Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAjako badalo badalanA ' preraka kriyA hai, jisakA artha hai- badala DAlanA | preraka kriyA- meM apreraka kriyAkA bhAva bhI samA jAtA hai; isalie usameM svayaM badalanA aura dUsare ko badalanA ye donoM artha A jAte haiM / yaha kevala vyAkaraNa yA zabdazAstrakI yukti hI nahIM hai, isameM jIvanakA eka jIvita satya bhI nihita hai / isIse aisA arthavistAra upayukta mAlUma hotA hai| jIvana ke pratyeka kSetrameM anubhava hotA hai ki jo kAma auroMse karAnA ho aura ThIka tarahase karAnA ho, vyakti use pahale svayaM kare / dUsaroMko sikhAnekA icchuka svayaM - icchita viSayakA zikSaNa lekara -- usameM pAraMgata yA kuzala hokara hI dUsaroMko sikhA sakatA hai / jisa viSayakA jJAna hI nahIM, acchA aura uttama zikSaka bhI vaha viSaya dUsare ko nahIM sikhA sakatA / jo svayaM mailA-kucailA ho, aMga-aMga meM maila bhare ho, vaha dUsaroMko nahalAne jAyagA, to unako svaccha karaneke badale unapara apanA maila hI lagAyagA / yadi dUsareko svaccha karanA hai to pahale svayaM svaccha honA cAhie / yadyapi kabhI kabhI sahI zikSaNa pAyA huA vyakti bhI dUsareko nizcayake mutAbika nahIM sikhA pAtA, to bhI - sikhAne kI yA zuddha karanekI kriyA bilakula bekAra nahIM jAtI, kyoMki isa kriyAkA jo AcaraNa karatA hai, vaha svayaM to lAbhameM rahatA hI hai, para usa lAbhake bIja jalda yA derase, dikhAI deM yA na deM, AsapAsa ke vAtAvaraNameM bhI aMkurita ho jAte haiM / 8 svayaM taiyAra hue binA dUsareko taiyAra nahIM kiyA jA sakatA, yaha siddhAnta satya to hai hI, isameM aura bhI kaI rahasya chipe hue haiM, jinheM samajhane kI jarUrata hai / hamAre sAmane samAjako badala DAlanekA prazna hai / jaba koI vyakti samAjako badalanA cAhatA hai aura samAja ke sAmane zuddha manase kahatA hai
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAjako badalo 173 'badala jAo,' taba use samAjako yaha to batAnA hI hogA ki tuma kaise ho, aura kaisA honA cAhie / isa samaya tumhAre amuka amuka saMskAra haiM, amuka amuka vyavahAra hai, unheM chor3akara amuka amuka saMskAra aura amuka amuka rItiyA~ dhAraNa kro| yahA~ dekhanA yaha hai ki samajhAnevAlA vyakti jo kucha kahanA cAhatA hai, usameM usakI kitanI lagana hai, usake bAremeM kitanA jAnatA hai, use usa vastukA kitanA raMga lagA hai, pratikUla saMyogoMmeM bhI vaha usa sambandhameM kahA~ taka TikA rahA hai aura usakI samajha kitanI gaharI hai / ina bAtoMkI chApa samAjapara pahale par3atI hai| sAre nahIM to thor3ese bhI loga jaba samajhate haiM ki kahanevAlA vyakti saccI hI bAta kahatA hai aura usakA pariNAma usapara dIkhatA bhI hai, taba unakI vRtti badalatI hai aura unake manameM sudhArakake prati anAdarakI jagaha Adara prakaTa hotA hai| bhale hI ve loga sudhArakake kahe anusAra cala na sakeM, to bhI usake kathanake prati Adara to rakhane hI lagate haiN| auroMse kahane ke pahale svayaM badala jAnemeM eka lAbha yaha bhI hai ki dUsaroMko sudhArane yAnI samAjako badala