Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samaMtabhadrano samaya bhAratIya dArzanika kSetre thaI gayelI gaNIgAMThI prakAzamAna vibhUtiomAM nirgastha paNe be nAmo mokhare rahe che : siddhasena divAkara ane svAmI samaMtabhadra. AmAM (Adi) siddhasenano kavikarmakAla guptayuganA pUrvArdhamAM hovAnuM have lagabhaga sunizcita che; paNa samaMtabhadranA viSaye tema kahI zakAya evuM nathI. emano samaya judA judA vidvAno dvArA IsvIsana pUrvenI prathama zatAbdIthI laI IsvIsanI AThamI sadInA prathama caraNa parvatanA gALAmAM anumAnavAmAM Avyo che. emanI vidyamAnatA saMbaMdhamAM rajU karavAmAM Avelo A saMbhAvya samayapaTa khedajanaka anizcitatAno ghAtaka hovA uparAMta vyApanI dRSTie vadhu paDato pralaMba kahI zakAya. AthI sAMprata lekhamAM emanA samaya-vinizcaya mATe yatna karI jovA vicAryuM che. svAmI samaMtabhadra nirjhanthAnA dakSiNa bhArata sthita digaMbara AmnAyamAM (kadAca drAviDa saMghamAM ?) thaI gayA che te vAta para alabatta vidvAnomAM sAdhAraNatayA sahamati che. temanuM adyAvadhi prApta sAhitya saMskRta padyamAM ja, ane te stotrAtmaka hovA uparAMta pradhAnatayA tattvaparaka che. emanI racanAomAM svayaMbhUstotra, stutividyA (amaranAma jinamnatizataka), yujyanuzAsana (apanAma vIrajinastotra), ane devAgamastotra (aparanAma AptamImAMsA) hAla prApya tema ja suvidyuta che. prastuta racanAomAM Ama to ahammukti kendrastha rahI che, paraMtu temano abhigama pradhAnatayA dArzanika, nayaniSTha, yujjavalaMbita, ane ethI pramANapraviNa rahyo che. saMskRta bhASA, zabda, kAvya, ane chaMdAlaMkArAdinuM sAruM evuM naipuNya dharAvatA hovA atirikta samaMtabhadra eka buddhimattAsaMpanna vAdIndra evuM prakAMDa dArzanika paMDita hoI emanI kavitAmAM kAvyatattva ane bhaktisattva atirikta (ane keTalAMye dAMtomAM to adhikatara mAtrAmAM) nircanyapravaNa nyAya ane darzananAM vibhAvo tathA gRhato avicchinna rUpe vaNAyAM che. (kavitAno vizeSa karIne A rIte ja upayoga thavo joIe evo kaMIka Agraha, siddhasena divAkaranI racanAonI jema, temanI kRtiomAMthI paNa Tapakato dekhAya che. A kAraNasara saMskRta sAhityanA tajajJo ane kAvyazAstranA paMDitone jo jainadarzananuM tema ja sAthe ja bauddha, vaizeSika, mImAMsAdi darzanonuM) talAvagAhI ane sarvArthagrAhI jJAna na hoya to samaMtabhadranAM stotra-kAvyono yathArtharUpe AsvAda levAnuM to bAjue rahyuM paNa temAM guMphita gUDha tattvone bilakuleya samajI nahIM zake. svayaM jaina paMDito paNa AmAM apavAda nathI. samatabhadranAM stutikAvyonA keTalAye khaMDono madhyakAlIna TIkAonI madada vinA marma pAmavo azakya che? tattvaniSTha, durbodha, ane keTalAka kissAomAM ekAkSara-maka sahita keTalAya agharA prakAranA yamako, tema ja citrabaddha padyo tathA kaThina zabdAlaMkAro-chaMdAlaMkArothI jaTila banI gayelAM
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samatabhadrano samaya 29 emanAM koI koI stuti-stotronuM kAvyanI dRSTie mUlyAMkana aghAvadhi thayuM nathI, thaI zakyuM nathI. vartamAnamAM keTalAka jaina paMDitoe vizeSe digaMbaramatI-samatabhadranI kRtiono abhyAsa to karyo che, paNa temanuM mukhyatve lakSa racanAomAM jIvarUpe rahelA tattvadarzana ane yukti-prayogo samajavA pUratuM sImita che. saMskRta bhASA ane vividha darzanonA acchA abhyAsI A jaina zAstrIonuM bIjI taraphanuM valaNa stutikAvyonA bahiraMga ane temAM svAmIe prayojela chaMdAlaMkAro zodhI kADhavA pUratuM, ane temanAM vyaktitva, medhA, ane dArzanika sAmarthyanA moMphATa vakhANa karavA, ane temane ati prAcIna TharAvI devAnI ekataraphI yuktio rajU karavA pUratuM ja maryAdita rahyuM che. A kevaLa ahobhAvapUrNa valaNane kAraNe samaMtabhadra viSayaka aitihAsika samasyAo para teo na to UMDI, samatola, ke niSpakSa gaveSaNA karI zakyA che, ke na to temanA dvArA svAmInI kRtionI, tattvajJAna atirikta, vizuddha sAhityika dRSTie avagAhana karavAmAM AvyuM che. - svAmI samatabhadra jhAjhuM to nathI lakhyuM; paNa jeTaluM prApta che tenI sattvazIlatA ane tAttvika guNavattA madhyamathI laI utkRSTa koTinI mAnI zakAya. emanI racanAomAM saMghaTanakauzala, AkAranI zucitA, lAdhavalakSya, ane mahadaMze marmilapaNuM niHzaMka prakaTa thAya che. kAvyamAdhyama stuti vA stotranuM hoI temAM kartAnA ArAdhyadeva caturvizati jinendronAM bhaktiparaka, udAtta bhAvormi-sabhara keTalAMka pado vacce vacce jarUra jaDI Ave che : (juo pariziSTa 'ma'); paNa sAthe ja kAvya-svarUpanAM tamAma aMgo-pAsAMomAM prAvINya tema ja cAturI pradarzita karavA jatAM, ane tadaMtargata dArzanika guhyo, saMketo, tema ja tArkika vA nayAdhIna cokasAIone paNa rakSavA-guMphavA jatAM, kavitA-pota keTaleka sthaLe jaraTha banI jAya che; ane kAvya sAhajika sauSThava choDI kliSTatA dhAraNa kare che. AvAM daSTAMtomAM kavitAmAM ojas ane chaMdolaya to sAdhAraNa rIte jaLavAI rahetAM hovA chatAM rasa, mAdhurya, ane vizuddha bhaktibhAvano keTalIka vAra brAsa thaI, kAvyasahaja lAlityano paNa lopa thaI, kevaLa dArzanika-sAMpradAyika maMtavyo tathA paribhASA ane saMracanA evaM AlaMkArika sajAvaTanA guNAtireka(virtuosity)nuM DimaDima ja bajI rahetuM varatAya che. stuti-ghoDInAM ThAThAM para besADela bevaDA kAThAmAM eka tarapha nava-nyAya, pramANa-prameya, ane bIjI tarapha stutya-astutya, Akha-anAma, tema ja svasamaya-parasamayanI bhArekhama koThIo laTakAvI, pITha para vaccovacca syAdvAdano, saptabhUmimaya saptabhaMgIno, gaganagAmI mAnastaMbha caDhAvI, mukha vaDe anekAMtanI yazogAthA gAtAM gAtAM, pratispardhI saMpradAyo sAme jayayAtrAe nIkaLelA vAdI mukhya samatabhadranI kavitA nircantho sivAya bIjA koIne bhAgye ja upayogI thaI zake. emanI stutiomAM keTalAMka pado to evAM che ke je hRdayanI mUdu nipajAu mATImAMthI aMkurita Amratarune sthAne bauddhika bhekhaDonI tirADomAMthI pAMgarela
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirprantha aitihAsika lekha-samuccaya-1 . ane poSaNa pAmela RkSa, vAMkA-trAMsA jhaLuMbI rahela jhAMkharAno bhAsa karAvI jAya che. vastutayA samaMtabhadra saMvedanazIla kavitAkAra che. prAcIna yugamAM sarvagrAhI sAmarthyamAM zaMkarAcArya pachI emanuM nAma AvI zake : paNa eka to rahyA virAgavatsala muni H ane pAchA naya-parasta kaTTara nirpranga; ane temAMye vaLI yukti-pravINa ajeyavAdI paMDita ! AthI kavitAno upayoga temaNe (siddhasena divAkaranI jema) sAMpradAyika mata-sthApanAo mATe ja karyo che. chatAM eka vilakSaNa vyaktivizeSa tarIke, nirpranthomAM virala kahevAya tevI vibhUti rUpe, nirrantha atirikta anya vidvAno paNa Aje temane jANe che, mAne che, tema ja temanI aMtaraMga-sparzI prajJA, talAvagAhI pazyattA, ane apAra vAksAmarthyano svIkAra kare che. e dRSTie to emanA para ThIka ThIka lakhAyuM che ane adhika lakhI zakavAno avakAza paNa che; paNa ahIM lekhano keMdravartI muddo emanA samaya-vinirNayano ja hoI, emanA saMbaMdhI anya vAtono vistAra anAvazyaka Thare che. 30 AcArya samaMtabhadre potAnI koI kRtimAM kALa-nirdeza dIdho nathI, ke nathI ApI gurvAvalI. potA vize emaNe alpa pramANamAM je prAsaMgika (ane Akasmika) rUpe kahyuM hoya tevo bhAsa karAvatI cAreka uktio maLI AvI che, jemAM thoDAka bhaugolika tathA sAMskRtika ullekho prApta thAya che; paNa sAthe ja tyAM aitihAsika nirdezonI pUrNatayA gerahAjarI che. teo kayA gaNa-anvayamAM thaI gayA tatsaMbaddha vizvasanIya sUcanA itara sAdhanomAM paNa maLatI nathI, ke nathI temanA ziSya-praziSyAdi parivAra vize jarA sarakhI paNa jANa. temanA upadezathI koI maMdira-pratimAddhinI pratiSThA thaI haze to tenIM paNa bhALa upalabdha utkIrNa lekhomAM ke vAyika srotomAM paNa maLatI nathI; ke temane, ke temanA ziSyone (jo ziSyo haze to) dharmahetu vA dharma nimitte dAnazAsano prApta thayAM haze to te hajI sudhI maLI AvyAM nathI4. karNATakanA madhyakAlIna nirprantha saMbaddha anya tAmrapatronA ke zilAzAsanAdi abhilekhonA saMpradAya-prazasti vibhAgamAM, ane prAkrmadhyakAlIna tema ja madhyakAlIna nirprantha-digaMbara graMthakartAonA ullekhomAM eka mahAsaMbha samAna prAcIna AcArya rUpe, vyaktivizeSa rUpe, temanuM nAma kramamAM pUjyapAda devanaMdI ane akalaMkadevanI pUrve lakhAyeluM 11mI sadInA eka abhilekhamAM avazya maLe che5. paNa kAMye temanA samaya saMbaMdhamAM jarIkeya nirdeza nathI maLato', ke nathI temAM sAMpaDatI tatsaMbaddha samasyAnA sIdhA ukelanI cAvI, A dazAmAM eka bAjuthI paurvAparyanA siddhAMta anusAra temanI samayasImA nirNIta karavAnA keTalAka prayatno thayA che, jenI aMtargata keTalIka vAra to taddana lUlAM, ane bahu ja pAchotarAM gaNAya tevAM, gurvAvalIo sarakhAM sAdhanonA AdhAre temanI miti jaDabesalAka besADI devAno AyAsa paNa thayo che : eTaluM ja nahIM, tevI sthApanA karanArAo pote saMpratIta thayAnI saMtuSTi anubhavavA sAthe emano nirNaya have sadAkALa mATe, ane sarvathA siddha tema ja sarvasvIkRta thaI cUkyo hoya
