Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ rIvA ke kaTarA jaina mandira kI mUrtiyoM para prazastiyA~ puSpendra kumAra jaina kaTarA, rIvA, ma0pra0 rIvA nagarI vindhya kSetra kA zIrSa hai| 1948 taka yaha baghela vaMzIya rAjAoM kI rAjadhAnI rhii| taduparAnta bhAratIya svataMtratA prApti para, ise 36 rAjyoM ke ekIkaraNa se bane vindhya pradeza kI rAjadhAnI banAyA gyaa| 1 navaMbara 1956 se rAjya punargaThana Ayoga kI anuzaMsA para vindhya pradeza ko madhya pradeza nAmaka vRhat rAjya meM saMvilayita kiyA gayA / tabase yaha madhya pradeza kA pramukha saMmAga hai aura uttara pradeza se lagane vAlA pramukha sImAnta kSetra hai| vartamAna meM isakI janasaMkhyA lagabhaga eka lAkha hai| isake cAroM ora bANasAgara, sigaraulI, ToMsa, curahaTa evaM anya sthAnoM para bahumukhI yojanAyeM vikasita ho rahI hai jinase yaha nagarI bhaviSya meM bhArata ke audyaugika mAnacitra para mahatvapUrNa sthAna pA sakatI hai / kucha hI varSoM meM yahA~ se rela samparka bhI ho jaayegaa| ___ rAjanItika mahatva ke sAtha rIvA kA zaikSika evaM sAhityika mahatva bhI hai| tulanAtmakataH alpakAya isa nagarI meM vizvavidyAlaya, cikitsA evaM iMjIniyarI mahAvidyAlaya, sanika evaM kendrIya vidyAlaya, zikSA evaM kRSi mahAvidyAlaya, zikSaka-prazikSaNa vidyAlaya evaM anya sabhI prakAra kI zaikSika suvidhAyeM upalabdha haiN| vyApArika dRSTi se yaha ilAhAbAda, satanA, kaTanI, jabalapura nagaroM se prabhAvita hai| aisA kahA jAtA hai ki nikaTa bhaviSya meM yaha apane kSetra kA pramukha vyApArika kendra bana skegii| jaina samAja mukhyataH vyApAra-pradhAna samAja hai| vyApAra kI alpatA ke kAraNa isa nagarI meM jainoM ne apanA samucitta sthAna nahIM prApta kara paayaa| vRddha jainoM se jAnakArI milatI hai ki Aja ke rIvAvAsI janoM ke kucha mUla parivAra lagabhaga eka sau pacAsa yA do sau varSa pahale chatarapura jile se Aye the| aisA pratIta hotA hai ki isa samaya chatarapura jile meM koI na koI aisI ghaTanA avazya huI hogI jisase vahAM ke jainoM ko anyatra jAnA par3A ho| yaha anveSaNIya hai / jabalapura ke pramukha jana parivAra bhI chatarapura-mUla ke hI haiN| unameM se kucha kI saMpatti Aja bhI vahA~ hai / ina mUla parivAroM ke hI aneka upaparivAra aba rIvA meM ho gaye haiN| inakA prArambhika vyavasAya vastra-vikraya evaM lena-dena rahA hai| para kucha varSoM se kirAnA, sAmAnya upayogI-vastu evaM auSadha vyavasAya meM bhI sthAnIya jaina laga rahe haiM / kucha uccazikSita hokara zAsakIya niyojana meM bhI ucca padoM para kArya kara rahe haiM / rIvA nagara meM janoM ke do maMdira haiM-eka kaTarA meM aura dUsarA kilA mArga para / kaTarA kA mandira lagabhaga do sau varSa purAnA hai| kilA mArga kA mandira lagabhaga 30-35 varSa purAnA hai / kaTare ke mandira meM do vediyAM haiN| eka vedI para maUgaMja ke hilakI grAma se prApta 1008 bhagavAna zAntinAtha kI khaGgAsana mUrti hai| usake sAtha kucha anya mUrtiyAM bhI hai| isa vedI kA nirmANa vIra nirvANa saMvat 2441 ( 1914 ) meM kiyA gayA thaa| isa vizAlakAya AkarSakamUrti para koI lekha utkIrNa nahIM hai| aisI hI eka mUrti satanA ke digambara jaina mandira meM hai| ina mUrtiyoM ke prati janoM meM bar3A zraddhAbhAva hai /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 paM0 dhaganmohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha [ khaNDa kaTarA jaina mandira kI dUsarI vedI kA nirmANa bahuta purAnA nahIM hai, phira bhI usa para virAjamAna aneka ghAtumaya, pASANa evaM saMgamaramara kI 32 mUrtiyoM meM saMvat 1694 ( 1637 I0 ) se lekara san 1955 taka kI pratiSThita mUrtiyA~ haiN| inameM eka pItala kI caubIsI mI hai| inameM aneka mUrtiyA~ para mahatvapUrNa lekha haiM jinase tatkAlIna maTTAraka paramparA evaM jaina kula paramparAoM kA patA calatA hai / prastuta vivaraNa meM inameM se kucha mUrtiyoM para TaMkita mahatvapUrNa lekha diye jA rahe haiN| pItala kI caubIsI kA lekha isa caubIsI kA lekha isa vedI kI pratimAoM meM sabase prAcIna hai / yaha lekha saM0 1694 ( 1637 I0 ) kA hai : saMvat 1694 vaisAkha vadI 6 budha, bhaTTAraka lalita kIrti, tatpaTTe maTTAraka