Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15, 17 navambara 2006 jinavANI, 333 pratikramaNa sambandhI viziSTa marmasparzI praznottara (Avazyaka sUtra para AdhArita) prazna 'karemi bhaMte' meM sAMketika rUpa se chaH Avazyaka kaise Ate haiM? uttara 1. sAmAyika Avazyaka sAmAiyaM ( "samasya AyaH samAyaH, saH prayojanaM yasya tat sAmAyikam / " ) pada se sAmAyika Avazyaka kA grahaNa hotA hai| 2. caturviMzatistava Avazyaka - 'bhaMte!' pada se dUsarA Avazyaka gRhIta ho sakatA hai| 3. vandanA Avazyaka - "pajjuvAsAmi" se tIsarA Avazyaka AtA hai| paryupAsanA tikkhutto meM bhI AtA hai| bhaMte- "samyagjJAnadarzanacAritrairdIpyate iti bhAntaH sa eva bhadantaH samyagjJAna-darzana- cAritra ratnatraya ke dhAraka guru hote haiM, ataH 'bhaMte' se bhI tIsare Avazyaka kA saMketa milatA hai| 4. pratikramaNa Avazyaka - paDikkamAmi - " paDikkamAmi ityasya prtikrmaami|" se caturtha Avazyaka gRhIta hotA hai| 5. kAyotsarga Avazyaka- 'vosirAmi' ("vividhaM vizeSeNa vA bhRzaM tyajAmi " ) pada se pA~caveM Avazyaka kA grahaNa hotA hai| 6. pratyAkhyAna Avazyaka - sAvajjaM jogaM paccakkhAmi - ("pApasahitaM vyApAraM pratyAkhyAmi / " ) padoM se pratyAkhyAna Avazyaka svIkRta hotA hai| prazna kAyotsarga kina-kina kAraNoM se kiyA jAtA hai? 99 uttara 1. kAussagaM - "tassauttarI" pATha ke anusAra saMyama ko adhika ucca banAne ke lie, prAyazcitta karane ke liye, vizuddhi karane ke lie, AtmA ko zalya rahita karane ke lie aura pApa karmoM kA samUla nAza karane ke lie kAyotsarga kiyA jAtA hai| 2. ciMtaNatthaM karemi kAussaggaM- "icchAmi NaM bhaMte" pATha ke anusAra dinabhara meM jJAna, darzana, cAritra aura tapa meM lage aticAroM kA cintana karane ke lie kAyotsarga kiyA jAtA hai| 3. icchAmi ThAmi kAussaggaM... - divasa saMbaMdhI jJAnAdi ke 14 aticAroM kA mana-vacana-kAyA se jo sevana kiyA gayA, unakA kAyotsarga kiyA jAtA hai| 4. devasiyaM....kAssaggaM- divasa saMbaMdhI prAyazcitta kI vizuddhi ke lie kAyotsarga kiyA jAtA hai|
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 jinavANI krama kA kyA hetu hai? prazna 'tassa uttarIkaraNeNaM' meM varNita kAyotsarga ke 5 kAraNoM uttara kAyotsarga hetu tassa uttarIkaraNeNaM, pAyacchittakaraNeNaM, visohikaraNeNaM, visallI karaNeNaM, pAvANaM, kammANaM nigghAyaNaThAe ThAmi.... ye pA~ca kAraNa pratipAdita haiN| usa AtmA kI utkRSTatA ke lie arthAt Upara uThAne ke lie kAyotsarga karanA hai| zAstra meM kaI sthAnoM para AtmA ke lie 'vaha' aura zarIra ke lie 'yaha' zabda prayukta huA hai| ina 5 kAraNoM meM kAyotsarga kA hetu prakaTa kiyA gayA hai| inake krama ko jAnane ke lie dravya dRSTAnta kA Alambanajaise 1. kisI ke paira meM kA~TA laga gyaa| 2. usa kA~Te kI vedanA asahya ho jAtI hai aura usako bAhara nikAlane kI tIvra bhAvanA jagatI hai 3. parantu gaMde paira meM kA~TA najara nahIM AtA, isalie use pahale jala Adi ke dvArA svaccha kiyA jAtA hai| 4. tatpazcAt kA~Te ko bAhara nikAlA jAtA hai / 5. usa kA~Te ko nikAlane para bhI kucha mavAda-gaMdA khUna Adi raha jAtA hai to use bhI dabAkara bAhara nikAla diyA jAtA hai| yahI hetu AdhyAtmika kSetra meM bhI ghaTita hotA hai- sarvaprathama sAdhaka ke antara meM AtmA ko Upara uThAne ke bhAva jagate haiM jaba vaha AtmA ko dekhatA hai to doSoM kA daladala najara AtA hai| usa daladala kA kAraNa usI ke kaSAya evaM azubha yoga haiN| ataH usake prAyazcitta ke bhAva jagate haiN| prAyazcitta karane se purAnA daladala to kama huA, para jhAr3U ke bAda poce (pAnI kI dhulAI) se adhika svacchatA A jAtI hai, isI kAraNa se kahA- 'visohikaraNeNaM / ' jaba kapar3A dhulakara svaccha ho jAtA hai taba usameM kaI dAga dikhate haiM, sAdhaka ko bhI gaharAI se avalokana karane para zalya dikhAI dete haiM - vahI visallIkaraNeNaM / aba to zIghrAtizIghra ina dhabboM kI bhI zuddhi arthAt zalyoM kA nirAkaraNa / kapar3e ko dho lene para presa dvArA usameM aura camaka A jAtI hai, vaise hI sAdhaka lezamAtra raha gaye pApakarmo kI zuddhi ke lie tatpara hotA hai| ataH paraspara sUkSmatA kI dRSTi se hI inakA yaha krama rakhA gayA hai| prazna saMkhyA kI dRSTi se nyUnatama guNa vAle guNAtmaka rUpa se zreSTha kaise ? 15, 17 navambara 2006 uttara paMca parameSThI meM 108 guNa hote haiN| arihaMta meM 12, siddha meM 8, AcArya meM 36, upAdhyAya meM 25, sAdhu meM 27 = kula 108 / guNAtmaka dRSTi se cintana kiyA jAe to sabase zreSTha siddha hote haiN| saMkhyA kI dRSTi se dekhane para to sabase kama guNa siddha bhagavAn meM hote haiN| gaharAI se avalokana va cintana kiyA jAe to pratIta hotA hai- mahattva saMkhyA kA nahIM hai, guNoM kI mahAnatA kA hai| upAdhyAya ke 25 guNa siddha bhagavAn ke ananta jJAna ke Age bU~da ke samAna bhI nahIM haiN| sAdhu ke 27 guNa, caraNasattarI, karaNasattarI ko milA dene para bhI siddhoM ke AtmasAmarthya ke Age nagaNya haiN| arihaMta ke 12 guNa meM 8 to pudgaloM para hI AdhArita haiM, mAtra 4 hI Atmika guNa haiM / yaha to siddha bhagavAna ke guNoM kI saMkhyA se bhI kama tathA guNAtmaka dRSTi se bhI nyUna haiM / kevalajJAna,
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ | 15,17 navambara 2006 jinavANI kevaladarzana meM samAnatA hone para 4 aghAtIkarma zeSa rahane se ve AtmAe~ pUrNatA ko prApta nahIM huI haiN| vyAvahArika jagat meM jaise sikke kaI hone para bhI 500 ke eka noTa kI barAbarI nahIM kara skte| saMkhyA kI dRSTi se dekhA jAe to 500 kA noTa to eka hI hai aura sikke bahuta se haiN| para mahattva una sikkoM se eka noTa kA jyAdA hai| vaise hI, siddhoM meM guNa saMkhyA kI dRSTi se nyUna haiM, para guNAtmaka rUpa se to sarvazreSTha hI haiN| arihaMtoM ke 12 guNa tathA AcAryoM ke 36 guNa saMkhyA kI dRSTi se to jyAdA haiM, para arihaMtoM ke aSTa mahAprAtihArya ke Age AcArya kI sampadA nyUna hai aura zeSa 4 guNoM meM AcArya ke sabhI guNa svataH hI samAhita ho jAte haiM, jaise- eka kilomITara meM kaI milImITara samA jAte haiN| prazna kyA zrAvaka ko zramaNa sUtra ke 5 pAThoM se pratikramaNa karanA ucita hai? pakSa-vipakSa meM tarko kI samIkSA kara niSkarSa btaaiye| uttara zramaNa kA artha hai sAdhu yA sAdhu pradhAna caturvidha saMgha 1. pUrva pakSa- vyavahAra meM zramaNa 'sAdhu' kA hI nAma hai tathApi bhagavaMta ne cAroM tIrtho ko hI zramaNa saMgha ke rUpa meM kahA hai| bhagavatIsUtra ke 20veM zataka va 8veM uddezaka meM zramaNasaMgha meM sAdhu, sAdhvI, zrAvaka evaM zrAvikA kA samAveza hai| uttarapakSa- zramaNasUtra nAma se hI spaSTa hai ki zramaNoM kA prtikrmnn| 'zramaNa' zabda Agamika bhASA meM sAdhu kA paryAyavAcI hai| kisI bhI Agama, TIkA, koSa meM zramaNa kA artha zrAvaka dekhane meM nahIM aayaa| balki sUtrakRtAMga, ThANAMga, bhagavatI, anuyogadvAra Adi AgamoM kI aneka TIkAoM, bhASyAdi meM zramaNa kA artha sAdhu kiyA gayA hai| sUtrakRtAMga sUtra ke 16veM adhyAya ke mUla pATha se suspaSTa hai ki paMcamahAvratadhArI pApoM se virata muni hI 'zramaNa' pada kA vAcya hai| arddhamAgadhI koSa meM bhI zramaNa kA artha sAdhu hI kiyA hai| abhidhAna rAjendra koSa meM bhI zramaNa kA artha zrAvaka nahIM kiyA hai| aneka mUla Agama pAThoM evaM aneka vidvAnoM, pUrvAcAryo dvArA nirUpita artha kA tiraskAra karake zramaNa kA artha zrAvaka karanA tIrthaMkara bhagavantoM kI AzAtanA hai| kabhI-kabhI bhagavatI ke 20veM zataka kA AdhAra lekara "titthaM puNa cAuvaNNAiNo samaNasaMdhe, taMjahA samaNA samaNIo, sAvayA, sAviyAo' isa pATha kA AdhAra lekara kahA jAtA hai ki zramaNa saMgha meM zrAvaka-zrAvikA bhI sammilita haiN| zramaNa-saMgha kA tAtparya hai- zramaNa kA sNgh| bhagavAn mahAvIra ko zramaNa kahA gayA hai- yathA "samaNe bhagavaM mahAvIre" bhagavAn mahAvIra ke saMgha ko zramaNa saMgha kahA jAtA hai| zramaNa saMgha kA eka anya artha zramaNa pradhAna saMgha hai| zrAvaka ko hI yadi zramaNa mAnA jAe to phira bhagavAn zrAvaka ko zramaNopAsaka kyoM kahate haiM ?