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samatabhadrano samaya 31 tevo "tora" vA "tA" batAvavAmAM paNa khacakATa anubhavatA nathI. AmAMthI je kaMIka dhyAna devA lAyaka prayatno che tenAM pariNAmo paraspara vegaLAM ane virodhI che. eka cheDe taTastha anveSaka vaidika vidvAn (sva) kAzIrAma bApurAva pAThaka samaMtabhadrane IsvIsanA AThamA zatakanA AraMbhamAM mUke che(c), to bIje cheDe digaMbara vidvAn paM. jugalakizora mukhtAra sAheba marahUma emane ghaDIka vikramanI pahelI-bIjI to ghaDIka bIjI-trIjI zatAbdI(I. sa. pUrve 44thI I. sa. 244)mAM mUke che. A be aMtimo vacce keTalIka anya dhAraNAo Ave che, je vize ahIM AgaLa upara AvanAra avalokanamAM ullekha thaze. samaMtabhadranA samaya-vinirNayamAM temanI uttarasImAno nizcaya karavAmAM to koI duvidhA nathI; tatsaMbaddha jJAta hakIkato ahIM TUMkamAM avalokI jaIzuM : (1) digaMbara saMpradAyanA paMcastUpAnvayamAM thayelA suvikhyAta svAmI vIrasenanA mahAn ziSya jinasene AdipurANa(A. Isa837 pazcAtu)nI utthAnikAmAM anya purANA nirjhantha (ane pradhAnatayA digaMbara) AcAryo sAthe samatabhadranuM paNa smaraNa karyuM che. tadatirikta punnATagaNanA AcArya kIrtiSeNanA ziSya AcArya jinasenanA harivaMzapurANa (saM. 806 | Isa. 784)mAM Apela, emanI racelI manAtI (paNa vastutayA pralipta, racanA IsvI 850 ke tyArabAdanI), mahAnuM jaina AcAryonI stutipUrvaka sUcimAM samaMtabhadrano jIvasiddhi tathA yujyanuzAsananA kartArUpe ullekha karyo che. vidyAdharakulanA zvetAMbarAcArya (yAkinIsUna) haribhadrasUrie (karmakAla A8 I. sa74pa-785) anekAMtajayapatAkA tema ja tenI svapajJa vyAkhyAmAM 'vAdI mukhya samatabhadrano ullekha karyo che. emanI AvazyakavRtti(prAyaH IsvI 750-760)mAM svayaMbhUstotramAMthI (kartA ke kRtinuM nAma ApyA sivAyanuM) uddharaNa maLe che. AthI spaSTa che ke samaMtabhadra AThamA zatakanA uttarArdha pUrve thaI gayA che. (2) samatabhadranI AmImAMsA aparanAma devAgamastotra para aSTazatIbhASya racanAra, digaMbara tArkikaziromaNi bhaTTa akalaMkadevano karmakALa have IsvIsanA AThamA zatakamAM, I. sa. 720-780nA gALAmAM kyAMka AvI jato hovAnuM, pramANapUrvaka sUcavAyuM che, ane e samaya have to sunizcita jaNAya che : samatabhadra AthI AThamI sadInA madhyabhAga pUrve thaI gayAnuM vizeSa pramANa maLI rahe che. (3) AthIye vadhAre mahattvano muddo che pUjyapAda devanaMdI ane samaMtabhadranA samakAlapUrvakAlanA nirNayano. devanaMdIe emanA jainendrazabdazAstramAM samatabhadrano nAmapUrvaka ullekha karyo che, paraMtu devanaMdInA samaya para tIvra matabheda pravarte che. eka tarapha emane gupta samrATu kumAragupta mahendrAditya(I. sa. 415-455)nI samIpanA samayamAM thayelA mAnavAmAM Ave
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 nigrantha aitihAsika lekha-samuccaya-1 che, to bIjI tarapha temane sAtamI zatAbdInA AkharI caraNamAM mUkvAmAM Ave che". devanaMdIno karmakALa, meM adAvadhi rajU thayela vividha dAvAonA parIkSaNa pachI, ane upalabdha AMtarika tema ja bahAranAM pramANonA AdhAre, I. sa. 635-680nA arasAno nizcita karyo che. A miti lakSamAM letAM samatabhadra I. sa. 650thI agAu thaI gayA hovAnI pUrI zakyatA che. (4) bauddha dArzanika dharmakIrti (I. sa. pa80-660 ke 250-630) dvArA samaMtabhadranA syAdvAda saMbaddha "kiMcita" udgArAdinuM khaMDana thayuM hoya tema jaNAya che. (5) mImAMsaka kumArila bhaTTa dvArA samatabhadranA nirmantha-sarvajJatAvAdAdinuM khaMDana hoya to samaMtabhadranI kRtio Isa. 600 AsapAsamAM upalabdha hovI ghaTera9. sAhityika racanAomAM ullekho AdithI thaI zakatI paurvAparya-Azrita nirNayonI maryAdA ahIM AvI rahe che. have samaMtabhadranI kRtio aMtargatanI vastu, emanAM dArzanika vibhAvo-gRhIto, ane emanAM vacanomAMthI sUcavAtA kAla-phalitArtha ityAdi aMge gaveSaNA calAvatAM pahelAM sAMpratakAlIna lekhakoe emano samaya nirdhArita karavAmAM je muddAo grahaNa karyA hoya, ane je niSkarSo kADhyA hoya, tene samIkSAtmaka dRSTie joI vaLavuM upayukta che : (1) khyAtanAma digaMbara vidvAna, vidyAvAridhi jayotiprasAda jainanI rajUAta che ke samaMtabhadra kAMcIpuranA suprasiddha bauddha dArzanika bhikSu nAgArjunanA samakAlika che ane banne vidvAnono ekabIjA para prabhAva paDelo che. mahAyAna saMpradAyanA mAdhyamika saMghanA apracArI dArzanikomAM AcArya nAgArjunano samaya IsvIsanI pahelI-bIjI zatAbdInA arasAno, sAtavAhana yugamAM, manAya che. AthI samaMtabhadrano paNa e ja kALa Thare : paNa pahelI vAta to e che ke A "pArasparika prabhAva" siddha kare tevAM koI ja pramANo teo rajU karatA nathI. bIjA koI vidvAne A vAta anyatra savistara carcA hoya to teno paNa havAlo detA nathI, samaMtabhadrano samaya ja jyAM nizcita na hoya tevI sthitimAM to anya svataMtra pramANo dvArA samaMtabhadrane jo eTalA prAcIna TharAvI zakAya to ja temanA nAgArjuna sAthenA samakAlipaNAnI ke sAmIpyanI kalpanA mATe avakAza rahe; nahIM to jyAM vaicArika-zAbdika sAmya jovA maLe. tyAM nAgArjunano prabhAva samatabhadra para paDelo gaNAya; ane te ghaTanA pachInA game te kALamAM ghaTI hovAnuM saMbhavI zake. ApaNe ahIM AgaLa joIzuM tema samaMtabhadra eTalA prAcIna na hovAnAM ghaNAM pramANo upalabdha thaI zakatA hoI uparanI sthApanA svataH nisTAra banI jAya che. (2) karNATakamAMthI maLelI eka hastalikhita noMdhane AdhAre jayoti prasAda samaMtabhadra
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samaMtabhadrano samaya pUrvAzramamAM NimaMDalamAM rahela uragapuranA rAjakumAra hovAnuM, ane NimaMDala urphe nAgamaMDalano "periplasa"mAM ullekha maLato hoI temano samaya IsvIsannI bIjI zatAbdInA arasAno aMdAje che. uragapurane teo tirucirApallI pAse AveluM 'upUra" hovAnI oLakha Ape chera. prastuta hastalikhita noMdha vAstavamAM keTalI purANI che ane ethI keTale aMze vizvAsapAtra che tenI koI ja gaveSaNA teo calAvatA nathI. tAmilanADa(tamilanADa)nA purANA itihAsanA abhyAsIo purAtana tAmila (tamila) bhASAmAM racAyela saMgama sAhitya parathI jANe che ke IsvIsannA AraMbhanI sadIomAM raiyUra prAraMbhika cola (cola) narendronI rAjadhAnI hatI. purAtana coladeza(coblanADa)mAM tAmila bhASAnI bolabAlA hatI ane prAcInatama cola rAjyonAM nAmo te kALe saMskRtamAM nahIM, tAmilamAM paDatAM hatAM. colamaMDalamAM nAgamaMDala nAmaka koI ja paragaNuM ke ThakarAta hovAno kyAMye purANo sthAnika ullekha prApta nathI. A badhuM jotAM mULa lekhakanI A managhaDaMta noMdha na mAnIe toye bahu moDenI anuzruti hovAno vizeSa saMbhava che. AvI atyaMta saMdehAspada saMyogonA saMsargavALI noMdhane pramANa rUpe svIkAratAM ghaNA vAMdhAono sAmano karavo paDe tevI paristhiti UbhI thAya che. vastutA samaMtabhadrane e kALathI ThIka ThIka arvAcIna siddha karanAra, vizeSa vizvasanIya purAvAo (ApaNe AgaLa joIzuM tema) bahoLA pramANamAM keTalAMka to emanA ja lekhanamAMthI labhya banatA hoI, temanA kALanirNayamAM uparyukta muddo jarAye upayukta banI zake tema nathI, (3) paM darabArIlAla koThiyAnuM kahevuM che ke samaMtabhadre nAgArjunanuM khaMDana karyuM che; AthI teo temanA samakAlamAM thayA che". A vAta tyAre prAmANika mAnI zakAya ke jyAre anya purAvAo paNa teo IsvIsannA bIjA zatakamAM mUkavAnI tarapheNa kare. paNa evI sthiti ApaNe joIzuM tema che ja nahIM pa 33 (4) digaMbara vidvara paM kailAsacaMdra zAstrInA kathana anusAra samaMtabhadre jaiminInA mImAMsAsUtra para bhASya racanAra zabaranA kathananuM biMba-pratibiMba zabdomAM khaMDana karyuM che". yathA : "unhoMne hI sarvaprathama sarvajJatA kI siddhi meM nIce likhA anumAna upasthita kiyaa''sUkSmAntaritapUrAthA: pratyakSa: vidyA / anumeyatvato'gnyAdiriti sarvajJasaMsthitiH // " AptamImAMsA, 5 'sUkSma paramANu vagairaha, antarita rAma-rAvaNa vagairaha aura dUravartI sumeru vagairaha padArtha kisI ke pratyakSa haiM, anumeya hone se, jaise agni vagairaha / isa prakAra sarvajJa kI samyak sthiti hotI ni ai bhA 1-5