DAlaneke tarIkekI aneka cAbiyA~ mila jAtI haiN| use apane Apako badalanemeM jo kaThinAiyA~ mahasUsa hotI haiM, unakA nivAraNa karanemeM jo UhApoha hotA hai, aura jo mArga DhU~r3he jAte haiM, unase vaha auroMkI kaThinAiyA~ bhI sahaja hI samajha letA hai / unake nivAraNake nae nae mArga bhI use yathAprasaMga sUjhane lagate haiN| isalie samAjako badalanekI bAta kahanevAle sudhArakako pahale svayaM dRSTAMta bananA cAhie ki jIvana badalanA jo kucha hai, vaha yaha hai / kahanekI apekSA dekhanekA asara kucha aura hotA hai aura gaharA bhI hotA hai / isa vastuko hama sabhIne gA~dhIjIke jIvanameM dekhA hai| na dekhA hotA to zAyada buddha aura mahAvIrake jIvanaparivartanake mArgake viSayameM bhI sandeha banA rhtaa| isa jagaha maiM do-tIna aise vyaktiyoMkA paricaya dUMgA jo samAjako badala DAlanekA bIr3A lekara hI cale haiM / samAjako kaise badalA jAya isakI pratIti ve apane udAharaNase hI karA rahe haiN| gujarAtake mUka kAryakartA ravizaMkara mahArAjako-jo zurUse hI gA~dhIjIke sAthI aura sevaka rahe haiM,-corI aura
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura samAja khUna karanemeM hI bharosA rakhanevAlI aura usImeM puruSArtha samajhanevAlI 'cAraiyA ' jAtiko sudhAranekI lagana lagI / unhoMne apanA jIvana isa jAti ke bIca aisA otaprota kara liyA aura apanI jIvana-paddhatiko isa prakAra parivartita kiyA ki dhIre-dhIre yaha jAti Apa hI Apa badalane lagI, khUna ke gunAha khuda-ba-khuda kabUla karane lagI aura apane aparAdhake lie sajA bhogane meM bhI gaurava mAnane lagI / Akhirakara yaha sArI jAti parivartita ho gii| 174 ravizaMkara mahArAjane hAI skUla taka bhI zikSA nahIM pAI, to bhI unakI vANI bar3e bar3e prophesaroM takapara asara karatI hai / vidyArthI unake pIche pAgala bana jAte haiN| jaba ve bolate haiM taba sunanevAlA samajhatA hai ki mahArAja jo kucha kahate haiM, vaha satya aura anubhavasiddha hai / kendra yA prAntake mantriyoM taka para unakA jAdU jaisA prabhAva hai / ve jisa kSetra meM kAmakA bIr3A uThAte haiM, usameM basanevAle unake rahana-sahana se mantramugdha ho jAte haiM -- kyoM ki unhoMne pahale apane Apako taiyAra kiyA hai. - badalA hai, aura badalaneke rAstoM kA bhedakA anubhava kiyA hai / isIse unakI vANIkA asara par3atA hai| unake viSaya meM kavi aura sAhityakAra sva0 meghANIne ' mANasAInA dIvA ' ( mAnavatAke dIpaka ) nAmaka paricaya-pustaka likhI hai / eka aura dUsarI 'pustaka zrI babalabhAI mehatAkI likhI huI hai / 1 dUsare vyakti haiM santa bAla, jo sthAnakavAsI jaina sAdhu haiM / ve mu~hapara mu~hapattI, hAthameM rajoharaNa AdikA sAdhu-veSa rakhate haiM, kintu unakI dRSTi bahuta hI Age bar3hI huI hai / vetra aura panthake bAr3oMko chor3akara ve kisI anokhI duniyA meM vihAra karate haiM / isIse Aja zikSita aura azikSita, sarakArI yA gairasarakArI, hindU yA musalamAna strI-puruSa unake vacana mAna lete haiM / vizeSa 'rUpase 'bhAlakI paTTI' nAmaka pradezameM samAja-sudhArakA kArya ve lagabhaga bAraha varSo se kara rahe haiM / usa pradezameM do sause adhika choTe-moTe gA~va haiM / vahA~ unhoMne samAjako badalaneke lie jisa dharma aura nItikI nIMvapara sevAkI imArata zurU kI hai, vaha aisI vastu hai qi use dekhanevAle aura jAnanevAleko Azcarya hue binA nahIM rahatA / mantrI, kalekTara, kamiznara Adi sabhI koI
