Book Title: Raghuvansh Tikani Parichayatmak Bhumika
Author(s): Shilchandrasuri
Publisher: ZZ_Anusandhan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229301/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrIvijayanemisUriracita 'raghuvaMza' TIkAnI paricayAtmaka bhUmikA vijayazIlacandrasUri AcArya zrIvijayanemisUrijI mahArAja e vIsamI zatAbdInA eka prabhAvaka jainAcArya hatA. temaNe jaina tarka tema ja haima vyAkaraNa sAdhe saMbandha dharAvatA ghaNA grantho tathA TIkAgranthonI racanA karI che, je mahadaMze mudrita che. temanI eka aprakAzita temaja apUrNa racanA te mahAkavi kAlidAsanA 'raghuvaMza mahAkAvya 'nA dvitIya sarganI TIkA che. phakta 30 zloko uparaja racAyelI A adhUrI TIkA paNa eTalI to vizada, vistRta, marmagrAhI ane arthodghATaka che ke sahRdaya bhAvakanA hRdayamAM, AnuM paThana- adhyayana, eka vilakSaNa bodhAnanda janmAvI gayA vinA rahetuM nathI. paMcakAvyAnuM adhyayana karavAnI praNAlikA, e saMskRta bhASA - sAhityanA adhyetAonI sadIo jUnI mAnya - sAmAnya praNAlikA rahI che. jaina munisamudAye paNa A praNAlikAne atyAra sudhI apanAvI tathA jALavI rAkhI hatI. raghuvaMza, kumArasambhava, kirAtArjunIya, zizupAlavadha ane naiSadhIyacarita - A badhAM kAvyo bhaNavAM - vAMcavAM e paNa eka rasAnubhava che. vyAkaraNa bhaNyA bAda ane tarkagranthomAM pravezavA pUrve A kAvyagranthonuM adhyayana, vyutpatti mATe tathA saMskRtanA mahAsAgaramAM avagAhana karavA mATe, anivArya manAtuM durbhAgye, Ajano, saMkucita dhArmika mAnasa dharAvato sAdhugaNa A kAvyonA adhyayanathI vimukha banI rahyo che; jenuM pariNAma tenI, saMskRtajJa chatAM ardhadagdha ja rahI jatI vyutpannatAnA svarUpe satata jovA maLe che. 'raghuvaMza' upara ekAdhika jaina munioe TIkAgrantha racyA che, je adyAvadhi aprakAzita che koI rasika abhyAsI jana, jJAnabhaNDAromAM sacavAyelI A TIkAgranthonI pothIone ukele sampAdana kare, to jaina TIkAkAronA saMskRta sAhitya pratyenA mAtabara yogadAnano vidvAnone aMdAja avazya maLe; ane sAthe ja, A kAvyanA jaina sAdhuoe sAcavelA - svIkArelA zuddhatara 'pATha' paNa sAMpaDe. 7 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusaMdhAna-26 mULa vAta para AvIe. zrIvijayanemisUri mahArAja svayaM A badhAM kAvyonA UMDA adhyetA to hatA ja, sAthe sAthe potAnA aneka ziSyone temaNe A kAvyo bhaNAvyAM paNa hatAM evaM sAMbhaLyuM che ke teo jyAre A kAvyo bhaNAvavA besatA, tyAre eka eka zloka para kalAko letA. zlokanA ekeka zabdanI vyutpatti, tenuM vyAkaraNa, tenA koza, tenA sandarbho, tenA aneka artho, teno marma - A badhuM zodhavAnuM teo zIkhavatA; adhyetAo pAse zodhAvatA; ane ema karIne Akhoye zloka khaNDazaH tathA daNDazaH samajAI jAya, pachI tenA chanda, alaGkAra, rasa ane tenA bhAvo vagerenI paNa nirAMtavI carcA karatA. ghaNI bakhata eka ja zlokane samagratayA kholavAmAM divaso vahI jatA. parantu pariNAma e AvatuM ke emanI pAse A rIte bhaNanAro ziSya, 5-7 zloka bhaNe, eTale bAkInA samagra mahAkAvyane ukelavAnI cAvI arthAt kSamatA tenAmAM svayameva pragaTI jatI. A vAtamAM bhArobhAra tathya hovAnuM, prastuta TIkAnuM adhyayana karatAM ja pratIta thAya tema che. 1 raghuvaMzanA prathama sargane na laIne bIjo sarga ja kema lIdho ? te savAla saheje thAya. tenA uttaramAM be kAraNo kalpI zakAya: 1. saMskRta sAhityanA abhyAsI, mahAkAvyonA adhyayananI eka paraMparAthI vAkepha haze ke 'raghuvaMza' bhagavAno zubhArambha bIjA sargathI ja karAya che; prathama