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirgastha aitihAsika lekha-samuccaya-1 hai ' riA je paDhane te zAvaramagra ii smaraNa ho jAtA hai. - "vonA . hi bhUtaM bhavantaM bhaviSyantaM sUkSmaM vyavahitaM viprakRSTamityevaM jAtIyakamarthamavagamayitumalam / " (zA mA 2-2-2) bhASya ke sUkSma vyavahita aura viprakRSTa zabda tathA kArikA ke sUkSma antarita aura dUra zabda ekArthavAcI haiN| donoM meM bimba-pratibimba bhAva jhalakatA hai| aura aisA lagatA hai ki eka ne dUsare ke virodha meM apanA upapAdana kiyA hai / zabara svAmI kA samaya 250 se 400 I. taka anumAna kiyA jAtA hai| svAmI samantabhadra kA bhI yahI samaya hai| vidvAn jAnate haiM ki mImAMsaka veda ko apauruSeya aura svata:pramANa mAnate haiN| unake matAnusAra veda bhUta, vartamAna, bhAvi tathA sUkSma, vyavahita aura viprakRSTa arthoM kA jJAna karAne meM samartha hai| isI se vaha kisI sarvajJa ko nahIM mAnate / kintu jaina veda ke prAmANya ko svIkAra nahIM karate aura jinendra ko sarvajJa sarvadarzI mAnate haiM / ataH samantabhadra ne zAbarabhASya ke virodha meM yadi sarvajJa kI siddhi hetuvAda ke dvArA kI ho to ayukta bAta nahIM hai| zAyada isI se zAbarabhASya ke vyAkhyAkAra kumArila ne samantabhadra kI sarvajJatAviSayaka mAnyatA ko khUba Ar3e hAthoM liyA hai aura usakA parimArjana akalaMkadeva ne apane nyAyavinizcaya meM kiyA hai|" paraMtu zAbarabhASyamAM yAjJavAkyasmRti (IsvI bIjI zatAbdI) ja nahIM, uttarakAlIna bauddhonA prasiddha vijJAnavAdano paNa ullekha che. vijJAnavAdanuM dArzanika DhAMcAmAM vizeSa spaSTa rUpe praNayana Arya asaMga ( I. sa. 410-470) tathA vasubaMdhu (jIvanakALa A0 420thI 480) dvArA thayeluM che; ema ja hoya to bhASyakAra zabarane vahelAmAM vahelA IsvIsananI cothI sadInA uttarArdhamAM mUkI zakAya. zabara Ama nAgArjunathI baso-aDhIso varSa bAda ja thayA jaNAya che. A jotAM samaMtabhadra zabaranA samaya pachIthI ja kayAreka thayelA gaNAya. AphatAba-ula-majhahaba mukhtAra sAhaba marahUma, vidyAvAridhi jyoti prasAda jaina, tathA nyAyAbhAnidhi paM, darabArIlAla koThiyA, ityAdi digaMbara viddhakaryoe sUcavela samatabhadranA nAgArjuna sAthenA samakAlInatvanI vAtanuM AthI saheje ja nirasana thaI jAya che. paNa te sAthe ja paM. koThiyAnI tema ja paM. kailAsacaMdranI kALanirNaya saMbaddha tarkapraNAlI citanIya ja nahIM, ciMtAjanaka paNa banI jAya che. eka dArzanika bIjAnuM khaMDana kare to te teno samakAlika vA samIpakAlika hovo ghaTe. kaMIka evo niyama A banne viddhapuMgavo peza karatA lAge che, ghaDI kADhatA jaNAya che : paNa zabaranA matanuM khaMDana jo samatabhaTTe karyuM hoya to prastuta niyama Takto nathI; ane ema ja hoya to paM. kailAsacaMdranI sthApanA-samatabhadra ane zabaranA samakAlInatvanI-paNa atyaMta zaMkAspada banI jAya che. ahIM A niyamanI pokaLatA to e niyamanA AdhAre upasthita thatAM Azcaryajanaka samIkaraNothI spaSTa thaze. daSTAMta dazamI sadInA
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samaMtabhadrano samaya pUrvArdhamAM thaI gayelA vidhAnaMde dharmakIrti tathA kumArilanuM khaMDana karyuM che, mATe teo e bannenA samakAlika, dharmakIrtie kumArilanuM khaMDana karyuM che mATe te banne samakAlika. kumArile samaMtabhadranA matane kApyo che mATe e banne ekakAlika; ane samaMtabhadre nAgArjunanA matane uthApyo che mATe samaMtabhadra temanA samakAlIna ! ane zabaranA matane samaMtabhadre toDyo che eTale teo paNa samakAlika; Ama A pAMce purANA dArzanika paMDito--sAtavAhana-kuSANakAlInaanuguptakAlIna-madhyakAlIna ekakAlIna banI rahe ! (5) kAzIrAma pAThake batAvyuM che ke samaMtabhadre bhartRharinA zabdAdvaitavAdanuM vAkyapadIyanA ja eka caraNakhaMDano upayoga karI khaMDana karyuM che; "vAdimukhya samaMtabhadra"nA nAmathI yAkinIsUnu haribhadre je (temanI Aje anupalabdha kRtimAMthI) pagha avatarita karyuM che temAM te che.. AthI samaMtabhadra bhartRhari bAda thayAnuM Thare che. bhartRharino samaya vartamAne IsvI paMcama zatI pUrvArdhano manAya che. (6) paM. darabArIlAla koThiyAnuM vizeSamAM mAnavuM che ke samaMtabhadra (paraMparAmAM vasubaMdhunA ziSya manAtA) disnAge sthApela pramANa-lakSaNathI, anabhijJa che (ane e kAraNasara samaMtabhadra diphnAgathI pUrve thayelA che.) paraMtu munivara jaMbUvijayajIe samaMtabhadranI AptamImAMsA aMtargata bauddhonI keTalIka AlocanA dinAgane lakSamAM rAkhIne thaI che tevo abhiprAya Apyo che; yathA : "zabdAntarArthApohaM hi svArthe kurvatI zrutirabhidhatta ityucyate " iti diGnAgIyaM vacaH / etacca diGnAgIyaM vacaH tattvasaMgrahapaJjikAyAM zlo. 1016, sanmativRttau pR. 204, siddhasenagaNiracitAyAM tattvArthasUtravRtau pR. 357, pramANavArtikasvavRtteH karNakagomiracitAyAM vRttau pR. 251, 253 ityAdiSu bahuSu sthAneSUddhRtam, vizeSArthibhiH saptame're pR. 548 ityatra TippaNaM vilokanIyam / etacca diGnAgIyaM vacaH samantabhadrAcAryeNa AptamImAMsAyAmitthaM nirAkRtam 35 44 "vAksvabhAvo'nyavAgartha pratiSedhaniraGkuzaH / Aha ca svArthasAmAnyaM, tAdRg vAcyaM khapuSpavat // 111 // kiJcAnyat "nArthazabdavizeSasya vAcyavAcakateSyate / tasya pUrvamadRSTatvAt sAmAnyaM tUpadekSyate // " iti diGnAgasya zlokaM nirAkartum "arthazabdavizeSasya vAcyavAcakateSyate / tasya pUrvamadRSTatve sAmAnyAdupasarjanAt // " iti pratizloko diGnAgasya mataM nirAkurvatA mallavAdIkSamA zramaNenopanyastaH "arthavizeSaJca tavAvAcya eva" iti coktam / dRzyatAM pR. 615 paM. 2,22, pR. 66, paM. rU, pR. 707, naM. 64-66 ! samantamadrAcArye vyaMtar vinAAsya va6: prativihitamittham AptamImAMsAyAm
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 nirprantha aitihAsika lekha-samuccaya-1 "sAmAnyArthA giro'nyeSAM vizeSo nAbhilapyate / sAmAnyAbhAvatasteSAM mRSaiva sakalA giraH // 1 // " eTaluM ja nahIM; mane to lAge che ke samaMtabhadra dinAgayuganI "anyApoha' sarakhI bauddha paribhASAthI paricita paNa hatA'. juo : sarvAtmakaM tadekaM syAdanyA'poha vyatikrame / anyatra samavAye na vyapadizyeta sarvathA // -AptamImAMsA 11 .. dinAgano samaya have IsvI 480-560no manAya che. AthI samaMtabhadra chaThThA zataka pUrvArdha bAda ja thayA hoya. (7) (sva) paM. jugalakizora mukhtArano dAvo che ke siddhasena divAkara 52 samaMtabhadrano prabhAva che. temanuM kahevuM che ke "svayaMbhU" zabdathI AraMbhAtI emanI suvidyuta dvAtriMzikA pAchaLa samaMtabhadranA "svayaMbhU-stotra'nI preraNA rahelI che eTaluM ja nahIM, siddhasene vinamratApUrvaka (potAnAthI prAcInatara, mahattara, zreSThatara evA) samaMtabhadranI nIcenA zabdomAM stuti karI che: yathA : ye eSa SaDjIvanikAyavistaraH parairanAlIDhapathastvayoditaH / anena sarvajJaparIkSaNakSamAstvayi prasAdodayasotsavAH sthitAH || - dvAtriMzikA 1.13 vastutayA siddhasene ahIM samaMtabhadranuM nAma sIdhI ke ADakatarI rIte ApyuM ja nathI; ke nathI zleSa vaDe ke anyathA sUcita karyuM. mULa zlokano sIdho ane sa2La artha siddhasenanI. racanAonA tema ja saMskRta-tajJa abhyAsIo A pramANe kare che : "(he jinavara !) anya matione jeno sparza paNa nathI thayo te A SaDjavanikAyano vistAra te je darzAvyo che te dvArA ja sarvajJatAnI parIkSAmAM kSamatA dharAvanAra (vAdIo) tArA tarapha prasannatA ane utsava saha sthira thayA che." AthI spaSTa che ke mULa kartAne kaMI "samaMtabhadra" abhipreya nathI, paNa emaNe je sahacArI zabdo vAparyA che te bahuvacanamAM hovA uparAMta arthanI apekSAe kevaLa ogha dRSTithI, sAmAnya rUpe ja, che. siddhasena divAkara ane svAmI samaMtabhadranI racanAomAM bhAvavibhAva, ane kyAMka kyAMka zabda-pasaMdagImAM samAnatA-samAMtaratA jarUra jovA maLe che, jeno (sva.) paM. sukhalAlajIe yarthocita nirdeza karyo cheja. paNa Agamane pramANarUpa mAnI nizcaya karavAnA vibhAvanI bhUmikA saMbaddha samaMtabhadranuM kathana siddhasena (IsvI pAMcamI sadI pUrvArdha) karatAM AgaLa nIkaLI gayAnuM DA nathamala TATiyAnuM kahevuM che.pa. AthI siddhasenathI samaMtabhadra