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 jinavANI 15, 17 navambara 2006 anuyogadvAra sUtra meM gAthA ullikhita hai- "samaNeNaM sAvaraNaM ya avassaM, kAyavvayaM havai jamhA, aMto aho Nisirasa ya tamhA Avassarya NAma / " zramaNa / zrAvaka ke dvArA ubhayakAla avazya karaNIya hone se ise Avazyaka kahA jAtA hai| yadi zramaNa zabda se hI zrAvaka dhvanita hotA hai to AgamakAra zramaNa tathA zrAvaka ina donoM zabdoM kA bhinna-bhinna prayoga nahIM krte| tIrthaMkara devoM ne zramaNa zabda kA prayoga sAdhu ke artha meM kiyA hai, zrAvaka ke artha meM nhiiN| aisI sthiti meM zramaNa sUtra ko zrAvakoM ke pratikramaNa se jor3anA AgamoM ke anukUla nahIM lagatA / 2. pUrvapakSa- icchAmi paDikkamiuM kA pATha zrAvaka ko bhI pauSadha Adi prasaMgoM ke hone para nidrA se lage doSoM se nivRtta hone ke lie yahI pATha bolA jAtA hai anyathA usake lie aura koI pATha nahIM hai| uttarapakSa- yaha bAta ThIka nahIM, kyoMki pauSadhagata doSoM kI AlocanA 19veM pauSadha vrata ke pA~ca aticAroM se ho jAtI hai| usameM bhI pA~cavA~ aticAra " posahassa samma aNaNupAlaNayA" arthAt pauSadha kA samyak prakAra se pAlana na kiyA ho, ke antargata pauSadhagata doSoM kA zuddhIkaraNa ho jAtA hai / 3. pUrvapakSa- paDikkamAmi goyaraggacariyAe kA pATha - pratimAdhArI zrAvaka bhikSopajIvI hI hote haiN| kaI sthAnoM para dayAvrata kI ArAdhanA karane vAle zrAvaka gocarI karate haiM / usameM lage hue doSoM kI nivRtti ke lie dUsarA pATha bolanA hI caahie| uttarapakSa- prAyaH vartamAna meM zrAvaka ke dvArA gyArahavIM upAsaka paDimA kA prasaMga... nahIM hai| Agama meM 11 vIM paDimA meM hI zrAvaka ke lie gocarI kA vidhAna hai| sApha hai yaha pATha sAdhu pratikramaNa meM hI honA cAhie / 4. pUrvapakSa - paDikkamAmi cAukkAlaM kA pratilekhanA saMbaMdhI pATha- uttarAdhyayana ke 21 veM adhyayana meM "nimgaMthe pAvayaNe sAvae se vikovie" pAlita zrAvaka nirgrantha pravacana meM kovida thA tathA uttarAdhyayana ke 22 adhyayana ke anusAra "sIlavaMtA bahussuyA" rAjImatI jI dIkSA se pUrva bahuta sUtra par3hI huI thIM, to ve donoM samaya upakaraNoM kI pratilekhanA karatI hI hoNgii| yadi nahIM bhI karatI to bhI yaha tIsarI pATI Avazyaka siddha hotI hai| uttarapakSa- yaha ThIka hI hai ki zrAvaka bhI pauSadha, dayA meM ubhayakAla pratilekhana karate hI haiM aura kaI vizeSa dharmazraddhA vAle zrAvaka cAroM kAloM meM svAdhyAya karate hue vartamAna meM bhI dekhe jAte haiN| pauSadha meM lage aticAroM kI zuddhi to pArane ke pATha se ho jAtI hai| sAmAnya zrAvaka ke donoM vakta pratilekhana kA niyama nahIM hai| zAyada hI koI zrAvaka aisA ho jo ubhayakAla sTIla, plAsTika, kA~ca ke bartana, sabhI kapar3oM kI pratilekhanA karatA ho| sAdhu ke lie hI donoM samaya pratilekhana Avazyaka hai| cAroM kAla meM svAdhyAya sAdhu ke lie hI Avazyaka hai| kucha zrAvakoM kI dinacaryA meM yaha niyata hotA hai, para yaha
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ |337 337 15,17 navambara 2006|| | jinavANI niyama nhiiN| ataH cAroM prahara svAdhyAya kAla meM svAdhyAya na karane kI AlocanA karane kA kyA artha? 5. pUrvapakSa- paDikkamAmi egavihe- 33 bola meM kucha heya, kucha jJeya tathA kucha upAdeya haiN| inakA jJAna zrAvakoM ke liye anivArya hai| uttarapakSa- mAtra jJeyatA ke AdhAra para zramaNa sUtra ko zrAvaka pratikramaNa meM jor3anA yogya nahIM hai| vaisI sthiti meM 5 mahAvrata, 5 samiti 3 gupti evaM SaTkAyarakSA ke pATha bhI zrAvaka ke lie jJeya haiM tathA pauSadha Adi ke avasaroM para manoratha ciMtana ke samaya dhyAtavya haiM ve pATha bhI zrAvaka pratikramaNa meM kyoM nahIM jor3e jAte? ina 33 boloM kA varNana uttarAdhyayana ke 31veM adhyayana meM kiyA gayA hai| "je bhikkhU raMbhai NiccaM je bhikkhU cayai Nicca"....isase phalita hotA hai ki 33 boloM kA saMyojana muni ke sAtha kiyA gayA hai| 6. pUrvapakSa- namo cauvvIsAe- yaha pATha nirgrantha pravacana kA hai| jisameM jina pravacana kI mahimA hai, ataH zrAvakoM ke lie upayogI hai| uttarapakSa- isa pATha meM prArambha meM yaha bAta dyotita hotI hai, para Age kahA gayA- "samaNo'haM saMjaya vizya...' yaha pratijJA sAdhu hI kara sakatA hai| kAraNa ki zrAvaka to saMyatAsaMyata tathA viratAvirata hotA hai| yadi vaha svayaM ko zramaNa-virata kahatA hai to use mAyA, asatya lagatA hai| pratimAdhArI zrAvaka se bhI yadi koI paricaya pUche to vaha kahe- maiM zramaNa nahIM zramaNopAsaka huuN| niSkarSa- ataH zrAvaka ke pratikramaNa meM 5 pATha to kyA 1 pATha bhI gaharAI se avalokana karane para ucita pratIta nahIM hotaa| zrAvaka hote hue bhI svayaM ko zramaNa mAnakara una-una kAryo ko na karate hue bhI unakI AlocanA karanA yuktisaMgata pratIta nahIM hotA hai| prazna zramaNa aura zramaNI ke Avazyaka sUtra ke pATha aura kriyA (vidhi) meM kyA-kyA antara hai? uttara zramaNa aura zramaNI ke nimna pAThoM meM bhinnatA hai 1. zayyA sUtra meM 'itthIvippariyAsiyAra'' ke sthAna para zramaNI "purisavippariyA siyAra'' pddh'egii| 2. 33 bola meM vikathAsUtra meM zramaNI strIkathA kI jagaha puruSakathA pddh'egii| navameM bola meM navavAr3a meM jahA~-jahA~ bhI zramaNa 'strI' zabda uccAraNa karatA hai, usake sthAna para zramaNI 'puruSa' zabda kA uccAraNa kregii| 22 parISaha meM zramaNI strI parISaha ke sthAna para puruSa .parISaha khegii| 25 bhAvanA meM bhI cauthe mahAvrata kI bhAvanA meM strI ke sthAna para puruSa zabda aayegaa| taiMtIsaveM bola meM jahA~ bhI guru-ziSya zabda zramaNa ke lie AtA hai, zramaNI ke lie guruNI-ziSyA aisA pATha aayegaa| 3. pratijJA sUtra nAmaka pA~cavIM pATI meM jahA~ para 'samaNo ahaM' pATha AtA hai, vahA~ samaNI ahaM aisA pATha khegii|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 jinavANI 15, 17 navambara 2006 4. cauthe mahAvrata meM sAdhujI strI-saMbaMdhI maithuna se trikaraNa triyoga se pUrNa virata hote haiM, vahIM sAdhvI jI puruSa saMbaMdhI maithuna se virata hotI haiN| vaha manuSya, strI, tiryaMcanI ke sthAna para puruSa tathA tiryaMca zabda boleNgii| 5. eSaNA samiti meM mANDalA ke pA~ca doSa haiM, jinameM se eka doSa parimANa kA hai / sAdhujI ke lie zAstrakAroM ne 32 kavala kA parimANa, to sAdhvI jI ke lie 28 kavala kA vidhAna kiyA hai| 6. vacana gupti meM strI kathA ke sthAna para puruSa kathA pddh'egii| pATha meM to yaha bAta dhyAna meM AI hai| vidhi meM antara - zramaNa ke lie kAyotsarga khar3e-khar3e jina mudrA meM karane kA vidhAna hai, jabaki zramaNI ke lie kAyotsarga sukhAsana meM baiThe-baiThe hI karane kA vidhAna hai| isa taraha cauvIsatthava karate samaya kA kAyotsarga, usake bAda prathama sAmAyika kA kAyotsarga, pA~caveM Avazyaka kA kAyotsarga yaha saba baiThebaiThe hI zramaNI kAyotsarga karatI hai| vidhi meM to aura koI vizeSa antara dhyAna meM nahIM AtA / prazna aparigraha vrata kI 5 bhAvanAoM kA saMkSepa meM vivecana kiijie| uttara pA~coM indriyoM ke viSayoM para rAga-dveSa nahIM karanA hI pA~caveM mahAvrata kI 5 bhAvanAe~ haiM zrotrendriya saMyama : prathama bhAvanA- priya evaM manohara zabda sunakara unameM rAga nahIM karanA caahie| logoM meM bajAe jAne vAle mRdaMga, vINA, bA~surI Adi vAdyoM kI dhvani sunakara una para rAga na kre| naTa, nartaka, malla, muSTika ke aneka prakAra ke madhura svara sunakara Asakta na bne| yuvatiyoM dvArA nRtya karane para utpanna dhvani sunakara sAdhu raMjita na hove, lubdha nahIM hove / isI prakAra kAnoM ko arucikara lagane vAle azubha zabda sunAI deM to dveSa na kre| AkrozakArI, kaThora, apamAnajanaka evaM amanojJa zabda sunAI dene para sAdhu ko ruSTa nahIM honA caahie| zabda manojJa tathA amanojJa hone para saMvRta sAdhu triyoga se gupta hokara antara AtmA se aprabhAvita rahe / cakSurindriya saMyama : dUsarI bhAvanA - sacita strI, puruSa, pazu, acitta bhavana, AbhUSaNa, 5 varNoM se saje citra A~khoM se dekhakara una para anurAga na lAveM / sundara mUrtiyoM para mohita na hoN| mana evaM netra ko atipriya lagane vAle prAkRtika dRzya ( vanakhaNDa, tAlAba, jharanA) dekhakara sAdhu usameM Asakta na ho| naTa, nartaka Adi manohArI rUpa dekhakara sAdhu ko Asakta nahIM honA caahie| mana ko bure lagane vAle dRzya (rogI, kor3hI, vikalAMga, baunA, kubar3A Adi) amanojJa padArtho ko dekhakara sAdhu unase dveSa na kre| sAdhu cakSurindriya saMbaMdhI bhAvanA se apanI antarAtmA ko prabhAvita karatA huA dharma kA AcaraNa karatA rhe| ghrANendriya saMyama: tIsarI bhAvanA- uttama sugandhoM meM Asakta nahIM honA caahie| jala va sthala para
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinavANI [15, 17 navambara 2006 339 utpanna puSpa Adi sugandhita padArtha jinakI gaMdha dUra taka phailatI hai, una para Asakti nahIM honI cAhie / unakA cintana bhI nahIM karanA cAhie, ghrANendriya se apriya lagane vAlI durgandha ke prati dveSa nahIM karanA caahie| rasanendriya saMyama : cauthI bhAvanA- sAdhu rasanendriya dvArA manoz2a evaM uttama rasoM kA AsvAdana karake Asakta nahIM bne| ve dravya jinakA varNa, gaMdha, rasa, sparza uttama hai| uttama vastuoM ke yoga se saMskArita kiye gae haiM, isa prakAra ke sabhI uttama evaM manojJa rasoM meM sAdhu Asakta nahIM hote| amanojJa, arucikara, anicchanIya, ghRNita rasoM para sAdhu dveSa nahIM kre| rasanA para niyaMtraNa kara dharma kA pAlana kare / sparzanendriya saMyama : pA~cavIM bhAvanA- sAdhu sparzanendriya se manojJa aura sukhadAyaka sparzo kA sparza kara unameM Asakta nahIM bne| garmI meM zItala vAyu kA sevana karanA, komala sparza vAle vastra, zItakAla meM uSNa vastra, uSNa tApa Adi, isI prakAra ke anya sukhadasparzo kA anubhava nahIM karanA cAhie / amanojJa sparza, jaise rassI Adi se bA~dhanA, hAtha meM hathakar3I, macchara ke DaMka Adi isa prakAra ke anya anicchanIya evaM duHkhadAyaka sparza hone para sAdhu ko una para dveSa nahIM karanA caahie| isa prakAra sparzanendriya saMbaMdhI bhAvanA se bhAvita AtmA vAlA sAdhu nirmala hotA hai| mana-vacanakAyA se gupta evaM saMvRtta rahakara, jitendriya hokara dharma kA AcaraNa karatA hai| (vistRta vivecana praznavyAkaraNa sUtra saMvara dvAra 5 meM) prazna nimna sAdhanA paraka vAkyoM kI Avazyaka sUtra ke saMdarbha meM vyAkhyA kIjie - 1. kI huI bhUla ko nahIM doharAne se bar3A koI prAyazcitta nahIM / 2. nirdoSatA (saMbaMdhita doSa kI apekSA) ke kSaNa meM hI doSa dhyAna meM AtA hai ! 