastu, vyakti athavA paristhiti cAhiye aura vaha bhI anukUla ho to icchA yA rAga kI pUrti hotI hai anyathA pratikUla saMyogoM se vyathita ho jAyagA / kintu svAdhInatA meM sva ke lakSya se svabhAva meM Ane meM kisI bhI padArtha kI AvazyakatA nahIM hai / bhoga meM kaThinAI hai sva upayoga meM kahIM koI bAdhA nahIM hai / * 203 vaise pratyeka jIva sAdhaka hai, sAdhanA kara rahA hai aura sAdhanA bhI duHkha se rahita hone kI aura sukha pAne kI, zAnti - Ananda pAne kI dRSTi se kara rahA hai / anAdi se jIva karma sahita hai, karmoM ke kAraNa deha kA dhAraNa hai aura karma pravAha rUpa se AtmA se sambandhita hai, koI karma anAdi se nahIM hai / karma bhI kSaNika hai, paudgalika hai, vinAzazIla hai, saMyogI hone se viyoga rUpa hai to karma kA phala deha, strI, putrAdi kA, dhana vaibhava kA saMyoga zAzvata kahA~ se ho ? deha Adi kI avasthAe~ spaSTataH pratikSaNa badala rahI haiM / janma, bacapana, yuvAnI, jarApanA, bur3hApA, mRtyu spaSTa anubhata meM A rahI hai / isa deha kI khurAka arthAt indriyoM kI khurAka paudgalika hai / varNa, gaMdha, rasa, sparza, zabdAdi rUpa hai / jinameM jJAna, darzana, sukha, vIrya, saMvedanazIlatA, caitanyatA aMza mAtra bhI nahIM hai jabaki prAtmA rUpI, arasI, asparzI, agaMdhamaya, zabdamaya, atIndriya hai, ajara, amara, avinAzI hai, jJAna, darzana lakSa se yukta hai / mAtra ise apanI zakti kA, vaibhava kA, caitanya rUpa ananta aizvarya kA bhAna nahIM hone se rAga, dveSa, moha rUpa vaibhAvika dazA meM caturgati rUpa saMsAra meM trividha tApa se tapita mahAduHkha uThA rahI hai / svarUpa kA bebhAna hone kA nAma hI moha hai, ajJAna hai / inhIM se paradravyoM meM sukha kI kalpanA kara, rAga, dveSa kara, karma bandhana kara, janma-maraNa kI zrRMkhalA se AplAvita hai / jar3a padArthoM meM sukha nAma kA guNa hI nahIM hai aura vahAM sukha khoja rahA hai / kahIM anubhava karatA hai aura duHkha kleza utpanna ho jAtA hai yahI nahIM, mahA anarthakArI duHkha kI zrRMkhalA khar3I kara rahA hai / jo sukha kSaNika lagatA hai vaha bhI sukhAbhAsa hai / sukha kyA hai, duHkha kyA hai, isakA parijJAna nahIM hone se anya saMyogoM meM hI sukha mAna kara, moha rUpI madirA ke vazIbhUta bhaTaka rahA hai / yaha bhI sAdhanA hai kintu du-kha kI kAraNa hai / vibhAva dazA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 204 * vyaktitva evaM kRtitva mUla rUpa meM sAdhaka kI sAdhanA Atma-sAdhanA hai / isake mukhya do rUpa haiM-aMtaraMga va bhirNg| aMtaraMga sAdhanA-sAdhaka sacce deva, guru, zAstra, dharma kA yathArtha svarUpa samajha kara yathArtha zraddhAna kare, unheM mana, vacana, kAyA va AtmA se arpaNa hokara unakI AjJA kA niHzaMkatA se prArAdhana kare / jIvAdi tattvoM kA, satyAsatya kA, mokSa mArga va saMsAra mArga kA yathAtathya nirNaya kara, heya, jJeya, upAdeya svarUpa se unake guNa dharmoM ke AdhAra para satyArtha bodha kara mokSa mArga kI ArAdhanA kare arthAt samyagdarzana-jJAna-cAritra rUpa zuddha dharma kI ArAdhanA kare to hI sAdhanA hai, usI se sAdhya kI prApti sambhava hai / sAdhya AtmA kI vizuddha dazA hai to sAdhanA bhI AtmA hI ke dvArA usake apane jJAnAdi guNoM kI ArAdhanA karanA hai| vibhAva dazA meM para kA saMyoga hai jabaki svabhAva dazA kI sAdhanA meM nija kA hI pAlambana hai / nija vaibhava meM hI sukha, Ananda, jJAna, darzana kA khajAnA bharA par3A hai / ataH zuddha ratnatraya dharma kI ArAdhanA nija meM hI nija ke Alambana se hotI hai| jaise pAnI agni ke saMyoga se zItala svabhAvI hone para bhI uSNatA ko prApta ho jAtA hai aura saMyoga se haTane para saMyoga kA kAraNa agni nahIM