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samaMtabhadrano samaya pUrvavartI hovAnuM nirvivAda siddha thaI zakatuM nathI; ane siddhasena para samaMtabhadrano prabhAva paDyAnuM kalpI zakAya tevI sthiti ja nathI. vastutayA samaMtabhadranI tarkazailI, rajUAta, tema ja kavitAkalevaranI nibaMdhanazailI siddhasenathI ghaNI ja AgaLa nIkaLI jAya che. (sukhalAlajI Adi vidvAno e muddA para A pUrve kahI cUkayA che.) 37 digaMbara viddharyo dvArA miti-saMbaddha kevaLa ekAMgI parIkSaNa ane ethI nIpajatA ekAMta nirNayonI niHsAratA spaSTa thavA sAthe uparanI carcAthI samaMtabhadra, eka tarapha siddhasena ane bhartRhari ja nahIM, diphnAga pachInA ane bIjI tarapha devanaMdInA samayanI pUrve, eTale ke I. sa. 540-635nA gALAmAM thayA haze teTalo prAthamika aMdAja thaI zake. AzcaryanI vAta che ke digaMbara vidvAnoe samaMtabhadranA samayAMkana mATe bahAra to khUba najara doDAvI ane anukULa lAge tevI vAtone pramANarUpa mAnI (te para talasparzI avagAhana karyA sivAya) rajU paNa karI dIdhI; paNa svayaM samaMtabhadranI kRtiomAMthI zI dhAraNAo upasthita thaI zake che tenA para talapUra paNa dhyAna ApyuM nahIM ! samaMtabhadranI ekadama sunizcita miti to nahIM paNa temanI vidyamAnatAnA saMbhAvya kALa-kauMsane saMkocI zake tevA, amukAMze to nirNAyaka ja kahI zakAya tevA je muddAo temanI kRtionA prAthamika AkalanathI ja upara tarI Ave che te, ane keTalAMka mahattvapUrNa pramANo je temanI kRtionA sUkSma parIkSaNathI khoLI zakAyAM che te ahIM kramazaH upasthita karIzuM : (1) nigranthomAM sau prathama saMskRtamAM prApta thatI koI kRtio hoya to te vAcaka umAsvAtinAM sabhASyatattvArthAdhigamasUtra, prazamaratiprakaraNa, tathA kSetrasamAsa aparanAma jaMbudrIpasamAsa (A I sa 350-375) che. prathamanI be padyabaddha kRtiomAM maLatI mULa kArikAo rIti, zailI, vastu tema ja kAvyakalAnI dRSTie siddhasena divAkaranI sUktio(IsvIsan pAMcamI zatI pUrvArdha)thI nizcayatayA prAcInatara jaNAya che ne e banne kartAonI kRtio sAthe sarakhAvatAM samaMtabhadranI kavitA to sarva dRSTie--vicAra, AkAra, ane AbhUSA sameta--sarvAMga vikasita ane prastutikaraNamAM atizaya vidagdha che. A jotAM teo IsvIsan pUrve to zuM paNa IsvIsanI pahelI pAMca zatAbdIomAM paNa thayA hovAnuM saMbhavatuM nathI. emanI racanA-zailI spaSTatayA gupta-vAkATaka kALanA zreSTha samaya pachInAM lakSaNo dAkhavI rahe che. (A muddA para vizeSa carcA ahIM AgaLa upara karavA dhAryuM che.) (2) samaMtabhadramAM siddhasena divAkarathI adhikatara nyAyAvalaMbI ane UMDANabharyuM parIkSaNa dekhA de che. emanI rajUAta paNa siddhasenathI vizeSa vyavasthita che. virodhI vAdo sAmenI temanI yuddhasajjatA savizeSa, vastutayA AlA darajjAnI, hovA uparAMta temanA vyUha
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 nirjhanya aitihAsika lekha-samuccaya-1 paNa aTapaTA che. dArzanika vibhAvo-paribhAvo tema ja paribhASAno paNa vizeSa vikAsa temanA kAbeliyatabharyA AyojanamAM chato thaI rahe che. nircantha-darzananA suprasiddha syAdvAdano carama vikAsa temanI kRtiomAM sau prathama jovA maLe che ane temaNe anekAMtavAda para to khUba jora devA sAthe (tenA prAyaH ekarthaka manAtA zabdo "yAdvAda"no nAda paNa aura bulaMda banAvyo che. "syAdvAda" zabdano prayoga paNa prathama ja vAra temanI AsamImAMsA sarakhI kRtimAM maLe che. syAdvAda sAthe AgamayugamAM to zuM paNa umAsvAti ke siddhasenanI kRtiomAM paNa sIdhI rIte nahIM jovA maLatI "samabhaMgI"nI paribhASAnA prayojaka paNa samaMtabhadra ja hoya tema lAge che47, kema ke umAsvAtinI kRtimAM teno kyAMye ullekha nathI. bIjI bAju siddhasena divAkaranA sanmati prakaraNamAM "anekAMta"no ullekha che paNa "syAdvAda" evuM "saptabhaMgI"no nahIM". Ama samaMtabhadra siddhasena pachI ja thayelA che. vadhArAmAM siddhasenanA samayamAM judA judA saMpradAyo vacce vAda-vivAdonI lIlA to cAlatI ja hatI; paNa tArkika bhUmikAnuM ati gaMbhIra ane pUrNa rIte khIleluM svarUpa samatabhadranI AsamImAMsAmAM maLe che. A tathyo paNa pAMcamA zataka pachInI AgaLa vadhelI paristhiti sUcave che. saMbaMdhakartA digaMbara vidvAnone mana A mahattvapUrNa mudAonuM kaMI ja mUlya hoya tema dekhAtuM nathI ! A muddAo temanI najaramAM ja AvyA nathI. paMkoThiyAe nAgArjunanA khaMDanathI ane paM. kailAsacaMdra zabaranA khaMDanamAtrathI samRtabhadrane temanA samakAlIna mAnI lIdhA; paNa samatabhadra to zabara ja nahIM, bhartuhari, siddhasena divAkara, ane dinAganI paNa pachI ja thayA che. (3) samatabhadranI svopajJa manAtI, temanI vAdIrUpeNa durjayatAnI sUcaka cAreka uktio maLI AvI che; (vastutayA te badhI samaMtabhadra saMbaddha lakhAyelA koI navamI-dazamI sadI AsapAsanA, ke te pUrvanA? saMprati aprApya caritamAMthI lIdho hoya tema lAge che.) tenA parIkSaNathI keTalAka navo prakAza lAdhI zake che. (digaMbara paMDito tene tathyapUrNa to mAnatA hoya tema lAge che paNa koNa jANe kema paNa tenA para kALanirNayanI dRSTie kazI ja vicAraNA temaNe calAvI nathI.) A pagho have avalokanArthe eka pachI eka laIe : (a) avaTu-taTamaTati jhaTiti sphuTa-paTu-vAcATa dhUrjaTerapi jihvA / vAdini samantabhadre sthiti tava sadasi bhUpa ! kAsthA'nyeSAM // uparanA padya vAdamAM dhUrjaTi nAmaka koI vAdI(zaiva vidvAna haze?)nI sAthe thayo haze te vAdamAM tenI pUrve jIbha khaMbhita karI dIdhAnuM koI rAjasabhAmAM samaMtabhadra AhvAna sahita kahetA hoya tevo bhAsa thAya che. durbhAgye A dhUrjaTi viSaye (tema ja saMbaMdhakartA rAjA vize) kazuM jANamAM na hoI A muddo kALa-vinirNayamAM upayukta nathI.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samaMtabhadrano samaya 39 (ba) kAMcyAM nagnATako'haM malamalinatanulAmbuze pANDupiNDa: puNDroDre zAkyabhikSuH dazapuranagare miSTabhojI parivrAT / vArANasyAmabhUvaM zazadharadhavala: pANDuraMgastapasvI rAjan yasyA'sti zaktiH sa vadatu purato jainanirgranthavAdI // A uktino sAra e che ke teo prathama kAMcInagarImAM "nagnATaka eTale ke AjIvika saMpradAyanA sAdhu hatA', pachI puNya (baMgALa) ane oDa(orissA)mAM zAkyabhikSu (bauddha sAdhu) banyA hatA. te pachI dazapuranagara(maMdasora)mAM parivrAjaka (miSTAnnakSI) saMpradAyanA muni, ane tyAra bAda vArANasImAM bhasmArcita zaiva saMnyAsI thayA ne aMtamAM jaina-nirjhanthavAdI muni thayelA. (samatabhadra Ama nirgastha thatAM pUrve cAreka saMpradAyo badalelA evo spaSTa dhvani che. A vAta sAcI hoya to emane judAM judAM darzanonuM jJAna prApta karavAnI, emanI vicAradhArAo ane niranirALI dArzanika vAdapaddhationAM yuktitaMtranuM rahasya prApta karavAnI tathA bhArata-paribhramaNanI taka maLelI haze.) have enI vigato para vizeSa vicAra karIe. dakSiNa bhAratamAM, vizeSa karIne tamiLyadezamAM, AjIvika saMpradAya lAMbA samaya sudhI ghasAtAM ghasAtAM TakI rahelo. AthI e muddo samaMtabhadranA samaya-nirNayamAM upayukta nathI. parivrAjaka saMpradAyanA silasilAbaMdha itihAsa vize bahu ochuM jANamAM che. ane mAhezvarI sAdhuonA kramabaddha itihAsanA sroto jJAta nathI. jayAre pukhta eTale ke baMgALamAM bauddhadharma harSavardhananA samakAlika zazAMka (IsvIsanA 7mA zatakano pUrvArdha) pahelAM hato; paNa "oDa" eTale ke vaMga, magadha, ane uttara kosalanI sImAone sparzatA kaliMgadeza(uDIssA)nA otarAdA bhAgamAM teno prabhAva kaMIka aMze chaThThA zatakamAM ane pachI vizeSe AThamA zatakanA uttarArdhamAM dekhA de che. bauddha bhikSu rUpe samatabhadra kaliMgadezamAM vahelAmAM vaheluM chaThThA zatakanA uttarArdhamAM ane dhamadha zazAMkanA sAtamI zatAbdInA AraMbhika caraNamAM thayela kaliMga-vijaya pUrve paribhramaNa karyuM hoya. eka vAta e paNa dhyAnamAM levA jevI e che ke "jaina" zabda guptayuga (cothI-pAMcamI sadI) pahelAM nirjhantha) sAhityamAM (ke anyatra) kyAMya jovA maLato nathI. samatabhadra IsvIsananI bIjI-trIjI zatAbdImAM thayA hovAno A vastu apavAda kare che. A pachInA eka padyamAM karahATakanA rAjAnI sabhAmAM samaMtabhadra kahe che ke agAu emaNe pATaliputramAM (vAda-dhoSanI) raNabherI vagADelI; te pachI mAlava, siMdhudeza, Takka (paMjAba aMtargata), kAMcIpura (kAMjIvaramu, tAmilanADa), vidizA (bhilasA, prAcIna dazArNa deza, madhyapradeza), ane have vAdIrUpeNa karahATaka (mahArASTra-sthita karADamAM upasthita thayA che. yathA :