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAjako badalo 175 apanA-apanA kAma lekara santa bAlake pAsa jAte haiM aura unakI salAha lete haiM / dekhane meM santa bAlane kisI paMtha, veSa yA bAhya AcArakA parivartana nahIM kiyA paraMtu maulika rUpameM unhoMne aisI pravRtti zurU kI hai ki vaha unakI AtmAmeM adhivAsa karanevAle dharma aura nIti-tattvakA sAkSAtkAra karAtI hai aura unake samAjako sudhArane yA badalaneke dRSTibinduko spaSTa karatI hai| unakI pravRttimeM jIvana-kSetrako chUnevAle samasta viSaya A jAte haiM / samAjakI sArI kAyA hI kaise badalI jAya aura usake jIvanameM svAsthyakA, svAvalambanakA vasanta kisa prakAra prakaTa ho, isakA padArtha-pATha ve jaina sAdhukI rItise gA~vagA~va ghUmakara, sAre praznoMmeM sIdhA bhAga lekara logoMko de rahe haiN| inakI vicAradhArA jAnaneke lie inakA 'vizva-vAtsalya' nAmaka patra upayogI hai aura vizeSa jAnakArI cAhanevAloMko to unake samparkameM hI AnA cAhie / __ tIsare bhAI musalamAna hai / unakA nAma hai akabara bhAI / unhoMne bhI, aneka varSa hue, aisI hI tapasyA zurU kI hai| banAsa taTake sampUrNa pradezameM unakI pravRtti vikhyAta hai| vahA~ corI aura khUna karanevAlI kolI tathA ThAkuroMkI jAtiyA~ saikar3oM varSoMse prasiddha haiM / unakA rojagAra hI mAno yahI ho gayA hai| akabara bhAI ina jAtiyoM meM nava-cetanA lAye haiN| uccavarNake brAhmaNa, kSatriya, vaizya bhI jo ki aspRzyatA mAnate cale Aye haiM aura dalita vargako dabAte Aye haiM, akabara bhAIko zraddhAkI dRSTise dekhate haiM / yaha jAnate hue bhI ki akabara bhAI musalamAna haiM, kaTTara hindU taka unakA Adara karate haiM / saba unheM 'nanheM bApU' kahate haiM / akabara bhAIkI samAjako sudhAranekI sUjha bhI aisI acchI aura tIna hai ki ve jo kucha kahate haiM yA sUcanA dete haiM, usameM nyAyakI hI pratIti hotI hai / isa pradezakI azikSita aura asaMskArI jAtiyoMke hajAroM loga izArA pAte hI unake irda-girda jamA ho jAte haiM aura unakI bAta sunate haiM / akabara bhAIne gA~dhIjIke pAsa rahakara apane Apako badala DAlA hai-samajhapUrvaka aura vicArapUrvaka / gA~voMmeM aura gA~voMke praznoMmeM unhoMne apane Apako ramA diyA hai| Upara jina tIna vyaktiyoMkA ullekha kiyA gayA hai, vaha kevala yaha sUcita karaneke lie ki yadi samAjako badalanA ho aura nizcita rUpase naye sirese gar3hanA ho, to aisA manoratha rakhanevAle sudhArakoMko sabase pahale Apako badalanA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 dharma aura samAja cAhie / yaha to Atma-sudhArakI bAta huI / aba yaha bhI dekhanA cAhie ki yuga kaisA AyA hai / hama jaise haiM, vaiseke vaise rahakara athavA parivartanake kucha