3. jo indriya aura mana ke vaza meM nahIM hotA hai usake hI bhAva Avazyaka hotA hai| 4. AtmasAkSI se dharma hotA hai| AMtarika icchA se vandanA, pratikramaNa Adi hote haiN| 5. apane sadAcAra ke prati svAbhimAna pUrNa, gambhIra vANI se sAdhakabhAva kI jAgRti hotI hai| 6. prabho ! maiM tumhArA atItakAla hU~, tuma mere bhaviSyakAla ho, vartamAna meM maiM tumhArA anubhava karU~, yahI bhakti hai| 7. khAmemi savve jIvA- krodha vijaya, savve jIvA khamaMtu me mAna vijaya mittI me savvabhUesumAyA vijaya, veraM majjhaM na keNai - lobha vijaya kA upAya hai I 8. rasoiye ko apane samAna bhojana nahIM karA sakane vAloM ko, rasoiye se bhojana nahIM banavAnA caahie| lAlasA bharI dRSTi ke kAraNa, unakA bhojana dUSita ho jAtA hai|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinavANI 15, 17 navambara 2006 9. kisI kI galatI pratIta hone para usake binA mA~ge, svayaM Age hokara sadA ke lie bhUla jAnA vAstavika kSamA hai| uttara (1) kI huI bhUla ko nahIM doharAne se bar3A koI prAyazcitta nahIM / vyAkhyA- 'tassa bhaMte! paDikkamAmi niMdAmi garihAmi appANaM vosiraami|' sAdhaka ke jIvana meM kabhIkabhI tIna nirbalatAe~ ghara kara jAtI haiM- 1. mRtyu kA bhaya 2 lakSya prApti meM svayaM ko asamartha jAnanA / 3. kI huI bhUla se rahita hone meM saMdeha / sAdhaka varga se bhI bhUla honA sahaja hai, para bhUla ko bhUla mAnanA prathama sAdhakatA hai aura prAyazcitta dvArA zuddhIkaraNa kara usa bhUla ko na doharAnA zreSTha sAdhakatA hai| koI bhI bhUla hone para sAdhaka ko prathama to mana meM glAni ke bhAva utpanna hote haiM, yaha pazcAttApa rUpI pratikramaNa hai| pazcAttApa kA divya nirjhara AtmA para lage pApamala ko bahAkara sApha kara detA hai / tatpazcAt sAdhaka usa bhUla kI AtmasAkSI se niMdA karatA hai, gurusAkSI se garhA karatA hai aura usa dUSita AtmA kA sadA-sadA ke lie tyAga karatA hai arthAt kabhI na doharAne kI pratijJA se kaTibaddha hotA hai, yahI sabase bar3A prAyazcitta hai| 'micchAmi dukkaDa' bhI jaina saMskRti kA mahattvapUrNa zabda hai / yaha eka zabda sabhI pApoM ko dhone kI kSamatA rakhatA hai, para usake jo bhaviSya meM usa pApa ko nahIM karatA hai| 'tassa khalu dukkaDaM micchA' vastutaH usI sAdhaka kA duSkRta niSphala hotA hai| kAraNa ki AlocanA ke pIche pazcAttApa ke bhAva ati Avazyaka haiM aura antaHkaraNa se pazcAttApa ho jAye to vaha bhUla kabhI dubArA ho hI nahIM sktii| (udAharaNa- mRgAvatI) 340 'se ya paritappejjA' vyavahAra a. 7-179-180 arthAt paritApa karane vAle ko, gaNa se pRthak karanA ( 4thA, 5vA~) nahIM kalpatA - kathana bhI yahI sUcita karatA hai ki antaHkaraNa se pazcAttApa sabase bar3A prAyazcitta hai| (2) nirdoSatA (saMbaMdhita doSa kI apekSA) ke kSaNa meM hI doSa dhyAna meM AtA hai| vyAkhyA-Avazyaka sUtra kA prathama sAmAyika Avazyaka- AlouM....tassa uttarI karaNeNaM, pAyacchitta karaNeNaM.... AtmA ko mana-vacana kAyA kI pApa-pra -pravRttiyoM se rokakara AtmakalyANa ke eka nizcita dhyeya kI ora lagA dene kA nAma sAmAyika hai / isa sAdhanA ko sAdhane vAlA sAdhaka svayaM ko bAhya sAMsArika duSpravRttiyoM se haTAkara AdhyAtmika kendra kI ora kendrita kara letA hai aura yaha kSaNa nirdoSatA kA hotA hai| vartamAna meM nirdoSatA nahIM hogI taba taka doSa najara nahIM AyeMge / krodha karate samaya krodha kabhI burA nahIM lgtaa| samatA ke kSaNa meM hI mamatA kI bhayaMkaratA pratIta hotI hai| bhUtakAla kI bhUla ko na doharAne kA vrata lene se hI vartamAna kI nirdoSatA surakSita ho jAtI hai| zarAba ke naze meM dhuta vyakti ko zarAba burI nahIM lagatI hai, jaba vaha nazA utara jAtA hai taba hI usa padArtha kI hAni para apanA dhyAna lagA pAtA hai| ThIka usI prakAra nirdoSatA ke kSaNa meM hI doSa dhyAna meM Ate haiN| ataH jisa
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15, 17 navambara 2006 jinavANI 341 doSoM kA kSaNa sva ke doSoM kI khoja kI jAtI hai, vaha kSaNa nirdoSatA kA hotA hai| jIva jAne hue dRr3hatApUrvaka sadaiva ke lie tyAga kara de to vaha sadaiva ke lie nirdoSa bana jAtA hai| jAnate hue apanI nirdoSatA ko surakSita rakhanA hI sahI puruSArtha hai / (3) jo indriya aura mana vaza meM nahIM hotA hai usake hI bhAva Avazyaka hotA hai / vyAkhyA- 'ThANeNaM, moNeNaM, jhANeNaM appANaM vosiraami|' jaina darzana meM pratyeka kriyA ko dravya aura bhAva ke bheda se dekhA jAtA hai| bhAvahIna sAdhanA antarjIvana meM prakAza nahIM DAla sakatI / anuyogadvAra sUtra meM bhI dravya va bhAva kA varNana kiyA gayA hai| bhAvazUnya Avazyaka karane vAloM ke lie 'jassa' zabda kA prayoga kiyA gayA hai arthAt jisa kisI kA / zrAvaka-zrAvikA, sAdhu-sAdhvI ke to anuyogadvAra sUtra meM bhAvAvazyaka hI svIkAra kiyA gayA hai| bhAvAvazyaka kA vizleSaNa karate hue pharamAyA hai ki- "jaM jaM ime samaNo vA, samaNI vA, sAvao vA, sAviyA vA taccitte, tammaNe, tallese, tadajjhavasie, tattivvajjhavasANe, tadaTThovautte, tadappiyakaraNe tabbhAvaNAbhAvie annattha katthai maNaM akaramANe ubhao kAlaM AvassayaM kareMti / " jo ye zAMta svabhAva rakhane vAle sAdhu-sAdhvI, sAdhu ke samIpa jinapraNIta samAcArI ko sunane vAle zrAvaka-zrAvikA usI Avazyaka meM sAmAnya prakAra se upayoga sahita citta ko rakhane vAle, usI Avazyaka meM vizeSa prakAra se upayoga sahita citta ko rakhane vAle, usI Avazyaka meM zubha pariNAma rUpa lezyA vAle, bhAvayukta usI Avazyaka meM vidhipUrvaka kriyA karane ke adhyavasAya vAle, car3hate pariNAma vAle, usI Avazyaka meM saba indriyoM ko lagAne vAle, usI Avazyaka meM mana, vacana evaM kAyA ko arpita karane vAle, usI Avazyaka meM bhAvanA se bhAvita hone vAle, usI Avazyaka ke sivAya anyatra kisI sthAna para mana na lagAte hue citta kI ekAgratA rakhane vAle donoM samaya upayoga sahita Avazyaka kreN| ina bhAvoM ke abhAva se kiyA gayA Avazyaka sAdhanA kSetra meM upayogI nahIM hotA hai| indriya aura mana AtmA ko bAhara kI ora le jAte haiM aura bhItara meM jAne para hI bhAva Avazyaka hotA hai| jo sAdhaka indriya evaM mana ke vaza meM nahIM, vaha hai avazI aura avazI ke dvArA hone vAlA Avazyaka bhAva- Avazyaka hai| (4) AtmasAkSI se dharma hotA hai| AMtarika icchA se vandanA, pratikramaNa Adi hote haiN| vyAkhyA- jaina dharma svataMtratA yA icchA pradhAna dharma hai| yahA~ kisI AtaMka yA dabAva se koI kAma karanA aura mana meM svayaM kisI prakAra kA ullAsa na rakhanA abhimata athavA abhihita nahIM hai| binA prasanna manobhAvanA ke kI jAne vAlI dharmakriyA, kitanI bhI kyoM na mahanIya ho, antataH vaha mRta hai, niSprANa hai| isa prakAra bhaya ke bhAra se ladI huI mRta dharmakriyAe~ to sAdhaka ke jIvana ko kucala detI haiN| vikAsonmukha dharma-sa - sAdhanA svataMtra icchA cAhatI hai| mana kI svayaM kArya ke prati hone vAlI abhiruci
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 jinavANI 15, 17 navambara 2006 cAhatI hai| yahI kAraNa hai ki jaina dharma kI sAdhanA meM sarvatra (icchAmi, paDikkamAmi icchAmi khamAsamaNo' Adi ke rUpa meM sarvaprathama 'icchAmi' kA prayoga hotA hai| 'icchAmi' kA artha hai- 'maiM svayaM cAhatA hU~' arthAt yaha merI svayaM apane hRdaya kI svataMtra bhAvanA hai| 'icchAmi kA eka aura bhI abhiprAya hai- ziSya gurudeva ke caraNoM meM vinamra bhAva se prArthanA karatA hai ki- "bhagavan! maiM Apako vaMdana karane kI icchA rakhatA hU~ / ataH ucita samajheM to AjJA diijie| ApakI AjJA kA AzIrvAda pAkara maiM dhanya-dhanya ho jAU~gA / " Upara kI vAkyAvalI meM ziSya vandana karane ke lie kevala apanI ora se icchA nivedana karatA hai, sadAgraha karatA hai, durAgraha nahIM / namaskAra bhI namaskaraNIya kI icchA ke anusAra honA caahie| yaha hai jaina saMskRti ke ziSTAcAra kA antarhRdaya / yahA~ namaskAra meM bhI icchA mukhya hai, uddaNDatA pUrNa balAbhiyoga evaM durAgraha nhiiN| AcArya jinadAsa kahate haiM "ettha vaMditumityAvedanena appacchaMdatA pariharitA / " 'icchAmi paDikkamiuM iriyAvahiyAe virAhaNAe" yaha prArambha kA sUtra AjJA sUtra hai| isameM gurudeva se IryApathika pratikramaNa kI AjJA lI jAtI hai / 'icchAmi' zabda se dhvanita hotA hai ki sAdhaka para bAhara kA koI dabAva nahIM hai, vaha apane Apa hI Atmazuddhi ke lie pratikramaNa karanA cAhatA hai aura isake lie gurudeva se AjJA mA~ga rahA hai| prAyazcitta aura daNDa meM yahI to bheda hai / prAyazcitta meM aparAdhI kI icchA svayaM hI aparAdha ko svIkAra karane aura usakI zuddhi ke lie ucita prAyazcitta lene kI hotI hai / daNDa meM icchA ke lie koI sthAna nahIM hai / vaha balAt hI lenA hogaa| daNDa meM dabAva mukhya hai| ataH prAyazcitta jahA~ aparAdhI kI AtmA ko U~cA uThAtA hai, vahA~ daNDa use nIce girAtA hai| sAmAjika vyavasthA meM daNDa se bhale hI kucha lAbha ho, parantu AdhyAtmika kSetra meM usakA kucha bhI mUlya nahIM hai| yahA~ to icchApUrvaka prasannatA ke sAtha gurudeva ke samakSa pahale pApoM kI AlocanA karanA aura phira usakA pratikramaNa karanA, jIvana kI pavitratA kA mArga hai / (5)apane sadAcAra ke prati svAbhimAna pUrNa, gambhIra vANI se sAdhakabhAva kI jAgRti hotI haiN| vyAkhyA- samaNo'haM saMjaya - viraya.....mAyAmosavivajjio / yaha sUtra AtmasamutkIrtanaparaka sUtra hai| "maiM zramaNa hU~, saMyata-virata hU~, pApakarma kA pratyAkhyAtA hU~, anidAna hU~, dRSTisampanna hU~, mAyAmRSAvivarjita hU~- yaha bahuta udAtta, ojasvI bhAvoM se bharA huA antarnAda hai| yaha apane sadAcAra ke prati svAbhimAna pUrNa gaMbhIra vANI hai| saMbhava hai svAbhimAna pUrita zabda sunane meM kisI ko ahaMkAra pUrita bhI lage / Atmika durbalatA kA nirAkaraNa karane ke lie sAdhaka ko aisA svAbhimAna sadA sarvatra grAhya hai, AdaraNIya hai| ucca saMkalpa bhUmi para pahu~cA huA sAdhaka hI yaha vicAra kara sakatA hai ki maiM U~cA eka mahAn sAdhaka hU~, phira bhalA akuzala pApakarma kA AcaraNa kaise kara sakatA huuN| itanA