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 nircantha aitihAsika lekha-samuccaya-1 (ka) pUrva pATaliputra-madhyanagare bherI mayA tADitA pazcAnmAlava-sindhu-Takka-viSaye kAMcIpure vaidize / prAso'haM karahATakaM bahubhaTaM vidyotkaTaM saGkaTaM vAdArthI vicarAmyahaM narapate ! zArdUlavikrIDitam // AmAMthI to samaya-viSayaka koI nizcita tAratamya nIkaLI zake tema nathI. siMdhudezamAM teo gayA hoya to siMdha I. sa. 721mAM islAmI hakUmata nIce AvyuM te pahelAM hovuM ghaTe. ane chellA padyamAM koI rAjayasabhAmAM samatabhadra potAne AcArya, kavi, vAdirA, paMDita, daivajJa (jayotiSa-nimitajJa), bhiSazvara (vaidya), mAMtrika, tAMtrika, AjJAsiddha, ane siddhasArasvata rUpe batAve che : yathA : (Da) AcAryo'haM kavirahamahaM vAdirAT paNDito'haM daivajJo'haM bhiSagahamahaM mAntrikastAntriko'ham / rAjannasyAM jaladhivalayAmekhalAyAmilAyA mAjJAsiddhaH kimiti bahunA siddhasArasvato'ham / / AmAMthI emanI prAcInatA vastutayA keTalI che teno aMdAja jarUra nIkaLI Ave che. dazavaikAlikasUtramAM nirbandha bhikSuone nakSatra (jayotiSavidyA), svapnazAsa, yoga, nimittazAstra, maMtrazAstra, bhaiSajya (vaidika) ityAdi aMge je niSedha AjJA dIdhI che te jotAM to samaMtabhadra Agamika yugamAM thayA hovAnuM saMbhavatuM nathI. prastuta kathana dharAvatA adhyAyano samaya Azare IsvIsan pUrvenI bIjI-pahelI zatAbdI bAdano nathI. nakkhataM sumiNaM jogaM nimittaM maMta bhesajaM / gihiNo taM na Aikkhe bhUtAdhigaraNaM padaM // -dazavaikAlika sUtra 8.50 AmAM "maMtra"no to samAveza che paNa "taMtra"no ullekha nathI. maMtravAda to atharvaveda (I. sa. pU. pAMcamI zatI)thI cAlyo Ave che paNa "taMtra" pramANamAM arvAcIna che. lagabhaga chaThThA zatakathI vaidikomAM te pAzupata-kAlAmukha-kApAlikAdi zaiva saMpradAyomAM, ne zAkta paMthamAM durgA-caMDI-cAmuMDA-kAlI, bhairava ItyAdi aghora zaktionI upAsanA jora pakaDe che; to mahAyAna saMpradAyamAM pAMcamAMthI, paNa vizeSa to chaThThA zatakanA uttarArdhathI tArA, mahAmAyUrI, prajJApAramitAdi bauddha zaktionI tAMtrika upAsanAne kAraNe maMtravAdathI AgaLa vadhIne taMtravAdanA vartuLamAM bauddha dharma pravezyo ane te AThamA zatakamAM vajayAna-nIlapaTAdi paMthomAM pariNamyo. to nigraMtho paNa e ghoDAdoDamAM pAchaLa rahyA nathI. tyAM " vijjAo" (vidyAo,
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samatabhadrano samaya 41 Adhibhautika zaktio)nI mAMtrika upAsanA gupta kALathI thavA lAgI ane temAM vaLI sarasvatI, lakSI aMbikA, pachI vairoTaTyA, padmAvatI, jvAlAmAlinI, cakrezvarI, ItyAdi devIono samAveza thayo ane maMtragarbhita tema ja taMtragarbhita prAkRta-saMskRta stotro paNa jaina AcAryo-munio dvArA navamI-dazamI zatAbdIthI niHsaMkoca racAvA lAgyA ! potAne nirbhIka rIte, jarAye AMcako khAdhA vinA daivajJa ane bhiSazvara ja nahIM, mAMtrika ane tAMtrika hovAnuM pragaTa karanAra samatabhadra e yugamAM thayA che ke jyAre tyAgamArgI, mahAnuM manAtA munivaro paNa, e niSiddha paMthe caDI gayelA; ane e samaya aitihAsika-sAMskRtika pariprekSyamAM to chaThThA saikAthI pUrveno hoya tevuM bhAsatuM nathI. je vastu Agama-yugamAM nirgastha munio mATe lAMchanarUpa manAtI te ja vastu gauravaprada ane bhUSaNarUpa gaNAtI haze te yugamAM samatabhadra thayA che : ane te samaya chaThThA-sAtamA zataka pUrveno jaNAto nathI, je kALe zvetAMbaromAM "caityavAsa" ane yApanIyo tema ja digaMbaromAM paNa "vasativAsa" kiMvA "maThavAsa" pravezI cUkelo. (4) samaMtabhadranI kRtionA parIkSaNa pahelAM eka anya mudo joI laIe. dAkSiNAtyAcArya iMdranaMdI svakRta RtAvatAra(dazamI zatAbdI aMtabhAga)mAM jaNAve che ke AcArya dharasenanA (vighA) ziSyo puSpadaMta-bhUtabali racita paddhaSThAgama para kramazaH kuMdakuMdAcArya (parikarma-TIkA), zAmakuMDa, tuMbalUrAcArya (cUDAmaNi-TIkA), svAmI samaMtabhadra (jIvaThThANa), ane svAmI vIrasene (dhavalA) vRttio racI che. dharasenano samaya IsvIsanunI pAMcamI zatAbdInA uttarArdhathI vahelo jAya tema nathI. TIkAono samaya mULa kRti bAdano ja saMbhave; ethI kuMdakuMdAcArye jo parikarma-TIkA racI hoya to te pramANa, ane anya pramANonA AdhAre temano samaya paNa samaMtabhadranA samayanI jema IsvIsanA chaThThA saikAnA uttarArdhathI bhAgye ja pUrvenA hoI zakepa7. tuMbalUrAcArya ane zAmakuMDAcAryanI TIkAo kannaDa bhASAmAM hovAnuM iMdranaMdI kahe che. ziSTa kannaDa bhASAnA astitvanuM IsvIsananI pAMcamI zatAbdI pUrvenuM koI ja pramANa nathI. kannaDamAM bRhakAya ane UMDANabharI TIkAo tyAre ja racI zakAya ke jyAre bhASA ThIka ThIka pramANamAM vikasI cUkI hoya. "zAmakuMDa' ane "tuMbalUra' gAmanAM nAma che; ane gAmanA nAma parathI vyaktinAM oLakha-abhidhAna thatAM hovAnI dAkSiNyAtya prathAnuM pramANa IsvIsanI sAtamI zatAbdI pUrve jaDatuM nathI. A banne TIkAo vahelAmAM vahelI IsvIsananA chaThThA zatakanA uttarArdhathI laI sAtamA zatakanA pUrvArdha pUrvenI hovAnuM kalpI zakAtuM nathI. samatabhadranI TIkA iMdranaMdI kramamAM uparyukta be kannaDAcAryo pachI mUktA hoI, samaMtabhadra IsvIsananA chaThThA-sAtamAM zataka pUrve thaI gayA hovAnuM dAkSiNyAtya aitihAsika sAdhanothI ja asiddha kare che. jo ke samaMtabhadranI mAnavAmAM AvatI A anupalabdha TIkA kharekhara racAI hovAnuM mane to zaMkAspada lAge che.) ni. ai bhA. 1-6
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 nircantha aitihAsika lekha-samuccaya-1 (5) bahAdura-I-jhamAna mukhtAra sAhaba marahUma-moTe bhAge to madhyakAlIna kathAnakonA AdhAre-samatabhadra drAviDa saMghanA hovAnuM kahe che. devasenanA darzanasAra (vi. saM. 990 | I. sa. 934)to anusAra prastuta saMgha pUjayapAda devanaMdInA ziSya vajanaMdIe sthApelo. jo Ama ja hoya to samaMtabhadra sAtamI zatAbdI pahelAnA AcArya hoI ja na zake : paNa devanaMdIe samaMtabhadranA eka lakSaNa-prayogano ullekha karyo hoI samatabhadra emanAthI thoDA vahelA thaI gayA hovA ghaTe. AthI samatabhadra "drAviDasaMghamAM thaI gayA" vALI A vAta mAnavA yogya jaNAtI nathI. (sAcI hoya to to mukhtAra sAhebanI samaMtabhadranA samaya saMbaddha mULa sthApanAthI te pUrNapaNe viruddha jAya che, jeno temane bilakuleya khyAla nathI rahyo !) (6) stutividyA aMtargata samaMtabhadra jina 2SabhanI stuti karatAM temanA aSTa mahApratihAryo-bhAmaMDala, siMhAsana, azokavRkSa, kusumavRSTi, divyadhvani, chatra, cAmara ane kuMdabhinAda-no ullekha karyo che : yathA : natapIlAsanAzoka sumanovarSabhAsitaH bhAmaNDalAsanA'zokasumanovarSabhASitaH / divyai nisitacchatracAmarairdundubhisvanaiH divyairvinirmitastotrazramadarduribhirjanaiH // tIrthakaronA 34 atizayono vibhAva to kuSANakAla daramiyAna AvI cUkelo; paNa aSTa mahAprAtihAryonI kalpanA AgamomAM dekhAtI nathI. e sau prathama to kathA-sAhityamAM, nAgaeNdrakulanA vimalasUrinA paumariya (A0 I. sa. 473)mAM maLe che. (devakRta divyabhavya samavasaraNanI paNa sau pahelI kalpanA prastuta graMthamAM ja maLe che.) prAcIna jina pratimAomAM jovA jaIe to kuSANa kALamAM siMhAsana (dharmacakra sameta), bhAmaMDala (yA kyAreka caityavRkSa), cAmaraparayugma, duMdubhinAda, mAladhara-vidyAdhara (sura-puSpa-vRSTi ?), khecarI vAghachaMda, ke kayAreka chatra jevA ekAda anya prAtihAryathI vizeSa jovA maLatuM nathI. aSTamahAprAtihAryone ullekhatA dAkSiNAtya nirjhanya paraMparAnA prAcInatama tiloyapaNastI sarakhA graMtho IsvIsanA chaThThA zatakathI pUrvenA nathI. samatabhadrAcArye ATha prAtihAryono ullekha karyo che te pariprekSyanA prakAzamAM samatabhadra chaThThA zataka pUrvenA hoya tevI pratIti thatI nathI. (7) AcArya samatabhadra emanI stutiomAM tIrthakarane uddezIne karelAM vividha prakAranAM ubodhano maLe che temAM nAtha, mahAmuni, RSi, jina, vItarAga, ityAdi to prAcInamadhyakAlIna nirgastha stotromAM tema ja keTalAka kissAomAM uttaranI paraMparAnA AgamomAM paNa) dekhA de che; paNa sAthe ja keTalAMye abhUtapUrva, citravicitra, ane kRtrima rIte ghaDI kADhela
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samatabhadrano samaya zabdAlaMkArika-arthAlaMkArika udbodhano paNa karelAM che; jema ke, stutividyAmAM 3nunata, anAmanamanaH, uzanamra, dAvitayAtana, natapAla, natayAta, natapIlAsana, natAmita, nAnAnantanutAnta, nAnAnUnAnanAnanA, nAnitanute, nutItena, nunayAzrita, nunAnta, nunnAnRtaH; tatotataH; tatAmitamate, tAnitanute, tAptitinuta, mitata, tItitatatitA, sagara, sonAnuM ityAdi. A azrutapUrva ane jIbhanAM loco vaLe tevA uddhodhano samatabhadrane ati prAcIna AcArya TharAvavAne badale bahu bahu to prAkSmadhyakAlIna parisaramAM ja mUkavA prerAya che ! (8) samaMtabhadrAcAryanI lalitasuMdara padyo dharAvatI stuti-kRti koI hoya to te che svayaMbhUstotra (juo pariziSTa "'). temAM bAvIseka jeTalAM vividha vRttono prayoga thayo che, jemAMnA ghaNAMkharAM kAlidAsa, siddhasenAdi guptakAlIna kavionI racanAomAM paNa maLe che. keTalAMka sArAM padyo emanA yujyanuzAsanamAM paNa maLI Ave che. ( Ta ''). paraMtu temanI eka bAjuthI pUrNatayA tarkorpola ane bIjI taraphathI nakhazIkha alaMkRta ane kliSTa kRti to che uparakathita stutividhA. emAM temaNe aneka aTapaTA, yamakothI tema ja citrabaddha evuM kaThina kAvyayuktiothI nibaddha citra kAvya rUpeNa padyono samAveza karyo che. A atyaMta AlaMkArika vRttonI sUci nIce mujaba che. dvayakSara zArdUlavikrIDita ardhabhrama ardhabhramagUDhapazcArya ardhabhramagUDhadvitIyapAda ardhabhramaniroTyagUDhacatuSpAda gUDhadvitIyacaturthAnyatarapAdo'rdhabhrama gUDhadvitIyapAdasarvatobhadragatatyAnugata'rdhabhrama cakravRtta kavikAvyanAmagarbhacakravRtta iSTapAdavalayaprathamacaturthasaptamavalayaikAkSaracakavRtta gatapratyArdhabhAga gatapratyagatArdha zlokayamaka niroTyazlokayamaka yugmakayamaka