sarga bhaNAvavAmAM Avato nathI. zakya che ke e paraMparAno nirvAha ahIM TIkAkAre karyo hoya. 2. TIkAkArano mukhya Azaya 'kAvya-vivaraNa'no na hotAM kAvyanA Alambana dvArA 'ahiMsA' nA parama tattvane nirUpavAno hoya, ema lAge che. alabatta, kAvyanA pAramparika vivaraNamAM teo kyAMya UNA UtaratA nathI; valke mallinAtha jevA ArUDha TIkAkArane paNa haMphAvI de tevI sazakta vyAkhyA teo Ape che. Ama chatAM, temano nihita Azaya, upara sUcavyuM tema, ahiMsAtattvanA marmodghATanano hoya tema lAgyA kare che. 30mA padyanI TIkA adhUrI rahI che te pUrI racAI hota, ane te pachInA siMha ane dilIpa vacce thayelA saMvAdanI, siMha dvArA govadha mATenA paDakAra ane gAyanA daivI rakSaNanI tathA te pachInI rAjAnI sthitinI vArtA varNavatAM padyonI TIkA maLI hota to, uparanI sambhAvanAnI tathyatA vadhu spaSTa thaI zakata. to, potAnA A Azayane siddha karavAmAM TIkAkArane mAtra bIjo sarga Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ December - 2003 ja upayukta che; prathama sarga haragIja nahi; mATe paNa temaNe bIjA sarga upara ja kalama calAvI hoya, to te banavAjoga che. __raghuvaMza jevA mahAkAvya upara TIkA lakhavA mATe kevI ane keTalI sajjatA joIe, teno aMdAja A TIkAgranthanu avalokana karavAthI maLI rahe che. ekeka zabdonI vyutpatti, prayoga-sAdhanikA, liGgadarzana, koSanAM samarthana ane te dvArA arthanizcaya, judAM judAM mato-darzano tathA tenA granthasandarbhonI tathA granthakAronI jANakArI-ityAdi keTalI badhI bAbatonuM jJAna, AvI TIkA lakhanAramA hovU joIe ! teno aNasAra A apUrNa racanA dvArA paNa maLI jAya che. udAharaNa tarIke : pratyeka padyagata pratyeka zabdanI vyutpatti ahIM, siddhahema temaja pANinIya ema banne vyAkaraNonA AdhAre, sUtro,-uNAdisUtro- bhASya-vArtika-dhAtupATha ityAdinA spaSTa havAlA sAthe, ApavAmAM AvI che. mallinAthasameta anya TIkAkAroe keTalAka khAsa zabdonI ja vyutpatti ApI che, te paNa vyAkaraNAdinA spaSTa sandarbhopUrvaka nahIM ja; jyAre ahIM to eka eka zabdanA tANAvANA sasandarbha chUTA pADIne samajAvyA che, je A TIkAnI vilakSaNa maulikatA che. samAsa hoya tyAM paNa, banne vyAkaraNanA mate, je je prakAre samAsa thaI zake te badhA dekhADIne, o sthaLe grAhya bane tevo samAsa temaNe alaga tAravI batAvyo che. dA.ta. zloka 2mAM 'dharmapatnI' zabda-samAsanI carcA. koSanA sandarbho paNa pade pade ApyA che. abhidhAnacintAmaNinAmamAlA (haima koSa), haima zeSa, anekArthasaMgraha, amarakoSa, vaijayantI, maMkha, zAzvatakoSa, vizvalocana koSa, yAdava koSa - ema vividha koSonA havAlA sAthe, ekeka zabdanA tamAma artho darzAve che, ane chevaTe prastuta sandarbhamAM te zabda kayA arthamAM prayojAyo che, tenuM nirdhAraNa-Ape che. zabde zabde ATalA koSonA havAlA tathA arthono meLAvaDo anyatra bhAgye ja jovA maLe. dA.ta. zloka 1mAM 'atha' zabdanA arthanI carcA juo. vadhumAM, zabda tathA tenA arthanA nizcaya mATe mAtra zabdakozono ja havAlo lIdho che evaM nathI; te uparAMta, aneka sthaLe, gItA, sAMkhyakArikA, smRti, saMgItazAstra, ityAdinA sandarbho paNa uddhRta karyA che, ane tenA AdhAre artha-varNana tathA arthanirNaya paNa karyA che. dA.ta. zloka Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusaMdhAna-26 8 mAM 'sattva' zabdanI carcA juo. vaLI, 'sattva' zabdamAM be 'ta' kAra kyAre prayojAya, tenI paNa carcA tyAM karI che. to tarkasabhara carcA paNa A TIkAmAM jovA maLe che. zloka 17mAM prathama pada 'saH' che. e padadhI kono parAmarza