paibanda lagAkara naye yugameM nahIM jI sakate / isa yugameM jIneke lie icchA aura samajhapUrvaka nahIM to Akhira dhakke khAkara bhI hameM badalanA pdd'egaa| __samAja aura sudhAraka donoMkI dRSTike bIca kevala itanA hI antara hai ki rUr3higAmI samAja navayugakI navIna zaktiyoMke sAtha ghisastA huA bhI ucita parivartana nahIM kara sakatA, jyoMkA tyoM unhIM rUr3hiyoMse cipaTA rahatA hai aura samajhatA hai ki Aja taka kAma calA hai to aba kyoM nahIM calegA ? phira ajJAnase yA samajhate hue bhI rUDhike bandhanavaza sudhAra karate hue lokanindAse DaratA hai, jaba ki saccA sudhAraka naye yugakI nayI tAkatako zIvra parakha letA hai aura tadanusAra parivartana kara letA hai| vaha na loka-nindAkA bhaya karatA hai, na nirbalatAse jhukatA hai / vaha samajhatA hai ki jaise Rtuke badalanepara kapar3oMmeM pheraphAra karanA par3atA hai athavA vaya bar3hanepara naye kapar3e silAne par3ate haiM, vaise hI nayI paristhitimeM sukhase jIneke lie ucita parivartana karanA hI par3atA hai aura vaha parivartana kudaratakA thA aura kisI vastukA dhakkA khAkara karanA par3e, isase acchA to yahI hai ki saceta hokara pahalese hI samajhadArIke sAtha kara liyA jAya / __ yaha saba jAnate haiM ki naye yugane hamAre jIvanake pratyeka kSetrameM pA~va jamA liye haiM / jo pahale kanyA-zikSA nahIM cAhate the, ve bhI aba kanyAko thor3A bahuta par3hAte haiM / yadi thor3A bahuta par3hAnA jarUrI hai to phira kanyAkI zakti dekhakara use jyAdA par3hAnemeM kyA nukasAna hai ? jase zikSaNake kSetrameM vaise hI anya mAmaloM meM bhI nayA yuga AyA hai| gA~voM yA purAne DhaMgake zaharoMmeM to pardese nibhA jAtA hai, para aba bambaI, kalakattA yA 'dillI jaise nagaroMmeM nivAsa karanA ho aura vahA~ banda gharoMmeM striyoMko pardemeM rakhanekA Agraha kiyA jAya, to striyA~ khuda hI puruSoMke lie bhArarUpa bana jAtI hai aura santati dinapara dina kAyara aura nirbala hotI jAtI hai| _ vizeSakara taruNa jana vidhavAke prati sahAnubhUti rakhate haiM, parantu jaba vivAhakA prazna AtA hai to loka-nindAse Dara jAte haiN| Darakara aneka bAra yogya vidhavAkI upekSA karake kisI ayogya kanyAko svIkAra kara lete haiM aura apane
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAjako badalo 177 hAthase hI apanA saMsAra bigAr3a lete haiM / svAvalambI jIvanakA Adarza na honese tejasvI yuvaka bhI abhibhAvakoMkI sampattike uttarAdhikArake lobhase, unako rAjI rakhaneke lie, rUdiyoMko svIkAra kara lete haiM aura unake cakrako cAlU rakhanemeM apanA jIvana ga~vA dete haiM / isa tarahakI durbalatA rakhanevAle yuvaka kyA kara sakate haiM ? yogya zakti prApta karanese pUrva hI jo kuTumba-jIvanakI jimmedArI le lete haiM, ve apane sAtha apanI patnI aura baccoMko bhI khaDDemeM DAla dete haiN| maha~gI aura taMgIke isa jamAne meM isa prakArakA jIvana antameM samAjapara bar3hatA huA aniSTa bhAra hI hai / pAlana-poSaNakI, zikSA denekI aura svAvalaMbI hokara calanekI zakti na honepara bhI jaba