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ | 15,17 navambara 2006 jinavANI satI rAjImatI ne bhI aise hI svAbhimAna pUrita zabdoM se rathanemi ko cetAyA thA "ahaM ca bhogarAyarasa... saMjamaM nihuo cr||" (dazavakAlika 2/8) jabaki sAdhaka ko saMyamoparAnta apane kula-parivAra ko yAda nahIM karanA caahie| yaha 'AurassaNANi' anAcIrNa hai, phira bhI rAjImatI kI isa svAbhimAna pUrNa gaMbhIra vANI ko AgamakAroM ne subhASita jAnA aura rathanemi ke sAdhaka bhAva jAgRta hue| yaha to vaha AtmAbhimAna hai jo sAdhaka ko pApAcaraNa se bacAtA hai, yaha to vaha AtmasamutkIrtana hai jo sAdhaka ko dharmAcaraNa ke lie prakhara sphUrti, acaMcala jJAna-cetanA detA hai tathA antarhRdaya ko vIrarasa se AplAvita kara detA hai| kIcar3a meM pha~sA hAthI kaI rassiyoM se bhI bAhara nahIM nikala pAtA, para yuddha kI bherI, vIrarasa se paripUrNa svaroM ko suna aisA AtmasAmarthya jagAtA hai ki kSaNa bhara meM daladala se bAhara nikala AtA hai| (6) prabho! maiM tumhArA atItakAla hU~, tuma mere bhaviSyakAla ho, vartamAna meM maiM tumhArA anubhava karU~, yahI bhakti hai| vyAkhyA- logassa, utkIrtana sUtra jaina darzana kI yaha vizeSatA hai ki isameM bhakta aura bhagavAn kA varga alaga-alaga nahIM mAnA hai| yahA~ to pharamAyA hai ki hara sAdhaka doSoM ko dekha unheM dUra karane kA puruSArtha kare to siddha ho sakatA hai| AtmA, paramAtmA pada pA sakatI hai, doSI, nirdoSa bana sakatA hai, iMsAna hI Izvara bana sakatA hai| prathama Avazyaka meM sAdhaka nija doSoM ko dekhatA hai| koI-koI sAdhaka apane prati ghRNA, hInatA kI bhAvanA se grasta ho jAte haiN| usa hInatA kI graMthi kA nAza ho, isalie utkIrtana karate haiN| una mahApuruSoM kI stuti jo hama jaise jIvana se Upara uThe, pUrNatA meM pUrNa lIna ho gye| AtmavizvAsa ko jagA, lakSya kI sahI pahacAna karane ke lie, lakSya ko prApta karane vAle sAdhya ko prApta arihaMtoM para apanA dhyAna kendrita kiyA jAtA hai| viyarayamalA- mere samAna hI karmaraja se AplAvita jIva bhI puruSArtha kara karma-raja se dUra ho gye| janma-jarA-mRtyu ke cakra se mukta ho gye| ataH yaha dekha AtmavizvAsa jagatA hai, vyAkulatA bar3hatI hai aura bhAvanA jagatI hai- siddhA siddhiM mama disNtu| arthAt maiM bhI avyAbAdha sukha, ananta jJAna-darzana se yukta mokSa ko prApta kruuN| sAdhaka to jAnatA hai ki siddhi svayaM ke puruSArtha se milatI hai| parantu vaha nija doSa avalokana kara nirdoSa bananA cAhatA hai| usa bIca kiMcit bhI ahaMkAra na A jAye, isalie dAyaka bhAva upacArita kara diMtu' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| ___ sAdhaka ko apane doSoM se vyAkulatA bar3hatI hai, taba vaha adRzya draSTA kA AbhAsa pA, upalabdha Atma-Ananda kI anubhUti se vibhora ho uThatA hai- kittiya vaMdiya mahiyA..... "he prabho! mama vibho! Apa bhI mere samAna sAMsArika baMdhanoM se Abaddha the, aba vimukta bana gaye, maiM bhI zIghrAtizIghra Apake
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 jinavANI samAna vimukta banU~ / (7) khAmemi sabve jIvA - krodha vijaya, savve jIvA khamaMtu me mAna vijaya, mittI me savvabhUesamAyA vijaya, veraM majjhaM na keNai- lobha vijaya kA upAya hai| 15.17 navambara 2006 vyAkhyA- dazavaikAlika sUtra meM batAyA gayA hai ki 'koho pIiM paNAsei' krodha se prIti kA nAza hotA hai / 'khAmemi savve jIvA' meM jIvamAtra para prema-prIti kA mahAna Adarza hamAre sAmane upasthita hotA hai| bhItara rahe hue krodha kA zamanakara maiM jIvamAtra ko khamAtA huuN| krodha upazAnta hue binA, kSamA kA bhAva A hI nahIM sktaa| AtmIyatA ke dharAtala para hI sAdhaka kA jIvana pallavita evaM puSpita hotA hai| uttarAdhyayana ke 29 veM adhyayana meM batAyA- 'kohavijaeNa khaMtiM jaNayai' krodha ko jItane se kSamA guNa kI prApti hotI hai| jaba taka chadmastha avasthA hai, taba taka sarvaguNa sampanna koI nhiiN| sabhI meM doSa vidyamAna haiM to sabhI meM guNa vidyamAna haiN| kama-jyAdA pramANa ho sakatA hai| kintu doSI ke prati dveSa karanA bhI to naye doSa ko janma detA hai / ataH tatkSaNa doSI para dveSa na karate hue, usa para mAdhyastha bhAva rakhakara samyak cintana dvArA mana ko mor3anA aura sAmane vAlA kucha kahe usake pahale svayaM Age hokara sadA ke liye use kSamA kara denaa| yahI to krodha vijaya hai, jo 'khAmemi savve jIvA' dvArA ghaTita hotA haiN| 'savve jIvA khamaMtu me' arthAt sabhI jIva mujhe kSamA kreN| isa pada meM laghutA kA bhAva dikhAI detA hai / kisI kavi ne kahA hai- 'jhukatA vahI hai jisameM jAna hai aura akar3apana to murde kI khAsa pahacAna hai|' "ahaMkArI duHkhI thavA taiyAra che, paNa jhukI javA taiyAra nthii|" ahaMkArI vyakti kabhI namanA, jhukanA pasaMda nahIM karatA, kyoMki usakI mAnyatA hai - "am Something" jaba taka jIvana meM laghutA nahIM AtI, taba taka jhukanA saMbhava nahIM hai| 'savve jIvA khamaMtu me' dvArA sAdhaka mRdutA se paripUrNa hokara kahatA hai - maiMne kisI kA aparAdha kiyA ho to maiM kSamAyAcanA karatA huuN| Apa mujhe kSamA kreN| uttarAdhyayana meM batAyA 'mANavijaeNa maddavaM jaNayai / ' mRdutA ke sAtha kSamA mA~gatA hai, ataH mAna vijaya bhI ukta pada dvArA ghaTita hotA hai| mittI meM savvabhUesa- dazavaikAlika sUtra adhyayana 8 meM batAyA hai- 'mAyA mittANi NAsei' mAtrA mitratA kA nAza karane vAlI hai| jahA~ kapaTa hai, daMbha hai, vahA~ maitrI kaisI? aura jahA~ maitrI hai vahA~ kapaTa kaisA ? vahA~ to saralatA hai, svacchatA hai, sahRdayatA hai, niSkapaTatA hai| 'Atmavat sarvabhUteSu' kI bhAvanA hai / koI lukAva - chipAva nahIM hai| kevala Atmika AtmIyatA hai| apanatva kI ananya anubhUti hai | jahA~ apanatva hai, vahA~ kapaTa nhiiN| mitratA ke lie saralatA honI jarUrI hai- 'mittI me savva bhUesu' pada meM saralatA jhalakatI hai, jo mAna vijaya se hI prApta hotI hai| veraM majjhaM Na keNai- lobha vijaya kA sUcaka hai| lobha ko pApa kA bApa batAyA hai| pratyeka
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15, 17 navambara 2006 345 jinavANI vyakti kI dRSTi svArthapUrti, udarapUrti se yukta dRSTigocara hotI hai aura usa svArthapUrti meM jo vastu / vyakti bAdhaka banatA hai, sAdhaka usake sAtha vaira (dveSa) kara letA hai / icchApUrti ke lie vaha kyA nahIM karatA ? rathamUsala saMgrAma isa bAta kA sAkSI hai| padmAvatI kI icchApUrti ke lie ( kevala eka hAra - hAthI ke lie) kitanA ghora ghamAsAna ? uttarAdhyayana sUtra meM batAyA'lobhanivRtti se hI saMtoSa kI prApti hotI hai| yadi vyakti saMtoSI hogA to na svArthapUrti ke lie use itanA bhaTakanA par3egA aura na hI itanA kisI se vaira hogA ? kyoMki vaira to svArthapUrti meM bAdhaka banane vAle se hotA hai| yadi bhaTakana hI na hogI to vaira yA ar3acana kaisI? 'veraM majjhaM Na keNai' dvArA sAdhaka kahatA hai- merA kisI se koI vaira nahIM hai| maiMne saMtoSa ko apanA liyA hai, aba mere dvArA dUsaroM ko pIr3A ho, aisA kArya kadApi nahIM hogA / 'saMsAra ke saMsaraNa ko samApta karane kA abhilASI sAMsArika viDambanAoM se Upara uTha AtmabhAva ke dharAtala para pratyeka jIva meM apanatva kI anAdi se ananubhUta anubhUti ko kara Atmavibhora ho- 'veraM majjhaM Na keNaI' ke udghoSa ko guMjita karake hI sAdhanA kA prArambha karatA hai| jaise mujhe apane sukha meM bAdhA maMjUra nahIM hai, vaise hI sabhI jIvoM ko bhI / ataH vaira ko janma dene vAle lobha, lAlasA, tRSNA kA tyAgakara maiM saMtoSa dhAraNa karatA hU~ aura parigraha parimANa (zrAvaka ke lie), aparigraha mahAvrata (sAdhu ke lie) ko bhI sArthaka karatA huuN| mere bhItara meM vaira nahIM arthAt kisI ke prati durbhAva kA saMgraha - parigraha nahIM - lobha lAlasA nahIM / (8) rasoiye ko apane samAna bhojana nahIM karA sakane vAloM ko, rasoiye se bhojana nahIM banavAnA caahie| lAlasA bharI dRSTi ke kAraNa, unakA bhojana dUSita ho jAtA hai / vyAkhyA - ekAsana ke pratyAkhyAna meM sAgariyAgAreNaM bhI eka AgAra batAyA ! sAgArikAkAra kA artha - sAdhu ke lie gRhastha ke bhojana ke sthAna para sthita rahane para anyatra jAkara AhAra karane kA AgAra aura gRhastha ke lie jisake sAmane bhojana karanA anucita ho, aise vyakti ke bhojana sthala para Akara sthita rahane para anyatra jAkara AhAra karane kA AgAra / ekAsana meM bhI yaha AgAra hai, chUTa hai| yadi hama rasoiye ko apane samAna bhojana nahIM karA sakate to usase AhAra bhI nahIM banavAnA caahie| kyoMki usakI dRSTi lAlasAyukta hotI hai| vaha socatA hai ki mAlika svayaM to sarasa, gariSTha, svAdayukta AhAra karatA hai aura mujhe lUkA-sUkhA AhAra detA hai| AhAra banAte samaya usakI mAnasikatA dveSayukta hotI hai| lAlasA - tRSNA tathA lobhayukta hotI hai| usakI dRSTi meM eka prakAra kI hAya hotI hai aura kabhI-kabhI to vaha durAzISa bhI de baiThatA hai| vRddha anubhaviyoM kA bhI kahanA hai ki 'jaiso khAve anna, vaiso hove mana' usa dUSita AhAra ko grahaNa karane se hamArI mAnasikatA bhI dUSita ho jAtI hai| ekAsana meM bhI aise vyakti ke sAmane rahane para sthAna parivartana kA AgAra hai / to sAmAnya sthitiyoM meM to apane samAna bhojana nahIM karA sakane vAloM ko to rasoiye se AhAra banavAnA hI nahIM cAhie, aisA Azaya
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3461 | jinavANI 115.17 navambara 2006 'sAgAriyAgAreNaM' se spaSTa hotA hai| . (9) kisI kI galatI pratIta hone para usake binA mA~ge, svayaM Age hokara sadA ke lie bhUla jAnA vAstavika kSamA hai| vyAkhyA - kSamApanA sUtra- 'khAmemi salve jIvA' maiM sabako kSamA pradAna karatA huuN| kSamA kA artha hai- sahanazIlatA rkhnaa| kisI ke kiye aparAdha ko antarhRdaya se bhUla jAnA, dUsaroM ke anucita vyavahAra kI ora kucha bhI lakSya na denA, pratyuta aparAdhI para anurAga aura prema kA madhura bhAva rakhanA kSamAdharma kI utkRSTa vizeSatA hai| vRhatkalpa sUtra ke prathama uddezaka ke 35veM sUtra meM kahA hai ki- kabhI koI bhikSu tIvra kaSAyodaya meM Akara svecchAvaza upazAMta na honA cAhe, taba dUsare upazAMta bhikSu svayaM Age hokara use kSamA pradAna kre| isase bhI vaha upazAnta na ho aura vyavahAra meM zAMti bhI na lAve, to usake kisI bhI prakAra ke vyavahAra se punaH azAnta nahIM honA caahie| usake lie aparAdha ko sadA ke lie bhUlakara pUrNa upazAMta evaM kaSAya rahita ho jAne se svayaM kI ArAdhanA ho sakatI hai aura dUsare ke anupazAMta rahane para usakI hI virAdhanA hotI hai, donoM kI nahIM / ataH sAdhaka ke lie yahI jinAjA hai ki vaha svayaM pUrNa zAMta ho jAe, kyoMki 'ukrasamasAraM khu sAmaNNaM' arthAt kaSAyoM kI upazAMti karanA hI saMyama kA mukhya lakSya hai| isase hI vItarAgabhAva kI prApti hotI hai| pratyeka sthiti meM zAnta rahanA, yahI saMyama dhAraNa karane kA evaM pAlana karane kA sAra hai| isa sUtra meM Age kahA hai- yadi zramaNa saMgha meM kisI se kisI prakAra kA kalaha ho jAya to jaba taka paraspara kSamA na mA~ga leM, taba taka AhAra pAnI lene nahIM jA sakate, zauca nahIM jA sakate, svAdhyAya bhI nahIM kara skte| kSamA ke lie kitanA kaThora anuzAsana hai| kSamA karane ke bAda bhI yadi sAmane vAle kI bhUla smaraNa meM A jAtI hai, to samajhanA cAhie 'kSamA' kI hI nhiiN| dUsaroM ke doSoM kA smaraNa karanA 'akSamA' hai| yaha akSamA bhI krodha kA hI paryAyavAcI nAma hai| aMtara meM dveSa rahe binA dUsaroM kI bhUloM kA smaraNa bhI nahIM ho sakatA aura jahA~ dveSa hai, vahA~ kSamA nahIM ho sktii| apane hRdaya ko nirvaira banA lenA hI kSamApanA kA mukhya uddezya hai| ataH yahA~ kahA gayA hai ki kisI kI galatI pratIta hone para, usake binA mA~ge, svayaM Age hokara sadA ke lie bhUla jAnA vAstavika kSamA hai| isa viSaya meM uttarAdhyayana sUtra kA 29vA~ adhyayana sundara vivecana prastuta karatA hai-khamAvaNayAe NaM palhAyaNabhAvaM jaNayai. palhAyaNabhAvamukgara ya savva-pANa-bhUya-jIvasattesu mittIbhAvamuppAei / mittIbhAvamuvagae yAvi jIve bhAvavinsohi kAraNa niThabhae bhavai / arthAt kisI ke dvArA aparAdha ho jAne para pratikAra-sAmarthya hote hue bhI usakI upekSA kara denA kSamA hai| kSamApanA se citta meM parama prasannatA utpanna hotI hai| vaha sabhI prANiyoM ke sAtha maitrI-bhAva