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 samudgakayamaka akSaradvayaviracitasamudAkayamaka sarvapAdamadhyayamaka sarvapAdAntayamaka dvyakSarapAdAbhyAsayamaka pAdAbhyAsa sarvapAdAntayamaka sAdhikapAdAbhyAsayamaka dvayakSarazloka cakra zloka gUDhasveSTapAdacakra zloka gatapratyAgata zloka gatapratyAgatayamaka zloka anumapratilomazloka anulomapratilomeka zloka anulomapratilomasakala zloka prathamapAdodbhUtapazcAdhdhakAkSaraviracitazloka ekAkSaraviracitaikaikapAdaH zloka garbhe mahAdizicaikAkSaracakra zloka garbhe mahAdizicaikAkSarazcaturakSaracaka zloka gatapratyAgatapAdabhyAsayamakAkSaradvayaviracita zloka gatapratyAgatapAdayamakAkSaradvayaviracitasannivezavizeSasamudgatAnulomapratilomazlokayugala zloka citrAlaMkAraH murajabandha iSTapAdamurajabandha antaramurajabandha guptakriyomurajabandha yatheSTaikAkSarAntaritamurajabandha nirauSTyayatheSThaikAkSarAntaritamurajabandha murajabandhaH zlokayamakAlaMkAra nirprantha aitihAsika lekha-samuccaya-1
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samaMtabhadrano samaya 45 murajabandhayuktagomUtrikAbandha A sivAya temaNe je ekAkSarAdiyamakayukta padya niyojyAM che, tene ahIM uphaeNkita karavAthI temanI yathArtha samayasthitino kyAsa nIkaLI zakaze. (juo riziSTa "va'). saMskRta kAvyazAstranA vikAsakramanuM pUrNarUpeNa nahIM toye enI mukhya dhArAonI pragatinuM kaMIka spaSTa kahI zakAya tevuM citra ApaNI sAme che, jeno upayoga samaMtabhadranA kALanirNayamAM niHzaMka thaI zake tema che. IsvIsanI bIjI zatAbdI ane te pachI thayelA bauddha stutikArI mAtRceTa ane Aryadeva tema ja mahAkavi azvaghoSa, madhyamakakArikAkAra nAgArjuna, Arya asaga, vasubaMdhu, ane dinAga sarakhA dArzanika bauddha padyakAro, tadatirikta nATyakAra bhAsa, prazastikAra hariSeNa, ane kavikulaguru kAlidAsa sarakhA diggaja vaidika kavivaro, sAMkhyasapratikAra IzvarakRSNa, ane bIjI bAju prazamaratikAra vAcaka umAsvAti tema ja dvArnAizikAo racanAra siddhasena divAkarAdi nirjhanya padyakAroe sAmAnya alaMkArono to prayoga karyo che; paraMtu samaMtabhadra prayogamAM lIdhelA anekAneka jaTila alaMkAro, duSkara hamako ane citrabaddha kAvyo Adi to pUrvenA saMskRta vADmayamAM kyAMye zodhyA jaDatA nathI. thoDe aMze AvI AlaMkArika kavitA-pravRtti to mAghanA zizupAlavadha (prAyaH IsvI 67pa), daMDInA kAvyAdarza aMtargata dIdhelAM daSTAMto (prAyaH IsvI 625)mAM, ane ethI pahelAM mahAkavi bhAravinA kirAtArjunIya (IsvI 500-550) aMtargata (citrAlaMkAra sameto maLe che. ema jaNAya che ke IsvIsanunI chaThThI-sAtamI zatAbdIthI AlaMkArika saMpradAyano mahimA kavijanomAM sthapAyelo. gadyamAM paNa subaMdhunI vAsavadattA (prAya: Isa. 500-pa25), bANabhaTTanI kAdaMbarI (muM zataka, prathama caraNa), ItyAdimAM e kALe samAMtare evI ja jATilyapravaNa evaM caturAIdarzananI, zabdArDabarI, pralaMba samAsabahula, ane kliSTa vAkyaracanAonI atirekapradhAna banI jatI pravRtti jovA maLe che. dakSiNamAM AlaMkArika mahAkavi bhAravinI khUba prasiddhi hatI. hoLenI ravikIrtinI prazasti (I. sa. 634)mAM kavie kAlidAsa sAthe bhAravinI girAnuM Adarza rUpe smaraNa karyuM che. saMbhava che ke samatabhadra sAme bhAravino kAvyAdarza rahyo hoya; eTaluM ja nahIM, bhAravithI cAra tAMsaLI caDhI javAno temaNe udyama karyo hoya to nA nahIM ! ATalI bhISaNa mAtrAmAM, ghorAtighora AlaMkArika prakriyAono prayoga karanAra samaMtabhadrane ulmI-I-Ajhama mukhtAra sAhaba, prajJAmahArNava DA, jayotiprasAda jaina, nyAyamahodadhi paM. darabArIlAla koThiyA, ityAdi vidvAno zuM joIne IsvIsanI bIjI-trIjI zatAbdImAM mUkatA haze ! ane siddhasena divAkara para samatabhadrano prabhAva che, asara che, evI jayaDhakkA paM. mukhtAra, devendrakumAra zAstrI**, kusuma paToriyA* Adi digaMbara vidvAno kyA AdhAre vagADI. rahyA haze! upara carcala tamAma muddAonAM sAkSya dvArA samatabhadrano asalI samaya have pAradarzI
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirprantha aitihAsika lekha-samuccaya-1 banI sAme AvI rahe che. teo nAgArjuna ja nahIM paraMtu zabara, umAsvAti, siddhasenadivAkara, bhartRhari, vasubaMdhu, diphnAga, tema ja bhAravi pazcAt, ane bhagavajjinasena, svAmI vIrasena, yAkinIsUnu haribhadra, akalaMkadeva, evuM pUjyapAda devanaMdI pUrve ane kumArila bhaTTanA samakAlamAM thayelA jaNAya che. e vAta lakSamAM letAM temano samayasaMpuTa IsvIsan 150-625 vaccenA gALAmAM vinA avarodha sImita thaI zake che. 46 samaMtabhadranA samayasaMbaddha carcAmAM, paraMparAmAM emanI manAtI kRti ratnakareMDakazrAvakAcAranuM kartRtva saMdehAspada hoI choDI dIdhuM che. kadAca te emanI kRti hoya to ye zailIno ane vastunI dRSTie to sAtamA zatakanI pUrvenI hovAnuM bhAsatuM nathI. bIjI eka vAta e che ke IsvIsannA 15mA zatakathI maLatI zvetAMbara paTTAvalIomAM, vizeSe to tapAgacchIya aMtargata IsvIsanI AraMbhanI sadIomAM 'sAmaMtabhadra' nAmaka vanavAsIgacchanA AcAryanuM nAma Ave che; pahelAM to nAmanI joDaNI khoTI hovA uparAMta samaMtabhadra zvetAMbara (ke prAzvetAMbara) paraMparAmAM thayA ja nathI; vanavAsI nAmaka koI ja 'gaccha'" pUrvakALe thayo hovAnuM prAcIna pramANa upalabdha nathI, ane tyAM dIdhelo samaya paNa bilakula khoTo che. e bhrAMta muddAno paM mukhtAre samaMtabhadrane khUba prAcIna TharAvI devAnI lAlacamAM temanA kALanirNayamAM upayoga karyo che je AyAsa arthahIna ane azobhanIya Thare che. Ama sarva jJAta sthAnakoNothI parIkSA karyA pachI lAge che ke samaMtabhadrane IsvIsannI bIjI zatAbdImAM mUkavAnA prayAsa pAchaLa koI khAsa kAraNasara dhAraNa karela, saMbhavatayA saMpradAyaniSThAthI udbhavela, haThAgraha-kadAgraha-durAgraha ja hovAnuM spaSTa banI jAya che. samaMtabhadra mAnI lIdhelA kALathI vAstavamAM traNa-cAra sadI moDI thayAnI hakIkatathI emanI mahattAne koI ja AMca AvatI nathI, AvI zakatI nathI ! TippaNo : 1. 'siddhasena divAkara' atirikta siddhasena abhidhAnadhArI aneka AcAryo, munio thaI gayA che; jema ke, vAcaka siddhasena (prAyaH IsvI pamI-6ThThI sadI), siddhasena kSamAzramaNa (moTe bhAge jinabhadra gaNi kSamAzramaNanA ziSya; prAyaH IsvI 575-625), punnATasaMgha(yApanIya vA digaMbara)mAM thaI gayelA ane harivaMzapurANakAra jinasenanA eka pUrvaja (IsvI 7mI zatAbdI), tattvArthAdhigamasUtra-bRhatkRttikAra gaMdhahasta siddhasena (jIvanakALa prAyaH IsvI 700-780), siddhasena-siddharSi (prAyaH IsvI 975-2-18 yA 912); ane keTalAka madhyakALamAM judA judA zvetAMbara gacchomAM thaI gayelA prastuta nAma dharAvanAra traNeka siddhaseno Adi. 2. kemake teo vikramAdityanA samakAlIna hovAnuM madhyakAlIna carita-prabaMdhAdi sAhityamAM kahyuM che, eTale ke saMpradAyamAM tathA koI koI jainetara vidvAn temane vikrama-saMvatsaranA pravartaka manAtA, kathAomAM prasiddha vIravikrama sAthe joDI temane IsvIsan pUrve prathama zatAbdImAM mUke che; paraMtu anya aneka sAthyonA AdhAre