karavo te mudde TIkAkAre tyAM prArambhamAM ja mArmika tarkavAda karyo che, ane teM dvArA 'saH' padadhI 'dilIpa 'no parAmarza karavAno che tema siddha karI batAvyuM che. eja rIte zloka 12nI TIkAmAM 'kIcaka' padanI vyAkhyA karatAM, ane zloka 29nI TIkAmAM 'go' zabdanA pravRttinimittanI carcAmAM, saMkSepamAM ja chatAM rasaprada bane te rIte tArkika unmeSo darzAvyA che. zloka 29mAM 'dhAtu' viSe aneka sandarbhoM sahita carcA karI che, temAM dhAtuvizeSo viSe vartamAna vijJAnanA niyamo paNa TAMkI batAvyA che, je TIkAkAranA, samasAmayika pratipAdano viSenA, vyApaka avagAhananA sUcaka banI rahe 1 che. - koI paNa granthanA vivaraNakArane tenA pUrvaja vivaraNakAronA racelA vivaraNano Teko levAnuM lagabhaga anivArya hoya che. prastuta TIkAkAre paNa 'mallinAtha' jevA prasiddha ane mAnya pUrva sUrinA vivaraNanuM Alambana avazya lIdhuM ja hoya. paraMtu, mallinAthanA zabdonA marmanuM paNa kvacit evaM rUDuM udghATana A TIkAkAre kartuM che ke je khUba rasaprada banI rahe che. zloka 19mAM 'upoSitAbhyAM ' zabda Ave che. temAM 'dRSTinA upavAsa'nI vAta che- upamA dvArA tyAM TIkAkAre eka vAkya noMdhyuM che : 'yathA upoSito'titRSNayA jalamadhikaM pibati'. sambhavata: A vAkya 'mallinAtha' nuM che. kemake TIkAkAre te vAkya upara vivaraNa karatAM marmodghATana A pramANe kartuM che : "anenA'rthakaraNenA'sya vRttikArI mallinAtha: caturvidhAhAratyAgarUpa eva vAstava upavAsaH, na tu phalAhArarUpa iti jJApayati'. 'upavAsa' vizenI tyAM thayelI samagra carcA paNa mArmika ane tArkika che. zloka 23mAM AvatA 'nipIDya' pada no artha mallinAthe 'saMvAhya' nahi karIne 'abhivandya' evo karyo che, tevo sUkSma marma pakaDIne TIkAkAra noMdhe che ke 'atra strIpAdasaMvAhanamayuktaM puruSasyetyabhisandhAya abhivandyeti (vivRtavAn ) mallinAtha ityanumIyate ' / A vAta paNa keTalI mArmika che ! Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ December - 2003 TIkAkAra eka jaina muni-AcArya cha, ane temano TIkAracanAno pramukha Azaya, 'ahiMsA' ane tevA anya padArtho paratve, 'raghuvaMza' jevA mahAkAvyanA AlambanapUrvaka, jaina tattvadRSTinuM pratipAdana karavAno che, te suspaSTa jANI zakAya che-A TIkAnA avalokanathI. e AzayamAM TIkAkAra keTalA saphala thayA che, te paNa joIe : ___zloka 16mAM 'atithi' ane 'kriyA' zabdo Ave che. tyAM koSa ane anya AdhAro pramANe te bannenA artha tathA vyutpatti ApavAnI sAthe ja, jaina paribhASA pramANe 'atithi' kone gaNAya, ane devatA-atithi-pitR Adi mATe karavAnI 'kriyA' kaI hoya- tenuM paNa pratipAdana karyu che. te pramANe 'saMsAratyAgI munine ja atithi gaNAvela che, ane 'stavana-bhakti-satkArAdi'ne kriyA tarIke varNavI che. vaLI, e ja zlokanA cothA caraNamAM 'zraddheva sAkSAd vidhinopapannA' evo padyAMza che, teno saMvAda jainasammata 'jJAnakriyAbhyAM mokSaH' e sUtra sAthe suyogya rIte TIkAkAre meLavI batAvyo che. tyAM prAsaMgika tArkika carcA paNa karI che, ane jaina zAstromAM 'jJAna' ane 'kriyA' mATe je khaNDanAtmaka vAkyo jovA maLe che, te paraspara nirapekSa evA te banne paratve hoI 'arthavAda' mAtra che, te, sarasa tarkasaMgata samAdhAna paNa karI ApyuM che. zloka 22mAM 'bhakti' zabda AvatAM, TIkAmAM jainamatamAM svIkRta 'bhakti' padArtha- vistArathI nirUpaNa karela che. temAM aneka saMskRta-prAkRta jaina granthonA uddhAraNo TAMkyAM che. bhaktinI vividha vidhAo batAvI che. digambara jaino sAthe amuka vidhAmA matabheda paDe che, tenI carcA sammatitarkamAMthI jovAnuM sUcana paNa karyu che. prasaMgopAtta, mithyAzruta eTale ke jainetaronAM zAstro paNa jo samyaktvavaMto dvArA parigrahAya to te samyak jJAna bane che, evaM pratipAdana karatAM tenA samarthanamAM bhagavadgItAno zloka TAMkIne 'yogavAsiSTha' gata zrIrAmanI uktine TAMkI ApI che. A pachI 'gItA'nA sandarbho tathA mallinAthanI vyAkhyA paNa TAMkela che. 