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||15,17 navambara 2006|| jinavANI / saMpAdana kara letA hai| isase rAga-dveSa kA kSaya hokara bhAva-vizuddhi hotI hai aura bhAva vizuddhi se vyakti nirbhaya ho jAtA hai| prazna 125 aticAroM meM se nimnAMkita kAryoM meM mukhya rUpa se kauna sA aticAra lagatA hai aura kyoM? 1. binA pU~je rAtri meM zayana karanA 2. bar3oM kI avinaya AzAtanA karanA 3. dIkSArthI ke julUsa ko dekhanA 4. tAjamahala dekhane jAnA 5. nirdhArita samaya para nirdhArita ghara meM cAya lene jAnA 6. manapasanda vastu svAda lekara khAnA 7. cAroM prahara meM svAdhyAya na karanA 8. ayatanA se baiThanA 9. zItala vAyu ke sparza meM sukha anubhava krnaa| uttara sAmAnya rUpa se kathana- jJAna ke 14, darzana ke 5, saMlekhanA ke 5, pA~ca mahAvratoM kI bhAvanA ke 25, rAtri bhojana ke 2, IryA samiti ke 4, bhASA samiti ke 2, eSaNA samiti ke 47, AdAna bhANDa mAtra nikSepaNA samiti ke 2, uccAra-prasravaNa-khela-siMghANa -jalla pariSThApanikA samiti ke 10, manogupti ke 3, vacana gupti ke 3, kAya gupti ke 3(saraMbha, samAraMbha aura AraMbha tInoM meM) kula 125 / (1) binA pU~je rAtri meM zayana karanA- aticAra saMkhyA 24vA~ (100-101), nikSepaNA samiti (118-126) kAya gupti 'AdAna bhaNDa-matta nikkhevaNA samiI bhAvaNA' saMyamI ko cAhie ki saMyama-sAdhanA meM upayogI upakaraNoM ko yatanApUrvaka grahaNa kare evaM yatanA pUrvaka rkhe| binA pU~je rAtri meM zayana karane se chaH kAya kI virAdhanA hone kI saMbhAvanA rahatI hai| ataH sAdhaka ko apane deha kI evaM zayyA saMstAraka Adi kI bhI pratilekhanA kara hI zayana karanA cAhie, nahIM to usake ahiMsA mahAvrata meM doSa lagatA hai| (AcArAMga 2-3-1 sUtra 714 se bhikkhU vA bahuphAsura sejjAsaMthArae durUhamANe se putvAmeva rAsIsovariyaM kAyaM pAra ya pamajjiya pamajjittA tao saMjayAmeva bahuphAsae sijjAsaMthArA? duruhijjA duruhittA tao saMjayAmeva bahuphAsaTa sejjAsaMthAraTa sAejjA) (2) bar3oM kI avinaya AzAtanA karanA- aticAra saMkhyA 34, viNaya samiI bhaavnnaa| sAdhaka ko apane gurujanoM kA, sAdharmika sAdhu-sAdhviyoM kA vinaya karanA caahie| vinaya dharma kA mUla hai, vinaya tapa bhI hai| dazavakAlika, uttarAdhyayana Adi AgamoM meM vinaya ko vizeSa mahattva diyA hai| yadi sAdhaka bhagavAn kI AjJA kI ArAdhanA nahIM karatA, to usake tIsare mahAvrata meM doSa lagatA hai| kahA bhI hai ki tIna vaMdanA bhI yadi avidhi yA avinaya se kare to tIsare mahAvrata meM doSa lagatA hai| (3) dIkSArthI ke julUsa ko dekhanA- aticAra saMkhyA 41 - cakSuindriya asaMyama / sAdhaka to svakendrita hote haiN| saMyama patha para bar3hatI huI virakta AtmA ko dekha anumodanA karate haiN| kintu julUsa Adi dekhane se mAtra cakSu-indriya kA viSaya poSita hotA hai| parigraha, dravya tathA bhAva donoM prakAra kA hotA
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 jinavANI 15, 17 navambara 2006 hai| usa dRzya ke prati lobha hI khIMcakara dekhane ke sthAna taka le jAtA hai, lobha se apiragraha mahAvrata meM doSa laganA sahaja hai| (4) tAjamahala dekhane jAnA- 47vA~ aticAra dekhane jAne meM to IryA samiti kA aticAra hai, kyoMki IrSyA kA Alambana jJAna-darzana- cAritra hai- "tattha AlambaNaM nANaM daMsaNaM caraNaM tahA" jabaki tAjamahala dekhane ke nimitta jAne meM eka bhI Alambana siddha nahIM hotA tathA aticAra saMkhyA 16 tathA 41 kaMkhA tathA cakSuindriya asaMyama bhI lagate haiN| tAjamahala, kutubamInAra, hAthI dA~ta kI mUrtiyA~, kA~ca ke mahala, sarovara, parvata Adi dekhanA saMyamI jIvana ke lie anucita kArya haiN| sAdhaka kA jIvana rAgapradhAna nahIM, vairAgya pradhAna hotA hai| vairAgyapradhAna jIvana meM cakSu-indriya ke viSaya ko poSita karane vAle dRzya tuccha pratIta hote haiN| sAdhaka kA lakSya AtmAvalokana hai, bAhya avalokana nhiiN| bAhara ke dRzya ke prati rAga saMyamI sAdhaka ke aparigraha mahAvrata ko to dUSita karate hI haiM sAtha meM darzana meM arthAt samyaktva meM bhI doSa lagAte haiN| bAhya ADambara dekhanA, unakI AkAMkSA karanA, saMyama ke mUla darzana guNa meM aticAra kA kAraNa hotA hai| sAdhaka kA jIvana kaI bhavya AtmAoM dvArA anukaraNIya hotA hai| ve AtmAe~ sAdhaka ko aisA karate hue dekheMgI to unake pavitra hRdaya meM bhI usa sthAna ke prati zraddhA jaga sakatI hai| ataH aisI anucita pravRtti se sAdhutva to malina hotA hI hai, anyAnya jIvoM ko bhI digbhrama hotA hai| (5) nirdhArita samaya para nirdhArita ghara meM cAya lene jAnA- aticAra saMkhyA 53 vA~, sAtha hI aura bhI kaI.... sAdhaka varga mAtra saMyama pAlana ke lie AhAra pAnI grahaNa karate haiN| aise jIvana meM cAya, kAphI Adi tAmasika padArtho kI to koI AvazyakatA hI nahIM hotii| bImArI Adi ke samaya usa avasthA meM ina padArthoM kI AvazyakatA ho sakatI hai, kintu niyamitatA tathA nirdhAritatA nahIM hotii| yahA~ cAya ke samAna anya khAdya padArthoM ko bhI samajhA jaae| yadi nirdhArita samaya para cAya Adi lene jAe to eSaNA samiti ke kaI aticAroM kI saMbhAvanA rahatI hai| AdhAkarmI- gRhastha ko patA rahegA ki abhI sAdhu-sAdhvI yaha padArtha lene Ane vAle haiM to vaha svayaM kI AvazyakatA na hone para bhI unake lie banAkara rkhegaa| isameM ThavaNA kI bhI pUrI-pUrI saMbhAvanA rahatI hai| mizrajAta - adhyavapUraka jaise kaI aticAroM kI saMbhAvanA banI huI rahatI hai| svayaM kI lobhavRtti hone se rasanendriya asaMyama hogA aura akhaNDa rUpa se grahaNa kiye gaye pahale va 5 veM mahAvrata meM bhI doSa lgegaa| svayaM kI lobha pravRtti utpAdanA kA bhI doSa hai| mahAvratoM, samiti Adi meM doSa rUpa thor3I sI cAya bhArI karmabaMdha kI hetu bana sakatI hai| (6) manapasaMda vastu svAda lekara khAnA- aticAra saMkhyA 43 aura 98 sparzanendriya asaMyama / sAdhaka ko AhAra, rasanendriya ke viSaya ko vaza meM rakhakara karanA cAhie' manojJa vastu milane para usakI
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ || 15,17 navambara 2006|| jinavANI prazaMsA karate hue khAne se saMyama koyale ke samAna ho jAtA hai| isase tIsarI samiti meM doSa lagatA hai, usa vastu ke prati rAga rakhane se aparigraha mahAvrata bhI dUSita hotA hai| (7) cAroM prahara meM svAdhyAya nahIM karanA- aticAra saMkhyA 12vA~ kAle na kao sajjhAo- sAdhaka ko jJAnAvaraNIya Adi karmo kI nirjarA ke lie, apramattatA ko banAye rakhane ke lie, cAroM kAla meM svAdhyAya karanA caahie| agara vaha cAroM prahara meM svAdhyAya nahIM karatA hai to jJAna kA aticAra lagatA hai| jJAna ke prati bahumAna, Adara ke bhAva hone para to svAdhyAya nirantara hotA hai| jJAna ArAdhanA ke prati lAparavAha ho svAdhyAya nahIM karane se jJAnAticAra lagatA hai| (8) ayatanA se baiThanA- aticAra saMkhyA 118-120 kAyagupti nahIM rakhanA tathA 100-101 nikSepaNA samiti kA pAlana na krnaa| sAdhu kA jIvana yatanA pradhAna jIvana hai| uThanA, baiThanA, sonA, khAnA, calanA Adi sabhI kAryoM meM yatanA atyAvazyaka hai| upAsaka varga ke lie 5 samiti ke sAtha hI 3 gupti bhI dhyAtavya hai| ayatanA se baiThanA, hAtha-paira phailAnA, sameTanA Adi pravRttiyA~ kAya gupti kI khaNDanA karatI haiN| ataH sAdhaka ko dina meM vivekapUrvaka dekhakara tathA rAtri meM pU~jakara baiThanA caahie| yahA~ taka ki rAtri meM dIvAra kA sahArA bhI lenA par3e to binA dIvAra ko pU~je, sahArA lenA kAyaagupti hai| kAyA bhI saMyama meM eka sahayogI sAdhana hI hai| usameM ayatanA cauthI samiti meM bhI doSa kA kAraNa hai| (9) zItala vAyu ke sparza se sukha anubhava karanA- aticAra krama saMkhyA 44 sparzanendriya asaMyama / sAdhaka ko vItarAga bhagavantoM ne Agama meM sthAna-sthAna para indriyoM ko vaza meM rakhane kI preraNA dI hai| saMyama bhI tabhI surakSita raha sakatA hai| ataH sAdhaka kachue ke samAna indriyoM ko gopita karate hue cle| saMyamI sAdhaka grISmaRtu meM zItalavAyu Ane ke sthAna ko DhU~Dha kara vahA~ baiThakara sukha kA anubhava karatA hai to aparigraha mahAvrata meM doSa lagatA hai| zarIra para moha honA bhI parigraha kA hI rUpa hai| prazna antara batAiye- 1. pagAmasijjAe evaM nigAmasijjAe meM, 2. caraNa sattarI evaM karaNasattarI meM, 3.kAyotsarga evaM kAyakleza meM, 4. zraddhA,pratIti evaM ruci meM, 5. saMkalpa evaM vikalpa meM, 6. akAle kao sajjhAo evaM asajjhAe sajjhAiyaM meN| uttara- 1. pagAmasijjAe evaM nigAmasijjAe meM antara- 'pagAmasijjAe' kA saMskRta rUpa 'prakAmazayyA' hotA hai| zayyA zabda zayana vAcaka hai aura prakAma atyanta kA sUcaka hai| ataH prakAmazayyA kA artha hotA hai- atyanta sonA, cirakAla taka sonA (usmeN)| isake atirikta prakAmazayyA kA eka artha aura bhI hai, usameM 'zerete'syAmiti zayyA' isa vyutpatti ke anusAra 'zayyA' zabda saMthAre ke bichaune kA vAcaka hai| aura prakAma utkaTa artha kA vAcaka hai| isakA artha hotA hai- pramANa se bAhara bar3I evaM gaddedAra, komala gudagudI shyyaa| yaha zayyA sAdhu ke kaThora evaM karmaTha jIvana ke lie varjita hai!