mUr3ha puruSa yA mUr3ha dampati santatise ghara bhara lete haiM, taba ve naI santatise kevala pahalekI santatikA hI nAza nahIM karate balki svayaM bhI aise phaMsa jAte haiM ki yA to marate haiM yA jIte hue bhI murdoke samAna jIvana bitAte haiM / khAna-pAna aura pahanAveke viSayameM bhI aba purAnA yuga bIta gayA hai / aneka bImAriyoM aura apacake kAraNoMmeM bhojanakI avaijJAnika paddhati bhI eka hai / purAne jamAne meM jaba loga zArIrika mehanata bahuta karate the, taba gA~voMmeM jo paca jAtA thA, vaha Aja zaharoMke 'baiThakie ' jIvanamai pacAyA nahIM jA sakatA / anna aura duSpaca miThAiyoMkA sthAna vanaspatiyoMko kucha adhika pramANameM milanA cAhie / kapar3ekI ma~hagAI yA taMgIkI hama zikAyata karate haiM parantu bace hue samayakA upayoga kAtanemeM nahIM kara sakate aura niThalle rahakara milamAlikoM yA sarakArako gAliyA~ dete rahate haiM / kama kapar3oMse kaise nibhAva karanA, sAde aura moTe kapar3oMmeM kaise zobhita honA, yaha hama thor3A bhI samajha leM to bahuta kucha bhAra halakA ho jAya / / puruSa pakSameM yaha kahA jA sakatA hai ki eka dhotIse do pAjAme to bana hI sakate haiM aura striyoMke lie yaha kahA jA sakatA hai ki bArIka aura kImatI kapar3oMkA moha ghaTAyA jAya / sAikala, TrAma, basa jaise vAhanoMkI bhAga-daur3ameM, barasAta, teja havA yA A~dhIke samayameM aura purAne DhaMgake rasoI-gharameM sTova Adi sulagAte samaya striyoMkI purAnI prathAkA pahanAvA (laha~ge-sAr3okA) pratikUla par3atA hai| isako chor3a kara nabayugake anukUla paMjAbI striyoM jaisA koI pahanAvA ( kamase kama aba baiThA na rahanA ho) svIkAra karanA caahie| 12
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura samAja dhArmika evaM rAjakIya viSayoMmeM bhI dRSTi aura jIvanako badale binA nahIM cala sakatA / pratyeka samAja apane paMthakA veza aura AcaraNa dhAraNa karanevAle hara sAdhuko yahA~ taka pUjatA poSatA hai ki usase eka bilkula nikammA, dUsaroM para nirbhara rahanevAlA aura samAjako aneka bahamoMmeM DAla rakhanevAlA vizAla varga taiyAra hotA hai / usake bhArase samAja svayaM kucalA jAtA hai aura apane kandhe para baiThanevAle isa paMDita yA guruvargako bhI nIce girAtA hai / dhArmika saMsthA meM kisI tarahakA pheraphAra nahIM ho sakatA, isa jhUThI dhAraNAke kAraNa usameM lAbhadAyaka sudhAra bhI nahIM ho sakate / pazcimI aura pUrvI pAkistAna se jaba hindU bhAratameM Aye, taba ve apane dharmaprANa mandiroM aura mUrtiyoM ko isa taraha bhUla gae mAno unase koI sambandha hI na ho / unakA dharma sukhI hAlatakA dharma thA / rUr3higAmI zraddhAlu samAja itanA bhI vicAra nahIM karatA ki usapara nirbhara rahanevAle itane vizAla guruvargakA sArI jindagI aura sAre samayakA upayogI kAryakrama kyA hai ? / 178 isa dezameM asAmpradAyika rAjyataMtra sthApita hai / isa lokataMtra meM sabhIko apane matadvArA bhAga lenekA jadhikAra milA hai / isa adhikArakA mUlya kitanA adhika hai, yaha kitane loga jAnate haiM ? striyoM ko to kyA, puruSoMko bhI