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samatabhadrano samaya saMdarbhagata vikramAditya te gupta samrATa caMdragupta vikramAditya (I. sa. 377-414) hovAno moTo saMbhava hoI temano samaya IsvI paMcama zatakano pUrvArdha mAnavo vadhAre ISTa che. (keTalAka digaMbara jaina vidvAno temane chaThThA zatakamAM mUke che.) A samasyA anuSaMge vizeSa UhApoha mArA tathA zrI jitendra zAha dvArA saMpAdita zrI bRhad nigraMtha stutimaNimaMjUSA nAmaka samuccaya graMthanI vistRta prastAvanAmAM AvanAra hoI ahIM vizeSa kahIza nahIM. 3. A muddA para ahIM AgaLa upara saMdarbho TAMkIne carcA thanAra che. 4. Avo tarka marahUma mukhtAra sAhebe kyAMka karelo evuM AchuM smaraNa che. 5. pazcAtkAlIna zvetAMbara paTTAvalIomAM eka "sAmaMtabhadra" nAmanA (IsvIsananI AraMbhanI sadIomAM) vanavAsI-gacchanA AcAryano ullekha Ave che, je kartAono bhrama mAtra che. vanavAsI-gacchano kyAMyathIye patto nathI; "gaccha' zabda paNa sAtamA-AThamA zataka pUrve maLato nathI. IsvIsanunA AThamA zatakathI zvetAMbara saMpradAya mahAnu digaMbara dArzanika samaMtabhadranI AkhamImAMsA tathA bRhasvayaMbhUstotra sarakhI be eka racanAthI paricita hato ane temanI apratima pratibhA tathA mahattAne najaramAM rAkhI temane svayudhdha dhaTAvI, potAnA saMpradAyanI guruparaMparAmAM temane goThavI dIdhAno AyAsa spaSTa rUpe jaNAI Ave che. paraMtu digaMbara saMpradAyamAM teo thaI gayA hovAnA ghaNAM pramANo upasthita che. jainetara vidvAno paNa e ja hakIkatano svIkAra karatA AvyA che. 6. saM. jugalakizora mukhtAra, vIrasevAmaMdira-graMthamAlA, graMthAMka 7, sarasAvA 1951, 7. saMta jugalakizora mukhtAra "yugavara', vIrasevAmaMdira-graMthamAlA, graMthAMka 6, sarasAvA 1950. 8. saMta jugalakizora mukhtAra yugavIra' vIrasevAmaMdira-graMthamAlA, graMthAMka 51, sarasAvA 1910. 9. saMta jugalakizora mukhtAra "yugavIra' vIrasevAmaMdira-graMthamAlA, dvitIya saMskaraNa, vArANasI 1978. 10, A graMthono darzanazAstranA vartamAna jaina jainetara vidvAno upayoga paNa kare che. 11. khAsa karIne stutividyA, jemAM temaNe aneka prakAranA yamaka, citrabaddha kAvyono upayoga karyo che tyAM to arthaghaTana TIkAnI madada vagara prAya: asaMbhavita che. 12. khAsa karIne sAhityika sAdhanomAM--je thoDA ghaNAM che te sau pAchalA yuganAM che temAM A saMbaMdhamAM koI 'ja noMdha prApta thatI nathI. 13, temanA parivAranI--- te haze to-koI gurvAvalI prApta nathI thaI. 14. teo keraLamAM thaI gayelA evo paNa eka tarka che, ane bIjo tarka teo colamaMDalamAM thayA hatA te prakAre che. bemAMthI eka paNa sAco hoya to e pradezomAM to jaina abhilekho ja atyalpa pramANamAM prApta thayA che, karNATakamAM thaI gayA hota to emanA vize jUnA samayanI kaMIka mAhitI maLavAnI saMbhavitatA raheta; paNa e vAta to teo maThavAsI hatA ke saMvignavihArI te para nirbhara rahe. 15. bhadra sanattamaye pUjyapANa sanmatai: 1 akalaMka gurorbhUyAt zAsanAya jinezinaH / /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 nirgastha aitihAsika lekha-samuccaya-1 (Compiler Pt. Vijayamurti, Jaina Silalekha Sangraha, Vol. 2, MDIG No. 45, p. 263, Ins. No. 207.) 16. karNATakanA madhyakAlIna abhilekhomAM maLI AvatI judA judA gacchonI gurnAvalImAM pUrve thaI gayelA AcAryonI je yAdI jovA maLe che te sau kRtrima che, temAM to digaMbara saMpradAyamAM thaI gayelA manAtA janA ghaNAkharA khyAtanAma AcAryo bhadrabAhu, kuMdakuMdAcArya, umAsvAti, devanaMdI, akalaMkadeva vagere ne kramanA koI ThekANA sivAya sUcita karI devAmAM Ave che. 99.724 "On the Date of Samantabhadra," Annals of the Bhandarkar Oriental Research Institute, Vol, XI, (1930-31) pp. 49-54. enA pratyuttara mATe juo e ja zodhasAmayikamAM Pandit Jugalkishore Mukhtar, "Samantbhadra's Date and Dr. Pathak," ABORI, Vol. XV, 1933-34, pp. 67-88. 18. A vigata mATe juo, "mannadra mAM saMkSipta paricaya," mukSAra, 4. to, 1961, pR. 83-106. 19. lapurA, prathama bhAga, bhAratIya jJAnapITha mUrtidevI jaina graMthamAlA saMskRta graMthAMka-8, saM pannAlAla jaina, kAzI 1963, pR0 10.1.43. namaH samantabhadrAya mahate kavivedhase / yadvacovajrapAtena nirminnAH kumatAdayaH // 43 // 20. saM. pannAlAla, jJA, mU. jai pra : saMta graM. ra7, trIjuM saMskaraNa, dillI 1994, pR. 3, 1.3, padya A pramANe che : jIvasiddhividhAyIha kRtayuktyanuzAsanam / vayaH samantabhadrasya vIrasyeva vijRmbhate / / 29 / / 22. Ed. H. R. Kapadia, Anekantajayapataka by Haribhadra Suri, Vol. 1, G.O.S. No. LXXX VIII, p. 375. 22. bAkI rahelAM TippaNo pUrAM karate samaye amadAvAdanAM pustakAlayomAMthI A graMtha prApta na thatAM ahIM enI vigato jaNAvI zakyo nathI. 23. juo paM. mahendrakumAra jaina, SiddhiviniSchayatika of Shri Anantaviryachaya, J.M.J.G. : S.G. No. 22, "Introduction," (1) The Age of Akalanka, pp. 53-62. 24. carcA mATe juo M. A. Dhaky, "The Jaina "Jinendrabuddhi" and Incidental Questions," Indian history and Epigraphy (Dr. G. S. Gai Felicitation Volume), Eds. K. V. Ramesh et al, Delhi 1990, pp. 152-158. 25, ejana, 26 ejana. 27, "dharmakIrti maura samantama', naina na ra pramAzAtra parisara, yugavIra-samaMtabhadra graMthamAlA -
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samatabhadrano samaya 49 graMthAMka 15, darabArI lAla koThiyA, saMpA. gokulacaMdra jaina, vArANasI 1980, pR0 125. 28. "maritra para samaktabadra" nai 30 50, pR. 119. 29, kumAlinI kRtiono samaya have IsvI pa7pa-600nA arasAno hovAnuM aMdAjavAmAM AvyuM che, je miti sAmAnyataH svIkAravAmAM Ave che. 30. juo emanI noMdha "samasta vaI sAtha," manetta 14 11-12, julAI 1957, pR. 324-327, - tathA e ja aMkamAM enA paranuM mukSAranuM "saMpAdakIyamAM avalokana, pR0 327-329. 31. jaina vidvAnonA lekhanomAM saMdarbho saMbaMdhamAM ghaNI ja adhurAza-kacAza prAya: haMmezAM jovAmAM Ave che. 32. jyoti prasAda, ena. 33. A saMbaMdhamAM koI prAcIna hastaprata rajU karavAmAM AvI nathI. 34. juo emano lekha "nALura ra samaktama," nai0, 20 pa0 pa, pR107-111, 35. dinAga(prAya: IsvI 480-560)nAM prameyothI sanaMtabhadra paricita hatA je vize AgaLa upara carcA thaze. 36 juo kailAzacaMdra zAstrI, na cAya, jJA. mU. jai0 gra: hiTa gra. 10. vArANasI 1966, "puSpabhUmi," pR8, 9, AvI matalabanuM emaNe anyatre paNa kahyuM che. juo emanuM "prAphikathana,"kAmAM ta Sil, le. tathA saM, udayacaMdra jaina, gas va di. jai. saM. pra. 1, vI. ni2501 (IsvI 1974), pR 14,15. 37, carcA mATe juo pAThakano ahI TippaNa 17mAM ulikhita lekha. 38 ejana. bhartuharino samaya agAu gaNAto tema sAtamA zatakano have na manAtAM ethI be'eka sadI pUrvano siddha thayo che. ahIM vigato ApavI asthAne che. 39 juo emano lekha "tinA aura samantama," 0 0 g0 50, pR. 112-118. 40. dvAdazAranayacakra, prathama bhAga, zrI AtmAnaMda jaina grantharatnamAlA, graMthAMka 92, dvitIya saMskaraNa, bhAvanagara 1996, saMskRta prAkkathana, pR. 17, pAdaTIpa 1. 41. vAma apanAma mAtamamAMsA, jugala kizora mukSAra, vArANasI 1978, pR. 16. 42. mane smaraNa che ke temanuM A maMtavya emanA "jaina itihAsa para vizada prakAza' nAmaka pustakamAM rajU kareluM che paraMtu hAla A pustaka mArI samakSa nathI tethI vigata ApI zakyo nathI. 43. AvuM arthaghaTana mohanalAla dalIcaMda dezAIe karyuM che, juo emano jaina sAhityano saMkSipta itihAsa, muMbaI 1932, pR. 89-90, kaMDikA 138. 44. vigata mATe juo. sanmati prakaraNa, pUMjAbhAI jaina graMthamAlA-6, saMe sukhalAla saMghavI, a. becaradAsa dozI, amadAvAda prathama AvRtti, I. sa. 1932, pR. 179-80. 84. "Samantabhadra's following statement of the respective spheres of application of scriptural evidence and inference. ni. e. bhA. 1-7
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 nirdhanya aitihAsika lekha-samuccaya-1 vaktaryanAte yaddhetoH sAdhyaM taddhetu-sAdhitam / Ate vaktari tadvAkyAtsAdhyamAgama-sAdhitam // -AptamImAMsA 78 is a definite advancement on the following verse of Siddhasena Divakara on the same subject jo heThavAyapasvammi heuo Agame ya Agamio / so sasamayapaNNava siddhatavigrahao aNNo // manaprita 111 ba Nathmal Tatiya, "A compendium of Vidhyanananda's Satyasasama-pariksa," in Acarora Vidyananditkrta Satyasana parka, B.JMIQ, Ed Gokulachandra Jain, p. 12. While quoting, I have re-rendered the Sanskrit and Prakrit verses in Nagari from the printed Roman version.) 46, re 300 mI, pR 17 56 13, pR 49 padma 55, pR 63 56 70, pR. 68 56 74, pR 70 padma 77, pR 75 5dya 82, pR0 84 padma 90, pR. 90 padma 94, pR0 94 padma 97, pR 96 pa6. 101, pR. 97 56 103, pR 99 56 106. 47. ejana, pR. 4, hakIkatamAM 14thI 23 kArikAomAM samabhagAtmakanayanI carcA karI che. 48. Nyayavatara, Ed. A. N. Upadhye, Jaina Sahitya Vikas Mandala, Bombay 1971, 'lammadbhutaM', p. 187, 3.69. 49.cahna zo, 'mamaba-riya' p. 89. 50. ejana, 102. 51. ena. 52. ejana 53. ejana, pR. 94. 54. ejana, pR 103. 55, samayeyAzivapurA, jaina Agama graMthamAlA, graMthAMka-15, saMpA puNyavijaya muni, muMbaI I. sa. 18977, 5 60. 56. meM A badhI carcAo mArA aghAvadhi aprakAzita aMgrejI lekha The date of Satkhandagam'mAM carcA karI che. 57. juo, mAro lekha The Date of Kundakundacirya', Aspects of Jainology * Vol III Pt. Dalsukhbhai Malvania Felicitation Vol-1, Eds. M. A. Dhaky, Sagarmal Jain, Varanasi. 