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 jinavANI 15, 17 navambara 2006 pratipala ke vikaTa jIvana saMgrAma meM use kahA~ ArAma kI phursata hai| komala zayyA kA upabhoga karegA to adhika dera taka Alasya meM par3A rahegA / phalataH svAdhyAya Adi dharma kriyAoM kA bhalIbhA~ti pAlana na ho skegaa| 'nigAmasijjAe' kA saMskRta rUpa 'nikAmazayyA' hai| jisakA artha hai- bAra-bAra adhika kAla taka sote rahanA / 'prakAmazayyA' meM sone kA ullekha hai, kintu nikAmazayyA meM sone ke sAtha pratidina aura bAra-bAra zabda adhika prayukta huA hai arthAt prakAmazayyA kA hI bAra-bAra sevana karanA, bArabAra adhika kAla taka soye rahanA 'nikAmazayyA' hai| isase pramAda kI adhika abhivRddhi hotI hai. Atma-vismaraNa hotA hai| 2. caraNasattarI evaM karaNasattarI meM antara - caraNasattarI- caryate'neneti crnnm| caraNa kA artha cAritra hotA hai / cAritra kA pAlana pratisamaya hotA hai| eka prakAra se caraNa ko nitya kriyA kaha sakate haiN| isake 70 bheda haiM yathA 5 mahAvrata, 10 prakAra kA zramaNa dharma, 17 prakAra kA saMyama, 10 prakAra kI vaiyAvRttya, brahmacarya kI 9 vAr3a, 3 ratna, 12 prakAra kA tapa, 4 kaSAya kA nigrh| ina 70 bhedoM meM se 5 mahAvratAdi kA mUlaguNa meM samAveza hotA hai| karaNasattarI- kriyate iti karaNam / karaNa kA artha hotA hai- kriyA krnaa| yaha prayojana hone para kI jAtI hai| prayojana na hone para na kI jAe, arthAt jisa avasara para jo kriyA karane yogya hai, use karanA / karaNa naimittika kriyA hai| isake bhI 70 bheda haiM- 4 prakAra kI piNDa vizuddhi, 5 samiti, 12 bhAvanA, 12 bhikSu pratimA, 5 indriyoM kA nirodha, 25 prakAra kI paDilehaNA, 3 gupti, 4 abhigraha = kula 70 / svAdhyAya tathA pratilekhana uttara guNa haiN| ataH 25 prakAra kI paDilehaNA kA uttara guNa meM samAveza hotA hai| 3. kAyotsarga evaM kAyakleza meM bheda- uttarAdhyayanasUtra adhyayana 30 meM vyutsarga kA eka hI prakAra kAyotsarga batAyA hai tathA tattvArtha sUtra adhyayana 9 meM anazanAdi ke vivecana meM batAyA gayA hai ki vyutsarga ko hI sAmAnya rUpa se kAyotsarga kahA jAtA hai / vyutsarga Abhyantara tapa hone ke kAraNa kAyotsarga bhI Abhyantara tapa hai| Abhyantara tapa karmoM kI pUrNa nirjarA karAne meM sakSama hai| uttarAdhyayana sUtra adhyayana 30 tathA Avazyaka sUtra kA pATha 'tassa uttarIkaraNeNaM... pAvANaM kammANaM nigdhAyaNaTThAe ThAmi kAusaggaM / ' karma-nirjarA ke lie, karmanAza ke lie kAyotsarga hotA hai| kAyotsarga kA prayojana karmanAza, duHkhamukti yA mokSaprApti hai kAusagga tao..... savvadukkha vimokkhaNaM / kAya + utsarga kAyA kA tyaag| niHsaMgatA, anAsakti, nirbhayatA ko hRdaya meM ramAkara deha, lAlasA athavA mamatva kA tyAga krnaa| vaise kAyotsarga evaM kAyakleza donoM meM hI zarIra kI Asakti ko chor3anA par3atA hai| lekina kAyotsarga (bhAva kAyotsarga) meM pUrNarUpeNa mamatva kA tyAga hotA hai, tabhI jAkara dharmadhyAna, zukladhyAna
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15.17 navambara 2006 jinavANI 351 kI prApti hotI hai| isameM kaSAya tyAga bhI jarUrI hai, tabhI bhAva kAyotsarga kahA jaayegaa| isake 2 bheda hote haiM- 1. dravya 2. bhAva / kAyotsarga tapa 4 prakAra kA 1, utthita utthita 2. utthita niviSTa 3. upaviSTa niviSTa 4. upaviSTa utdhita bhI hotA hai| kAyakleza bAhya tapa hai| bAhya tapa karmoM kI pUrNa nirjarA karAne meM sakSama nahIM hai| Abhyantara tapa ke binA akelA bAhyatapa pUrNa nirjarA karAne meM asamartha hai| kAyakleza tapa kA prayojana anekAneka AsanoM dvArA dhyAna kI yogyatA saMpAdita karanA hai| ataH yaha spaSTa ho jAtA hai ki kAyakleza kA prayojana kAyotsarga (bhAva) kI prApti ke lie hI hai| bAhya tapa Abhyantara tapa ke lie hai| zAstra sammata rIti se kAyA arthAt zarIra ko kleza pahu~cAnA kAyakleza tapa hai| bhagavatI sUtra zataka 25 uddezaka 7 sthAnasthitika, utkuTakAsanika Adi kaSTaprada Asana karanA kAyakleza tapa hai| (aupapAtika sUtra, tapa vivecana) isameM bhI Asakti to chUTatI hai, lekina zarIra kii| bhItara kaSAyAsakti ko chor3ane ke lie use kAyotsarga kA AdhAra lenA hI par3atA hai| ataH AMzika mamatva tyAga hotA hai| kAyakleza tapa 13 prakAra kA hotA hai| 4. zraddhA, pratIti evaM ruci meM bhedazraddhA "tarka agocara saddaho, dravya dharma, adharma , keI pratIto yukti suM, puNya pApa skrm| tapa cAritra ne rocaco kIje tasa abhilASa, zraddhA pratyaya ruci tihuM bina Agama bhASa / / '' dharmAstikAya ne isa jIva ko bahuta bhaTakAyA hai, pUrA loka ghumAyA hai| adharmAstikAya ne isa jIva ko ananta bAra sthira kiyA hai| AkAzAstikAya ne isa jIva ko ananta sthAna diye haiN| kAla dravya ne isa zarIra ko bahuta mArA aura naSTa kiyA hai| jIvAstikAya varNa nahIM, gaMdha nahIM, rasa nahIM, sparza nahIM, arUpI evaM zAzvata hai| yadi hamArI AtmA varNa, gaMdha, rasa rahita hai to maiM bAharI varNa, gaMdha, rasa, sparza ke pIche rAga-dveSa karake kyoM apanI AtmA kA nukasAna karatA hU~? inake pIche ArtadhyAna, raudradhyAna karake apanI AtmA kA ahita karatA huuN| aisA koI kSaNa nahIM, jisa vakta isa jIva ne kisI vastu yA vyakti ke pIche rAga-dveSa na kiyA ho| pudgaloM kI sAtA bhI dharma nahIM hai| pudgaloM kI zAMti aura mana kI sAtA, yaha AtmA kI sAtA se alaga hai| pudgalAstikAya yaha jIvoM kA mRta kalevara hai| ina pudgaloM ke pIche bhaTakanA, apane lakSya se bhaTakanA hai| basa inhIM tarka agocara tattvoM para, dharmAstikAya Adi para zraddhA karane ke artha se hI yahA~ 'sadahAmi' zabda prayukta huA hai| zraddhA jIvananirmANa kA mUla hai| binA zraddhA kA jJAna paMgu ke sadRza ho jAtA hai| uttarAdhyayana ke adhyayana 3 meM batAyA- 'saddhA parama dullahA' kisI bhI sAdhana kI prApti itanI durlabha nahIM, jitanI zraddhA kI prApti
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 jinavANI 15, 17 navambara 2006 durlabha hai| yahA~ tarka agocara, dharmAstikAya Adi tattvoM para zraddhA karane rUpa se 'zraddhA' zabda prayukta huA hai| pratIti- 'pattiyAmi' pratIti karatA hU~ / yukti se samajhane yogya puNya pApAdi para pratIti karatA huuN| vyAkhyAtA ke sAtha tarka-vitarka karake yuktiyoM dvArA puNya-pApa Adi ko samajhakara vizvAsa karanA pratIti hai| dharmAstikAya Adi tattva dRSTigocara nahIM hote| lekina vItarAga vANI tInoM kAla meM satyatathya yathArtha hai| ataH 'tameva sacca' kA Alambana lekara usa para zraddhA karanI hotI hai, dekhane meM nahIM AtI, ataH vizvAsa nahIM hotA, lekina bhagavAn kI vANI hai, aisA socakara 'zraddhA' avazya kI jAtI hai / yahA~ 'pattiyAmi' meM tarka agocara tattva na hokara yukti se samajhane yogya tattvoM kI bAta kahI gayI hai| samajhane ke bAda vizvAsa hotA hai, zraddhA nhiiN| pahale zraddhA karatA hU~ tatpazcAt 'pattiyAmi' ke dvArA vizvAsa karatA hU~ athavA una tattvoM para prIti karatA hU~ / ruci - 'roemi' ruci karatA huuN| vyAkhyAtA dvArA upadiSTa viSaya meM zraddhA karake usake anusAra tapa cAritra Adi sevana karane kI icchA karanA / "maiM zraddhA karatA huuN|" zraddhA Upara mana se bhI kI jA sakatI hai, ataH kahatA hai maiM dharma kI prIti karatA huuN| prIti hote hue bhI kabhI vizeSa sthiti meM ruci nahIM rhtii| ataH sAdhaka kahatA hai- 'maiM dharma ke prati sadAkAla ruci rakhatA hU~' 'saddahAmi' meM jIva zraddhA karatA hai| 'pattiyAmi' meM vizvAsa karatA hai aura 'roemi' meM pUrva meM jo zraddhA huI thI, ruci ke dvArA usa para AcaraNa kI icchA karatA hai, aisA pratIta hotA hai| 5. saMkalpa evaM vikalpa meM bheda (managupti viSayaka, uttarAdhyayana 32.107) - saMkalpa evaM vikalpa donoM vicAroM se saMbaMdhita haiN| saMkalpa meM to manojJa vastu ke saMyoga kI icchA karatA hai| vikalpa meM amanoja vastu kA viyoga ho jAya, aisA vicAra karanA athavA saMkalpa ke vividha upAya kA cintana bhI vikalpa hai| dRr3ha nizcaya karanA bhI saMkalpa hai, kisI kArya ko prArambha karane ke pUrva kI gaI pratijJA bhI saMkalpa hai| vikalpa kA zAbdika artha - bhrAnti, dhokhA bhI hai, citta meM kisI bAta ko sthira karake, usake viruddha socanA bhI vikalpa hai| jaba saMkalpapUrti meM koI rukAvaTa AtI hai yA koI virodha karatA hai, taba vaha saMkleza karatA hai / indriya-kSINatA Adi vivazatAoM ke kAraNa kAmyapadArtho kA upabhoga nahIM kara pAtA hai taba zoka aura kheda karatA hai, vaha aneka vikalpoM se viSAdamagna ho jAtA hai| saMkalpa aura vikalpa donoM ArttadhyAna meM Ate haiM evaM viruddha vicAra Adhikya se raudradhyAna bhI ho jAtA hai| saMkalpa se viSayoM meM Asakti ho jAtI hai, vighna par3ane para krodha hotA hai, krodha se aviveka ( mUDhabhAva), aviveka se smRti bhrama, smRti bhramita hone se buddhi naSTa ho jAtI hai, buddhi nAza se sarvanAza arthAt zramaNa bhAva se sarvathA adhaHpatana ho jAtA hai|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 353 ||15,17 navambara 2006|| jinavANI] 33] 6. akAle kao sajjhAo evaM asajjhAe sajjhAiyaM meM antara- jisa sUtra ke par3hane kA jo kAla na ho, usa samaya meM use par3hanA akAle kao sajjhAo aticAra hai| sUtra do prakAra ke haiM- kAlika aura utkAlika / jina sUtroM ko par3hane ke lie prAtaHkAla, sAyaMkAla Adi nizcita samaya kA vidhAna hai, ve kAlika kahe jAte haiN| jinake lie samaya kI koI maryAdA nahIM, ve utkAlika haiN| kAlika sUtroM ko unake nizcita samaya ke atirikta par3hanA 'akAle kao sajjhAo' aticAra hai| jJAnAbhyAsa ke lie kAla kA dhyAna rakhanA atyanta Avazyaka hai| anavasara kI rAginI acchI nahIM hotii| yadi sAdhaka zAstrAdhyayana karatA huA kAla kA dhyAna na rakhegA to kaba to pratilekhanA karegA, kaba gocaracaryA karegA aura kaba guru bhagavaMtoM kI sevA karegA? svAdhyAya kA samaya hote hue bhI jo anAvazyaka kArya meM lagA rahakara Alasyavaza svAdhyAya nahIM