apane ikakA ThIka-ThIka bhAna nahIM hotA; phira lokataMtrakI kamiyA~ aura zAsanakI truTiyA~ kisa taraha dUra hoM ? jo gine-cune paisevAle haiM athavA jinakI Aya paryApta hai, ve moTarake pIche jitane pAgala haiM, usakA eka aMza bhI pazu-pAlana yA usake poSaNake pIche nahIM / sabhI jAnate haiM ki samAja jIvanakA mukhya staMbha dudhArU pazuoMkA pAlana aura saMvardhana hai / phira bhI hareka dhanI apanI pU~jI makAna meM, sone-cA~dImeM, javAharAta meM yA kArakhAne meM lagAnekA prayatna karatA hai parantu kisIko pazu saMvardhana dvArA samAjahitakA kAma nahIM sUjhatA / khetIkI to isa taraha upekSA ho rahI hai mAno vaha koI kasAIkA kAma ho, yadyapi usake phalakI rAha hareka AdamI dekhatA hai / Upara nirdiSTa kI huI sAmAnya bAtoMke atirikta kaI bAteM aisI haiM jinheM sabase pahale sudhAranA caahie| una viSayoMmeM samAja jaba taka badale nahIM, purAnI rUr3iyA~ chor3e nahIM, mAnasika saMskAra badale nahIM, taba taka anya sudhAra
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAjako badalo 179 ho bhI jAyeMge to bhI sabala samAjakI racanA nahIM ho skegii| aisI kaI mahattvakI bAteM ye haiM : (1) hindU dharmakI paryAya samajhI jAnevAlI U~ca-nIcake bhedakI bhAvanA, jisake kAraNa ucca kahAnevAle savarNa svayaM bhI gire haiM aura dalita adhika dalita bane haiN| isIke kAraNa sArA hindU-mAnasa mAnavatA-zUnya bana gayA hai / (2) pU~jIvAda yA sattAvAdako IzvarIya anugraha yA pUrvopArjita puNyakA phala mAna kara use mahattva denekI bhrAnti, jisake kAraNa manuSya ucita rUpameM aura nizcintatAse puruSArtha nahIM kara sktaa| (3) lakSmIko sarvasva mAna lenekI dRSTi, jisake kAraNa manuSya apane buddhi-bala yA tejakI bajAya khuzAmada yA gulAmIkI ora adhika jhukatA hai / (4) strI-jIvanake yogya mUlyAMkanameM bhrAMti jisake kAraNa puruSa aura striyA~ svayaM bhI strI-jIvanake pUrNa vikAsameM bAdhA DAlatI haiM / (5) kriyAkAMDa aura sthUla prathAoMmeM dharma mAna baiThanekI mUDhatA, jisake kAraNa samAja saMskArI aura balavAna bananeke badale ulTA adhika asaMskArI aura sacce dharmase dUra hotA jAtA hai| __ samAjako badalanekI icchA rakhanevAleko sudhArake viSayoMkA tAratamya samajhakara jisa bAremeM sabase adhika jarUrata ho aura jo sudhAra maulika parivartana lA sakeM unheM jaise bhI bane sarva prathama hAthameM lenA cAhie aura vaha bhI apanI zaktike anusAra / zaktise parekI cIjeM eka sAtha hAthameM lenese saMbhava sudhAra bhI ruke raha jAte haiN| __ samAjako yadi badalanA ho to usa viSayakA sArA nakzA apanI dRSTike. sAmane rakhakara usake pIche hI lage rahanekI vRttivAle utsAhI taruNa yA taruNiyoMke lie yaha Avazyaka hai ki ve prathama usa kSetrameM Thosa kAma karanevAle anubhaviyoMke pAsa rahakara kucha samaya taka tAlIma leM aura apanI dRSTi spaSTa aura sthira bnaaveN| isake binA prAraMbhameM prakaTa huA utsAha bIca meM hI mara jAtA hai yA kama ho jAtA hai aura rUDhigAmI logoMko upahAsa karanekA maukA milatA hai| [ taruNa, pharavarI 1951]