1991, p. 187 to 206.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samaMtabhadrano samaya para mahAsattA 58, kadAca A koI anya samaMtabhadra hoya. 59. emaNe jayAM A lakhyuM che te mULa graMtha mane atyAre upalabdha nathI. 60. siripajjapAdasIso dAviDa saMghassa kArago duTTho / NAmeNa vajjaNaMdI pAhuDa vedI mahAsatto --nAra, 24 vanasAra, saMpA. nAthurAma premI, muMbaI, vi. saM. 1974 (I. sa. 1917), pR 12. 61. vigata mATe juo mAro lekha " "The Jaina JinendraBuddhi"., Delhi 1990. 62. A aMgenI vizeSa carcA mATe ane mULa saMdarbho mATe juo, jitendra bI. zAha, madhusUdana DhAMkI, "mAnatuMgAcArya aura vana stotra," dvitIya AvRtti amadAvAda Isa. 1999. 63, juo rU0 vi0 aMtargata. 64. "sa vinayata varkiTa vitakata trivAra bhAva , naina zinAnea saMgha, bhA. 2, mANikacandra-digaMbara jaina graMthamAlA, puSpa 45 se. para vijayamUrti, muMbaI 1952, lekhAMka 108, pR. 98. 65, bhAravinA kirAtArjanIya mahAkAvya ane samatabhadranI stutividhAne sarakhAvatA A vAta taddana spaSTa banI jAya che. 66. emano graMtha hAla mArI pAse A TAMkaNe upalabdha nathI. 67, vigata ane carcA mATe juo kusuma paTorIyA, "siddhasena Ara 3 sanmatisUtra", vAghanIya ra 3 sAhitya, vArANasI 1988, pR. 139-146. 68. A aMge agAu carcA 50 hIrAlAla jaina, paM. nAthUrAma premI Adi digaMbara vidvAno karI gayA che jenI vigatomAM nahi UtarIe. 69 vigata mATe juo anekAMta, varSa 14, kiraNa 11-12, I. sa. 1957 "saMpAdakIya noMdha." jugalakizora munnAra, pR. 328.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ para nircantha aitihAsika lekha-samuccaya-1 pariziSTa 'a' (upajAti) padmaprabhaH padma-palAza-lezyaH padmAlayA''liGgitacArumUrtiH / babhau bhavAn bhavya-payoruhANAM padmAkarANAmiva padmabandhuH // 26 // babhAra padmAM ca sarasvatI ca bhavAn purastAtpratimuktilakSyAH / sarasvatImeva samagra-zobhAM sarvajJa-lakSmI-jvalitAM vimuktaH // 27 // zarIra-razmi-prasaraH prabhoste bAlArka-razmicchavirA''lilepa / nasa'marA''kIrNa-sabhA prabhA vA zailasya padmAbhamaNe: svasAnum // 28 // nabhastalaM pallavayanniva tvaM sahasrapatrA'mbuja-garbhacAraiH / pAdA'mbujaiH pAtita-mAra-darpo bhUmau prajAnAM vijahartha bhUtyai ? // 29 // candraprabhaM candra-marIci-gaura candraM dvitIyaM jagatIva kAntam / vande'bhivandyaM mahatAmRSIndraM jinaM jita-svAnta-kaSAya-bandhama // 26 // yasyAGga-lakSmI-pariveza-bhinnaM tamastamoreriva razmibhinnam / nanAza bAhyaM bahu mAnasaM ca dhyAna-pradIpA'tizayena bhinnam // 37 // (vaMzastha) na zItalAzcandanacandrarazmayo - na gAGgamambho na ca hArayaSTayaH /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samaMtabhadrano samaya 53 yathA muneste'nagha ! vAkya-razmayaH zamAmbugarbhAH zizirA vipazcitAm // 46 // ( rathoddhatA) dharma-tIrthamanaghaM pravartayan dharma ityanumataH satAM bhavAn / karma-kakSamadahattapo'gnibhiH zarma zAzvatamavApa zaGkaraH // 7 // (upajAti) vidhAya rakSA parataH prajAnAM rAjA ciraM yo'pratima-pratApaH / vyadhAtpurastAtsvata eva zAnti muMnirdayA-mUrtirivA'ghazAntim // 76 // svadoSa-zAntyA vihitA''tmazAntiH zAntervidhAtA zaraNaM gatAnAm / bhUyAdbhava-kleza-bhayopazAntyai zAntirjino me bhagavAn zaraNyaH // 80 // (vaitAlIya) pariNata-zikhi-kaNTha-rAgayA kRta-mada-nigraha-vigrahA''bhayA / tava jina ! tapasaH prasUtayA graha-pariveSa-ruceva zobhitam // 112 // zazi-ruci-zuci-zukla-lohitaM surabhitaraM virajo nijaM vapuH / tava zivamativismayaM yate ! yadapi ca vAGmanasIyamIhitam // 113 // sthiti-janana-nirodha-lakSaNaM caramacaraM ca jagat pratikSaNam /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 iti jina ! sakalajJa - lAJchanaM vacanamidaM vadatAMvarasya te // 114 // durita-mala-kalaGkamaSTakaM nirupama - yoga- balena - nirdahan / abhavadabhava-saukhyavAn bhavAn bhavatu mamApi bhavopazAntaye // 115 // ( udgatA ) bhagavAnRSiH parama-yoga dahana - huta- kalmaSendhanaH / jJAna- vipula-kiraNaiH sakalaM pratibudhya buddha-kamalAyatekSaNaH // 121 // harivaMza -keturanavadya nirprantha aitihAsika lekha-samuccaya-1 vinaya - dama - tIrtha - nAyakaH 1 zIla - jaladhirabhavo vibhavastvamariSTanemi - jinakuJjaro'jaraH // 122 // tridazendra- maulimaNi - ratna kiraNa - visaropacumbitam / pAda-yugalamamalaM bhavato / vikasatkuzezaya- dalA'ruNodaram // 123 // nakha-candra-razmi-kavacA'ti rucira-zikharA'Gguli-sthalam / svArtha- niyata - manasaH sudhiyaH praNamanti mantra - mukharA maharSayaH // 124 // dyutimadrathAGga-ravi-bimba kiraNa - jaTilAMzumaNDalaH / nIla- jalada - jala - rAzi - vapuH saha bandhubhirgaruDaketurIzvaraH // 125 //
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samaMtabhadrano samaya halabhRcca te svajanabhaktimudita-hRdayau janezvarau / dharma - vinaya - rasikau sutarAM / caraNAravinda-yugalaM praNematuH // 126 // kakudaM bhuvaH khecarayoSi duSita - zikharairalaGkRtaH / megha- paTala-parivIta-taTa stava lakSaNAni likhitAni vajriNA // 127 // vahatIti tIrthamRSibhizca satatamabhigamyate'dya ca / prIti- vitata-hRdayaiH parito bhRzamUrjayanta iti vizruto'calaH // 128 // tamAla-nIlaiH sadhanustaDidguNaiH prakIrNa - bhImA'zani - vAyu- vRSTibhiH / balAhakairvairi-vazairupadruto mahAmanA yo na cacAla yogataH // 131 // bRhatphaNA-maNDala maNDapena ya sphurattaDitpiGga - rucopasargiNam / jugUha nAgo dharaNo dharAdharaM virAga-saMdhyA- taDidambudo yathA // 132 // kIrtyA mahatyA bhuvi varddhamAnaM tvAM varddhamAnaM stuti - gocaratvam / ninISavaH smo vayamadya vIraM vizIrNa-doSA''zaya-pAza-bandham // 1 // bhAveSu nityeSu vikArahAnerna kAraka- vyApRta-kArya-yuktiH / na bandha-bhogau na ca tadvimokSaH samantadoSaM matamanyadIyam // 9 // 55 -- bRhatsvayambhUstotram
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 nirgastha aitihAsika lekha-samuccaya-1 na zAstR-ziSyAdi-vidhi-vyavasthA vikalpabuddhirvitathA'khilA cet / atattva-tattvAdi-vikalpa-mohe nimajjatAM vIta-vikalpa-dhI: kA ? // 17 // rAgAdyavidyA'nala-dIpanaM ca vimokSa-vidyA'mRta-zAsanaM ca / na bhidyate saMvRti-vAdi-vAkyaM bhavatpratIpaM paramArtha-zUnyam // 23 // na rAgAnaH stotraM bhavati bhava-pAza-cchidi munau na cA'nyeSu dveSAdapaguNa-kathA'bhyAsa-khalatA / kimu nyAyA'nyAya-prakRta-guNadoSajJa-manasAM hitA'nveSopAyastava guNa-kathA-saGga-gaditaH // 64 // iti stutyaH stutyaistridaza-muni-mukhyaiH praNihitaiH stutaH zaktyAH zreyaH padamadhigatastvaM jina ! mayA / mahAvIro vIro duritapara-senA'bhivijaye vidheyA me bhakti pathi bhavata evA'pratinidhau // 65 // -yuktyanuzAsana
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samaMtabhadrano samaya ni. bhai0 bhA0 1-8 pariziSTa 'ba' tatotitA tu tetItastotRtotItitotRtaH / tato'tAtitatotote tatatA te tatotataH // 13 // yeyAyAyAyayeyAya nAnAnUnAnanAnana / mamAmamAmamAmAmitAtatItitatItitaH // 14 // nandyanantaddaryanantena nantenaste'bhinandana / nandanadbhiranamro na namro naSTo'bhinandya na // 22 // nandanazrIrjina tvA na natvA narddhayA svanandi na / nandinaste vinantA na nantAna'ntobhinandana // 23 // nandanaM tvApyanaSTo na naSTo'natvAbhinandana / nandanasvara natvena natvenaH syanna nandanaH // 24 // netAnanute nenonitAntaM nAtato nutAt / netA na tanute neno nitAntaM nA tato nutAt // 52 // nayamAnakSamAmAna na mAmAryArttinAzana / nazanAdasya no ye yena na naye nororimAya na // 53 // nunnAnRtonnatAnanta nUtAnItinutAnanaH / natonUnonitAntaM te netAtAnte ninauti nA // 55 // svasamAna samAnandyA bhAsamAna sa mAnagha / dhvaMsamAnasamAnastatrAsamAnasamAnatam // 79 // pArAvArasvArApArA kSamAkSa kSamAkSarA 1 vAmAnAmamanAmAvArakSa marddharddhamakSara // 84 // vIrAvArara vArAvI varorururorakha / vIrAvAraravArAvI vArivAriri vAri vA // 85 // namemAna namAmenamAnamAnanamAnamA manAmonu nu monAmanamanoma mano mana // 93 // 57
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 nircantha aitihAsika lekha-samuccaya-1 na me mAnanamAmena mAnamAnanamAnamAmanAmo nu nu monAmanamanoma manomana // 14 // mAnonAnAmanUnAnAM munInAM mAninAminam / manUnAmanunaumImaM neminAmAnamAnaman // 17 // tanutAtsadyazomeya zamevAryyavaro guru / ruguro vayaM vAmeza yamezodyatsatAnuta // 18 // -stutividyA