karatA vaha jJAna kA anAdara karatA hai| ThANAMga sUtra ke cauthe ThANe meM batAyA hai ki 4 kAraNoM se nirgrantha-nigraMthiyoM ko atizaya jJAna /darzana prApta hote-hote ruka jAte haiN| jisameM tIsarA kAraNa 'puvvArattAvaratakAlasamayaMsi No dhammajAgariyaM jAgaraittA bhavati / jo rAtri ke pahale aura antima samaya meM (bhAga meM) dharma jAgaraNa nahIM karate unheM atizaya jJAna prApta nahIM hotA! ataH kAla ke samaya meM pramAda kara akAla meM svAdhyAya karanA aticAra hai| asajjhAe sajjhAiyaM kA tAtparya hai- asvAdhyAya meM svAdhyAya krnaa| apane yA para ke (vraNa, rudhirAdi) asvAdhyAya meM tathA rakta, mA~sa, asthi evaM mRta kalevara Asa-pAsa meM ho to vahA~ asvAdhyAya meM tathA candragrahaNAdi 34 (32) asvAdhyAya meM svAdhyAya karane ko 'asajjhAe sajjhAiyaM' aticAra kahate haiN| 'akAle kao sajjhAo' meM kevala kAla kI asvAdhyAya hai, lekina 'asajjhAe sajjhAiyaM' meM kAla ke sAtha-sAtha anya AkAza saMbaMdhI, audArika saMbaMdhI kula 34 (32) prakAra ke asvAdhyAya kA samAveza ho jAtA hai| isake do bheda haiM- 1. Atmasamuttha- svayaM ke rudhirAdi se! 2. parasamuttha- dUsaroM se hone vAle ko parasamuttha kahate haiM, jabaki 'akAle kao...' kA koI avAntarabheda nahIM hai| prazna TippaNI likhie- 1. aThAraha hajAra zIlAMga ratha 2. yathAjAta mudrA 3. yApanIya 4. zramaNa 5. avagraha 6. nirgrantha prvcn| uttara (1) aThAraha hajAra zIlAMga ratha je no kareMti maNasA, nijjiyaahaar-slaa-soiNdie| puDhavIkAyAraMbhe, khaMtijuA te muNI vaMde / / joge karaNe saNNA, iMdiya bhommAi samaNadhamme th| aNNoNehi abbhatthA, aTThAraha sIlasahassAI / /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1354 jinavANI | ||15,17 navambara 2006|| je No jeNo kAravati je nANu moyaMti kareMti 16000 6000 maNasA vayasA kAyasA 10 Arambha x 10 yati dharma = 100 bheda pA~coM indriyoM ke bhI pratyeka ke 10010045: 500 ye pratyeka saMjJA 500 bheda - 500x4% 2000 20004 3 yoga- 6000 600043 karaNa - 18000 zIlAMga ratha dhArA 2000 mehuNasannA parimgahasannA 12000 2000 nijjiyA bhayasannA AharasannA | 500 zrotrendriya | cakSurindriya 100 100 500 500 ghrANendriya rasanendriya | sparzanendriya 100 vAyu yati | bei. | tei. | cau. | paMce. | ajIva | 100 pRthvI apa u kSAnti mukti Arjava mAdava lAghava satya | saMyama | tapa / brahmacarya | akiMcana (2) yathAjAta mudrA- gurudeva ke caraNoM meM vandana kriyA karane ke liye ziSya ko yathAjAta mudrA kA abhinaya karanA caahie| donoM hI 'khamAsamaNa sUtra' yathAjAta mudrA meM par3hane kA vidhAna hai| yathAjAta kA artha hai- yathA-janma arthAt jisa mudrA meM bAlaka kA janma hotA hai, usa janmakAlIna mudrA ke samAna mudraa| jaba bAlaka mAtA ke garbha meM janma letA hai, taba vaha nagna hotA hai, usake donoM hAtha mastaka para lage hue hote haiN| saMsAra kA koI bhI vAsanAmaya prabhAva usa para nahIM par3A hotA hai| vaha saralatA, mRdutA, vinamratA aura sahRdayatA kA jIvita pratIka hotA hai| astu ziSya ko bhI vandana ke lie isI prakAra saralatA, mRdutA, vinamratA evaM sahRdayatA kA jIvita pratIka honA caahe| bAlaka ajJAna meM hai, ataH vahA~ koI sAdhanA nahIM hai| parantu sAdhaka to jJAnI hai| vaha saralatA Adi guNoM ko sAdhanA kI dRSTi se vivekapUrvaka apanAtA hai| jIvana ke kaNa-kaNa meM namratA kA rasa barasAtA hai| gurudeva ke samakSa eka sadyaHsaMjAta bAlaka ke samAna dayApAtra sthiti meM praveza karatA hai aura isa prakAra apane ko kSamA-bhikSA kA yogya adhikArI pramANita karatA hai| yathAjAta mudrA meM vandanArthI ziSya sarvathA nagna to nahIM hotA, parantu rajoharaNa, mukhavastrikA aura colapaTTa ke atirikta koI vastu apane pAsa nahIM rakhatA hai aura isa prakAra bAlaka ke samAna nagnatA kA rUpaka apanAtA hai| bhayaMkara zItakAla meM bhI yaha nagna mudrA apanAI jAtI hai| prAcIna kAla meM yaha paddhati rahI hai| parantu Ajakala to kapAla para donoM hAthoM ko lagAkara praNAma mudrA kara lene meM hI yathAjAta mudrA kI pUrti mAna lI jAtI hai|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15, 17 navambara 2006] jinavANI 355 yathAjAta kA artha 'zramaNavRtti dhAraNa karate samaya kI mudrA' bhI kiyA jAtA hai| zramaNa honA bhI saMsAra garbha se nikalakara eka vizuddha AdhyAtmika janma grahaNa karanA hai| jaba sAdhaka zramaNa banatA hai| taba rajoharaNa, mukhavastrikA aura colapaTTa ke atirikta aura kucha bhI apane pAsa nahIM rakhatA hai evaM donoM hAthoM ko mastaka se lagAkara vandana karane kI mudrA meM gurudeva ke samakSa khar3A hotA hai| ataH muni dIkSA grahaNa karane ke kAla kI mudrA bhI yathAjAta mudrA kahalAtI hai| (3) yApanIya- yApanIya kahane kA abhiprAya yaha hai ki 'maiM' apane pavitra bhAva se vandana karatA huuN| merA zarIra vandana karane kI sAmarthya rakhatA hai, ataH kisI dabAva se lAcAra hokara girI par3I hAlata meM vandana karane nahIM AyA hU~ / apitu vaMdanA kI bhAvanA se utphulla evaM romAMcita hue sazakta zarIra se vandanA ke lie taiyAra huA huuN| sazakta evaM samartha zarIra hI vidhipUrvaka dharmakriyA kA ArAdhana kara sakatA hai| durbala zarIra prathama to dharmakriyA kara nahIM sakatA aura yadi kisI ke bhaya se yA svayaM haThAgraha se karatA bhI hai to vaha avidhi se karatA hai| jo lAbha kI apekSA hAniprada adhika hai| dharma-sAdhanA kA raMga svastha evaM sabala zarIra hone para hI jamatA hai| yApanIya zabda kI yahI dhvani hai, yadi koI suna aura samajha sake to ? 'jAvaNijjAe nisIhiyAe tti aNeNa zakratvaM vidhi ya darisitA' yAtrA ke samAna 'yApanIya' * zabda bhI bahuta mahattvapUrNa hai| yApanIya kA artha hai- mana aura indriya Adi para adhikAra rakhanA / arthAt unako apane vaza meM - niyaMtraNa meM rakhanA / mana aura indriyoM kA anupazAnta rahanA, aniyantrita rahanA, akuzalatA hai, ayApanIyatA hai aura inakA upazAnta ho jAnA niyaMtrita ho jAnA hI kuzalatA hai, yApanIyatA hai| kucha hindI TIkAkAra- paM. sukhalAla jI ne 'javaNijjaM ca bhe' kI vyAkhyA karate hue likhA hai ki 'ApakA zarIra, mana tathA indriyoM kI pIr3A se rahita hai|' AcArya haribhadra ne bhI isa saMbaMdha meM kahA hai- 'yApanIyaM cendriya- noindriyopazamAdinA akAreNaM bhavatAM zarIramiti gamyate / ' yahA~ indriya se indriya aura noindriya se mana samajhA gayA hai aura Upara ke artha kI kalpanA kI gaI hai| parantu bhagavatI sUtra meM yApanIya kA nirUpaNa karate hue kahA hai ki- yApanIya do prakAra ke haiMindriyayApanIya aura noindriyayApanIya / pA~coM indriya kA nirupahata rUpa se apane vaza meM honA, indriya yApanIyatA hai aura krodhAdi kaSAyoM kA ucchinna honA, udaya na honA, upazAnta ho jAnA, noindriya yApanIyatA hai / "javaNijje duvihe paNNatte taMjahA ! indriyAjavaNijje ya noindriya javaNijje ya" AcArya abhayadeva bhagavatIsUtra ke uparyukta pATha kA vivecana karate hue likhate haiM-yApanIyaM = mokSAdhvani gacchatAM prayojakaindriyAdivazyatArUpo dharmaH / bhagavatI sUtra meM noindriya se mana nahIM, kintu kaSAya kA grahaNa kiyA gayA hai, kaSAya cUMki indriya sahacarita hote haiM, ataH no indriya kahe jAte haiN|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 jinavANI ||15,17 navambara 2006|| __AcArya jinadAsa bhI bhagavatI sUtra kA hI anusaraNa karate haiM- "indriya javaNijjaM niruvahatANi vase ya me vaTaiMti iMdiyANi, no khalu kajjassa bAdhAe vati ityarthaH / evaM noindriyajavaNijjaM kodhAdie vi No me bAheti"-Avazyaka cuurnni|| . uparyukta vicAroM ke anusAra yApanIya zabda kA bhAvArtha yaha hai ki 'bhagavan! ApakI indriya vijaya kI sAdhanA ThIka-ThIka cala rahI hai? indriyA~ ApakI dharma sAdhanA meM bAdhaka to nahIM hotI? anukUla hI rahatI haiM na? aura noindriya vijaya bhI ThIka-ThIka cala rahI hai na? krodhAdi kaSAya zAnta hai na? ApakI dharmasAdhanA meM kabhI bAdhA to nahIM pahu~cAte? (4) zramaNa- 1. zramaNa zabda 'zram' dhAtu se banA hai| isakA artha hai zrama krnaa| prAkRta zabda 'samaNa' ke saMskRta meM tIna rUpAntara hote haiM- zramaNa, samana aura shmn| 2. samana kA artha hai samatA bhAva arthAt sabhI ko Atmavat smjhnaa| sabhI ke prati samatA bhAva rkhnaa| dUsaroM ke prati vyavahAra kI kasauTI AtmA hai| jo bAteM apane ko burI lagatI haiM, ve dUsaroM ke lie bhI burI haiN| "AtmanaH pratikUlAni pareSAM na samAcaret / '' yahI hamAre vyavahAra kA AdhAra honA caahie| 3. zamana kA artha hai- apanI vRttiyoM ko zAnta krnaa| "jaha mama na piyaM dukkhaM, jANiya emeva satyajIvANaM / na haNai na haNAveI ya samaguNai teNa so smnno|' jisa prakAra mujhe duHkha acchA nahIM lagatA, usI prakAra saMsAra ke anya saba jIvoM ko bhI acchA nahIM lagatA hai| yaha samajhakara jo svayaM na hiMsA karatA hai, na dUsaroM se karavAtA hai aura na kisI prakAra kI hiMsA kA anumodana hI karatA hai, arthAt sabhI prANiyoM meM samatva buddhi rakhatA hai, vaha zramaNa ___"Natthi ya se koI veso, pio ansavvesu ceva jIvesu / eeNa hoi samaNo, eso anno vi pajjAo" jo kisI se dveSa nahIM karatA, jisako jIva samAna bhAva se priya haiM, vaha zramaNa hai| yaha zramaNa kA dUsarA paryAya hai| AcArya hemacandra ukta gAthA ke 'samaNa' zabda kA nirvacana 'samamana' karate haiN| jisakA sAra saba jIvoM para sama arthAt samAna mana arthAt hRdaya ho vaha samamanA kahalAtA hai| ___ "to samaNo jai sumaNo, bhAyei jaiNa hoi paavmnno| samaNe ya jaNe ya samo, samo a maannaabmaannesu|" ___ zramaNa sumanA hotA hai, vaha kabhI bhI pApamanA nahIM hotaa| arthAt jisakA mana sadA praphullita rahatA hai, jo kabhI bhI pApamaya ciMtana nahIM karatA, jo svajana aura parajana meM tathA mAna-apamAna meM buddhi kA ucita saMtulana rakhatA hai, vaha zramaNa hai| AcArya haribhadra dazavaikAlika sUtra ke prathama adhyayana kI tIsarI gAthA kA marmodghATana karate hue zramaNa kA artha tapasvI karate haiN| arthAt jo apane hI zrama se tapaHsAdhanA se mukti lAbha prApta karate haiM, ve zramaNa kahalAte haiN| 'zrAmyantIti zramaNAH tapasyantItyarthaH'