dharmakIrti, tatputra sakalacaMdra bhaTTAraka AcArya zrI padmakIrti tatpaTTe guNakarame, hajaratazAha ugrasena mUla saMghe balAtkAra gaNe ghanAmUra kAsalla gotra rAghobA, AzAdAsa, dvArikI tatputra rAmamanohara sa0 vande praNamati lekhaka hIrAmana / isa lekha meM lalitakIrti, dharmakIrti, sakalacandra, padmakIrti evaM guNakara bhaTTArakoM kI paraMparA dI gaI hai / yahI paraMparA chatarapura ke caudharI maMdira kI meru prazasti ( 1224 ) meM kucha parivartana ke sAtha hai| sAtha hI rAghobA AzAdAsa ke - gotra dene se jJAta hotA hai ki yaha caubIsI paurapaTTAnvayI bhakta ne pratiSThita karAI hai| isameM pratiSThA yA pratiSThApaka kA sthAna - vizeSa ullikhita nahIM hai / aisA pratIta hotA hai ki isa lekha ke bha0 lalitakIrti dillI gaddI ke 1861 ke bhaTTAraka se bhinna hai / padmAsana pArzvanAtha kI mUrti kA lekha yaha saMvata 1713 ( 1656 I0 ) kA lekha hai| isameM bhaTTAraka paraMparA aura pratiSThApaka kula-paraMparA kA ullekha hai / saMvat 1713 mArgazIrSa sudI 4 dezastha ravivAsare zrI mUlasaMgha balAtkAragaNe sarasvatI gacche dattaMdAvanAnvaye tatparAyoge bhaTTAraka zrI lalitakIrti tatpaTTe dharmakIrti devajU, tatpaTTe paM0 padmakIrti deva paM0 sakalakIti gurUpadezAt paurapaTTe aSTasAkhAnvaye saM0 grAhakadAsa cau0 phar3ana samAvate paM0 zrI dvArakAdAsa saM0 parasottama sAhU bahe copar3AgAme niramolI kapUracaMda 84 nalI so0 vanitA bhavi tadetat praNamati / caturanasiMha kamalakalI jagole rAmacaMdra praNoti saH etat praNamati / isa lesa meM lalitakIrti, dharmakIrti, padmakIrti aura sakalakIrti ( paM0 ) kI paraMparA dI gaI hai / nemacaMdra zAstrI ke anusAra dharmakIrti kA samaya 1988 - 1625 I0 mAnA jAtA hai| isa AdhAra para paM0 sakalakIrti kA aura pratiSThA kA samaya bhI sahI baiThatA hai / lekina paM0 sakalakIrti evaM padmakIti ke viSaya meM pUrNa jAnakArI upalabdha nahIM hai / yaha mUrti bhI copar3A grAma ke aSTazAkhAnvayI porapaTTa bhakta ne pratiSThita karAI thI / 3. pItala ke mAnastaMbha para lekha yaha lekha saM0 1871 ( 1814 I0 ) kA hai / isameM maTTAraka paraMparA to nahIM dI gaI hai, para candrapurI bhaTTAraka kA nAma avazya hai / pratiSThApaka bhakta ke gotra mUra se usakA paurapaTTAnvayI honA siddha hotA hai / saM0 1871 phAguna vadI 4 zrI mUlasaMdhe sarasvatIbalAtkAragaNe zrI AcArya kuMdakuMdAnvaye makhAvalI caMdrapurI bhaTTAraka jI zrI caudharI umarAvajI, caudharI kuMvara jU padmAmUrI kochalla gotra haTA ghIvAle
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ rIvA ke kaTarA jaina mandira kI mUrtiyoM para prazastiyA~ 345 4. 1872 kI do pratiSThita mUrtiyoM para pUrNa vivaraNa nahIM hai / phira bhI vahAM caudharI umarAva, madhu kuMvara, bahAdura kuMvara ke nAmoM ke sAtha amAna siMha kA bhI ullekha hai| 5. eka padmAsana mUrti para kevala 1568 mUlasaMghe vaisAkha sudI 9 praNamatizrI bhara utkIrNa hai| 6. anya aneka mUrtiyoM para kevala tithi aura saMvat mAtra aMkita hai| jaina' ne chatarapura ke maMdiroM kI mUrtiyoM ke lekhoM kA saMkalana kiyA hai| una lekhoM ko dekhane para jJAta hotA hai ki rIvA ko mUrtiyoM kI tulanA meM vahAM mUrtiyoM kI pratiSThA kA samaya-parisara saM0 1102-1980 taka jAtA hai / para rovA meM prApta 1694, 1713 evaM 1971-72 ke lekhoM ke samAna hI chatarapura kI tatkAlIna mUrtiyoM para lekha pAye jAte haiN| isase aisA pratIta hotA hai ki sabhavataH ye mUrtiyAM usI kSetra se yahAM AI hoN| isa viSaya meM purAtatvatoM evaM itihAsa saMdarbha hamArA zarIra sthUla hai, kiMtu isameM gajaba kI sUkSmatA hai| hamArA mastiSka zarIra kA kevala do pratizata bhAga hai lekina isameM eka kharaba 'nyUrAnsa' haiN| hamAre zarIra meM sATha kharaba kozikAyeM haiM / ye svaniyaMtrita haiN| zarIra meM vidyamAna jJAnataMtuoM ke jAla ko yadi eka rekhA meM bichAyA jAya, to ve eka lAkha vargamIla taka pahuMca jAte haiN| ye jJAnataMtu hamArI vidyut ke saMvAhaka haiM / hama apane zarIra ko abhI bhI pUre taura se nahIM jAna pAye haiN| jaba hama sthUla zarIra ko hI pUrA nahIM jAnate, to phira sUkSma zarIra kI bAta to dUra hI rhii| AtmA ke jAnane kI bAta to aura bhI sudUra hogii|