hone se svataH apane mUla zItala svabhAva meM A jAtA hai| uSNa hone meM agni kI tathA anya ke sahayoga kI AvazyakatA thI jabaki apane svabhAva meM Ane ke lie saMyoga ke abhAva meM sva-Alambana hI mukhya hai, anya kA Alambana apekSita nahIM / isI taraha anAdi se para saMyoga se prAtmA saMsArI vibhAva dazA meM hai, usake sAdhana para dravya kA nimitta va svayaM kA ajJAna mohAdi bhAva hai| ina saMyogI bhAvoM se va saMyogI padArthoM se haTakara svayaM ke jJAna pUrvaka sva meM lIna hokara svabhAva meM A sakatI hai cUMki sva meM svAbhAvika zakti hai / svAdhInatA hI sukha saMtoSamaya hai aura parAdhInatA hI duHkha hai. pAkulatA rUpa hai| bahiraMga sAdhanA-cUMki prAtmA ke sAtha kamoM kA baMdhana hai, dehAdi kA saMbaMdha hai / inake rahate hue hI sAdhanA sambhava hai / inake abhAva meM sAdhanA kA koI artha nahIM raha jaataa| bAhya sAdhanA meM manuSyatva, uttama kula, dharma mata, sacce devAdi kA nimitta, bhavyatva, mukta hone kI tIvra abhilASA, jJAnI ke Azraya meM dRr3ha niSThApUrvaka tattvAdi kA bodha, samyak zraddhA-jJAna ke bala para mithyAtva se samyaktva meM, avrata se vrata meM, pramAda se apramAda meM, kaSAya se akaSAya bhAvoM meM, azubha yoga se zubha yoga meM AnA, kusaMga se satsaMga meM, asatya prasaMgoM se, svacchaMdatA se, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 205 mithyA durAgrahoM se mukta hokara jJAnI kI AjJA kA pArAdhana karanA, svAdhyAya, bhakti, AlocanA, pratikramaNa, prAyazcita, vairAgyayukta hokara Atma jJAna-dhyAna kI zreNI meM ArUr3ha honA / satsaMga ko parama hitakArI mAna kara parama bhaktipUrvaka upAsanA karanA, mahAvratAdi kA yathAvat pAlana karanA, aSTa pravacana mAtA kI ArAdhanA pUrvaka ratnatraya dharma kI zuddha ArAdhanA ho, aisI nispRha niSkAma vRtti- pravRtti karanA jisase pApoM se bacA jA sake, dharmadhyAna meM lIna huprA jA ske| bahiraMga sAdhanA bhI mAtra aMtaraMga ratnatraya dharma kI sAdhanA kI anusArI ho tabhI donoM milakara mokSa mArga sAdhane kI prakriyA ho sakatI hai| hama AcArya zrI hastImalajI ma. sA. ke jIvana se yahI preraNA leM, antaramukhI baneM / vItarAgatA, sarvajJatA hI hamArA lakSya hai, ise na bhUleM / yaha jIvana kevala khAne-pIne, bhogane-kamAne ke lie nahIM milA hai balki inase chUTane ke lie aura AtmA kI ananta vaibhava zaktiyoM ko jagAne ke lie milA hai / aisI virakta AtmAoM se hI, unake upadezoM se, unake batAye mArga se hI saccA sukha, zAMti va Ananda prApta kiyA jA sakatA hai| hamAre jIvana kA mukhya hitakArI bhAga sAmAyika, svAdhyAyamaya jIvana sAdhanA rUpa ho, tabhI jIvana ke anya sambandhoM meM vairAgya, vicAra, viveka, virakti aura vItarAgatA kI prasAdI bar3hA sakeMge, nispRha rahanA sIkha sakeMge / alpa-jIvana meM mahApuruSArtha se ananta bhavoM ke duHkhoM se chUTanA hai / prAcArya zrI jIvana ke hara prasaMga meM sAmAyika-svAdhyAya kI preraNA bhavya jIvoM ko karate rahate the / unhIM kI preraNA se sAmAyika saMgha, svAdhyAya saMgha, samvagjJAna pracAraka maNDala kI vibhinna pravRttiyAM cala rahI haiN| unakI AtmA aMtaramukhI hokara paramAtama svabhAva ko prApta kare, yahI maMgala kAmanA hai| . -382, azoka nagara, gauzAlA ke sAmane, udayapura * Atma-sthiratA hI sAmAyika kI pUrNatA hai / * jaise ghara se nikala kara dharma-sthAna meM Ate haiM aura kapar3e badala kara ___ sAmAyika sAdhanA meM baiThate haiM, usI taraha kapar3oM ke sAtha-sAtha Adata bhI badalanI cAhie aura bAharI vAtAvaraNa tathA idhara-udhara kI bAtoM ko bhulA kara baiThanA caahie| --prAcArya zrI hastI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only