'bhakti' viSayaka A vistAra bhAvakane mATe kadAca aprAsaMgika banI rahe tevo bhaya jAge kharo. __ zloka 23mAM 'guru' zabda AvatAM tenI TIkAmAM smRti, purANa vagerenA havAlApUrvaka 'guru'nI vyAkhyA ApyA pachI, jainamate hemacandrAcArya tathA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusaMdhAna - 26 haribhadrasUrinA grantho tathA anya vividha jaina granthonA sandarbhoM ApIne 'guru'nI vyAkhyA Apela che. temAM prAsaMgika eka madhyakAlIna gujarAtI kavi 'akhA 'no chappo paNa che. zloka 25mAM 'vrata' nuM svarUpa, 26mAM 'gaGgAprapAta - kuNDa' nI vAta tathA 16 vidyAdevInAM nAmo, 27mAM 'mana'nuM svarUpa, 28mAM anya mato pramANe 'zabda' nuM varNana karyA pachI jainamate tenuM svarUpa, 'sAdhu'nI vyAkhyA tathA tenA sandarbhe paNDitarAja (jagannAtha ) nA be zloko, yogadRSTinA 8 prakAronI vAta, A ane AvI aneka vAto jainamatane anusAre paNa TIkAkAre AlekhI che, je adhyetAone jaina dRSTibindu samajavAmAM khUba upayogI banI rahe tevI che. zloka 29mAM 'go' arthAt 'gAya'nA vividha prakAro, nAmo ane tenI vyAkhyAo che, to 'go' zabdanA vividha artho paNa tenAM udAharaNo sAthai TIkAkAre noMdhyA che, je apUrva che. e ja rIte 'dhAtu'nI paNa aneka jAtio tathA tenI vyAkhyAo ahIM saMgrahI che, te paNa noMdhapAtra gaNAya. zloka 30mAM hiMsA-ahiMsAnI carcA Ave che. te prasaMge TIkAkAra 'jainamatamAM jevuM A bannenuM svarUpa che tevuM anya koI matamAM na hovAnuM, khulluM pratipAdana karIne pachI bauddha mata, manusmRti vagerenA sandarbhe TAMke che; tenAM vividha arthaghaTano noMdhe cha; hiMsAne dharma prarUpatI 'zruti' ane 'smRti' nI apramANatA puravAra kare che; ane te pachI mahAbhArata, bhAgavata, zivapurANa vagerenA sandarbho TAMkIne 'ahiMsA' ja dharma che, AcAra che, hiMsA nahi, tevuM bhArapUrvaka sthApita karo Ape che. A pachI TIkAkAra, potAnuM A viSayanuM avagAhana keTaluM vyApaka che teno aNasAra ApatA hoya tema, jarathostI- pArasI dharmanA dharmagranthonAM ahiMsAparaka vacano TAMkIne tenuM arthaghaTana Ape che; loTIyA vorAnI temaja mahammadIya arthAt musalamAna (islAma) dharmanI mAnyatAnA grantho ( kurAna Adi) nAM vacano (Ayato) TAMkI tenA artha samajAve che; ane chevaTe khristI saMpradAyanA bAibala vagerenAM uddharaNo TAMkIne tenA artha varNavavA dvArA paNa hiMsA tyAjya che. ane ahiMsA ja dharma che tathA AcaraNIya che, ema puravAra karI batAve che. ane A sAthe ja TIkAno cheDo Ave che. A vakhate thAya ke hajI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ December - 2003 A TIkA AgaLa racAI hota to keTalA badhA padArtho prApta thAta ! astu. jeTalI maLI che te paNa ochI to nathI ja. A TIkAnI hastapratio varSoM pUrve pUjyapAda AcArya zrIvijayanandanasUrijI mahArAje mane ApI hatI, sAcavavA mATe. tenuM prakAzana karavAnI jhaMkhanA varSothI hatI, te Aje 'anusandhAna nA mAdhyamathI saphala thAya che teno Ananda che. AnI pratilipi tathA TippaNI vagereneM kArya muni dharmakIrtivijayajIe karyu che. vidvAno tathA abhyAsIone rasa par3e tevU ghaNuMbadhuM A TIkAmA che, teo AnA para abhyAsalekho Ape tevU icchaM.