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ |15,17 navambara 2006 jinavANI 357 AcArya zIlAMka bhI sUtrakRtAMga sUtra ke prathama zrutaskandha ke antargata 16veM adhyayana meM 'zramaNa' zabda kI yahI zrama aura sama saMbaMdhI amara ghoSaNA kara rahe haiM - "zrAmyati tapasA khidyata iti kRtvA zramaNo vAcyo'thavA samaM tulya mitrAdiSu manaH antaHkaraNaM yasya saH samamanAH sarvatra vAsIcandanakalpa ityarthaH" sUtrakRtAMgasUtra ke prathama zrutaskandhAntargata 16vIM gAthA meM bhagavAn mahAvIra ne sAdhu ke mAhana, zramaNa aura bhikSu tathA nirgrantha isa prakAra 4 suprasiddha nAmoM kA varNana kiyA hai| sAdhaka ke prazna karane para bhagavAn ne una zabdoM kI vibhinna rUpa se atyanta sundara bhAvapradhAna vyAkhyA kI hai| "jo sAdhaka zarIra Adi meM Asakti nahIM rakhatA hai, kisI prakAra kI sAMsArika kAmanA nahIM karatA hai, kisI prANI kI hiMsA nahIM karatA hai, jhUTha nahIM bolatA hai, maithuna aura parigraha ke vikAra se bhI rahita hai, krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga-dveSa Adi jitane bhI karmAdAna aura AtmA ke patana ke hetu haiM, sabase nivRtta rahatA hai, isI prakAra jo indriyoM kA vijetA hai, saMyamI hai, mokSamArga kA saphala yAtrI hai, zarIra ke moha-mamatva se rahita hai, vaha zramaNa kahalAtA hai| (5) avagraha- jahA~ gurudeva virAjamAna hote haiM, vahA~ gurudeva ke cAroM ora, cAroM dizAoM meM AtmapramANa arthAt zarIra-pramANa sAr3he tIna hAtha kA kSetrAvagraha hotA hai| isa avagraha meM gurudeva kI AjJA lie binA praveza karanA niSiddha hai| gurudeva kI gaurava-maryAdA ke lie ziSya ko gurudeva se sAr3he tIna hAtha dUra avagraha se bAhara khar3A rahanA caahie| yadi kabhI vandanA evaM vAcanA Adi Avazyaka kArya ke lie gurudeva ke samIpa taka jAnA ho to prathama AjJA lekara punaH avagraha meM praveza karanA caahiye| avagraha kI vyAkhyA karate hue AcArya haribhadra Avazyaka vRtti meM likhate haiM- "caturdizamihAcAryasya Atma-pramANaM kSetramavagrahaH tamanujJAM vihAya praveSTuM na kalpate'' pravacanasAroddhAra ke vandanaka dvAra meM AcArya nemicandra bhI yahI kahate haiM AyappamANamitto, caudisiM hoi uThagaho gurunno|| aNaNulAyarasa sayA na kappai tattha pavinseuM / / pravacanasAroddhAra kI vRtti meM avagraha ke chaH bheda kahe gaye haiM- nAmAvagraha- nAma kA grahaNa, sthApanAvagraha- sthApanA ke rUpa meM kisI vastu kA avagraha kara lenA, dravyAvagraha- vastra, pAtra Adi kisI vastu vizeSa kA grahaNa, kSetrAvagraha- apane Asa-pAsa ke kSetra vizeSa evaM sthAna kA grahaNa, kAlAvagraha-varSAkAla meM cAra mAsa kA avagraha aura zeSa kAla meM eka mAsa Adi kA, bhAvAvagraha-- jJAnAdi prazasta aura krodhAdi aprazasta bhAva kA grahaNa / vRttikAra ne vandana prasaMga meM Aye avagraha ke lie kSetrAvagraha aura prazasta bhAvAvagraha mAnA hai| bhagavatI sUtra Adi AgamoM meM devendrAvagraha, rAjAvagraha, gRhapati avagraha, sAgArI kA avagraha aura sArmika kA avgrh| isa prakAra jo AjJA grahaNa karane rUpa pA~ca avagraha kahe gaye haiM, ve prastuta prasaMga meM grAhya nahIM haiN|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 jinavANI |15,17 navambara 2006 (6) nirgrantha pravacana- mUla zabda hai- niggaMthaM pAvayaNaM / pAvayaNaM' vizeSya hai aura 'niggaMthaM' vizeSaNa hai| jaina sAhitya meM 'niggaMthaM' zabda sarvatovizruta haiN| 'niggaMdha' kA saMskRta rUpa 'nirgrantha' hotA hai| nirgrantha kA artha hai- dhana, dhAnya Adi bAhya grantha aura mithyAtva, avirati tathA krodha, mAna, mAyA Adi Abhyantara grantha arthAt parigraha se rahita, pUrNa tyAgI evaM saMyamI sAdhu / "bAhyAbhyantaragranthanirgatAH sAdhavaH'' nirgranthoM-arihaMtoM ke pravacana nairgranthya pravacana haiN| 'nirgranthAnAmidaM-nairgranthyaM prAvacanamiti' -AcArya hribhdr| mUla meM jo 'niggaMdha' zabda hai, vaha nirgrantha vAcaka na hokara nairgranthya vAcaka hai| aba rahA 'pAvayaNaM' zabda, usake do saMskRta rUpAntaraNa haiM- pravacana aura prAvacana / AcArya jinadAsa pravacana kahate haiM aura haribhadra prAvacana / zabda bheda hote hue bhI, donoM AcArya eka hI artha karate haiM- "jisameM jIvAdi padArtho kA tathA jJAnAdi ratnatraya kI sAdhanA kA yathArtha rUpa se nirUpaNa kiyA gayA hai, vaha sAmAyika se lekara bindusAra pUrva taka kA Agama saahity|" AcArya jinadAsagaNI Avazyaka cUrNi meM likhate haiM- 'pAvayaNaM sAmAiyAdi, bindusArapajjavasANaM, jatya nANa-dasaNa-cAritta-sAhaNavAvArA aNegayA vaNijjati |'aacaary haribhadra likhate haiM- "prakarSaNa abhividhinA ucyante jIvAdayo yasmin ttpraavcnm|" prazna samIkSA kIjie- (guNaniSpanna 6 Avazyaka se) 1. Avazyaka Atmika snAna hai 2. Avazyaka Atmika zalya kriyA hai 3. Avazyaka manovaijJAnika cikitsA hai| uttara 1. Avazyaka Atmika snAna hai- Avazyaka sUtra ke guNaniSpanna nAma 1. sAvadyayogavirati 2. utkIrtana 3. guNavatpratipatti 4. skhalita nindanA 5. vraNa-cikitsA aura 6. guNadhAraNa haiN| ina nAmoM ke AdhAra para Avazyaka Atmika snAna hai, kI samIkSA- 1. kisI vyakti ke dvArA aisA vicAra, saMkalpa kiyA jAnA ki maiM snAna karake, pasIne yA maila Adi ko dUra karake zArIrika zuddhi kruuNgaa| usI prakAra kisI mumukSu Atma-sAdhaka ke dvArA aisA saMkalpa kiyA jAnA ki Atmazuddhi meM prANAtipAta Adi sAvadha yogoM se virati ko grahaNa karatA huuN| 2. jaise snAna karane vAlA dekhatA hai ki jinhoMne snAna kiyA hai, unhoMne zArIrika vizuddhi ko prApta kara liyA hai, unako dekhakara vaha mana meM prasanna hotA hai aura unakI prazaMsA bhI karatA hai, usI taraha Atmika snAna meM sAdhaka, pUrNa samatva yoga ko prApta ho cuke arihanta bhagavantoM ko dekhakara mana meM bahuta hI prasannacitta hotA hai aura vacanoM ke dvArA bhI unake guNoM kA utkIrtana karatA hai| 3. jaise zArIrika zuddhi hetu jo snAna karane ko udyata hue haiM, unako dekhakara zarIrazuddhi ko mahattva dene vAlA vyakti mana meM ahobhAva lAtA hai ki dekho yaha zarIra zuddhi ke lie agrasara ho rahA hai, usI prakAra Atmika snAna kara apane doSoM kA nikandana karate hue guru bhagavantoM ko dekhakara ziSya ke mana meM ahobhAva jAgRta hotA hai, aura vaha ziSya unake guNoM ke vikAsa ko dekhakara gadgad banA huA guNavatpratipatti karatA hai arthAt unake prati vinayabhAva karatA hai| 4.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 359 ||15,17 navambara 2006 || jinavANI jaise-kisI ne snAna kiyA aura snAna karane ke bAda kabhI bhUlavaza kIcar3a Adi azuci laga gaI to usa azuci sthAna kI vaha vyakti zuddha jala se zuddhi karatA hai, vaise hI Atmika snAna karane vAlA sAdhaka jo ki vratoM ko aMgIkAra karake vratoM kI nirdoSa pAlanA meM Age bar3ha rahA hai, kintu kabhI pramAdavaza koI skhalanA ho jAne para usa skhalita doSa kI nindanA kara usa doSa se pIche haTakara punaH nirdoSa ArAdhanA meM Age bar3hatA hai| 5. jaise snAna karate kisI vyakti ke zarIra meM koI vraNa (ghAva) lagA huA hai to vaha malahama Adi davA lagAkara usakA upacAra karatA hai, usI prakAra Atmika snAnakartA ke vratoM meM doSa rUpa vraNa (ghAva) hone para vaha prAyazcitta rUpa auSadha kA prayogakara usa bhAva vraNa kI cikitsA karatA hai| 6. zArIrika snAna karane vAlA vyakti jaise snAna kara lene ke bAda tela, itra Adi sugandhita padArtha lagAkara vizeSa rUpa se zarIra ko sajAtA hai, vaise hI bhAva vraNa Adi ko dUra kara lene ke bAda Atmika snAna karane vAlA sAdhaka chaThe Avazyaka meM kucha pratyAkhyAna aMgIkAra karake vizeSa rUpa se guNoM ko dhAraNa karake apane saMyamI-jIvana kI Antarika tejasvitA meM abhivRddhi karatA 2. Avazyaka Atmika zalyakriyA hai- 1. jaise kisI vyakti ke kisI vyasana Adi bAhya nimitta ke kAraNa tathA upAdAna rUpa Abhyantara kAraNa se kaiMsara kI gA~Tha Adi ke rUpa meM koI bar3A roga ho gyaa| vaha rogI vyakti vicAra karatA hai ki isa roga ko mujhe Age nahIM bar3hAnA hai| usI taraha karma ke kaiMsara roga se pIr3ita vyakti mana meM vicAra karatA hai ki aba maiM roga ke kAraNa hiMsA, jhUTha Adi kisI bhI sAvadha vyApAra kA sevana nahIM kruuNgaa| 2. vaha rogI vyakti pUrNa svastha logoM ko dekhakara vicAra karatA hai ki ye loga dhanya haiM, jinhoMne isa bhava, parabhava meM zubha karma kiye haiM aura jIvana meM koI kuvyasana kA sevana nahIM kiyA hai, jo abhI sAtA se, zAnti se jIvana vyatIta kara rahe haiM, usI taraha Atma zalyakriyA kA sAdhaka pUrNa Atmika svasthatA ko prApta arihanta bhagavantoM ko dekhakara, unake guNoM se prabhAvita hokara, unake guNoM kI stuti, unake guNoM kA utkIrtana karatA hai| 3. koI vyakti abhI bhI jIvana meM koI vyasana nahIM rakhatA hai, kisI taraha ke azubha karma karake asAtA-vedanIya kA baMdha nahIM karatA hai, apane svAsthya kA pUrA dhyAna rakhatA huA rahatA hai, use dekhakara rogI vyakti usake prati vinaya tathA Adara kA bhAva rakhatA hai, usase zikSA letA hai, usI prakAra Atmika zalya kriyA meM Age bar3hatA huA vyakti Atmika svasthatA ke kSetra meM Age bar3hate hue guru bhagavantoM ko dekhakara unase sIkha letA hai tathA unake prati vinaya bhAva rakhatA huA unake guNoM ke prati guNavat pratipatti karatA hai| 4. jaise zArIrika zalya kriyA karatA huA vyakti apane mana meM svakRta doSoM ke prati glAni tathA nindA ke bhAva lAtA hai aura socatA hai aba aisI galatI nahIM karU~gA, jisase mujhe rogI bananA pdd'e| vaise hI Atmika zalyakriyA karane vAlA sAdhaka apane Abhyantara Atmika rogoM ke lie mana meM glAni va
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 jinavANI 15, 17 navambara 2006 AtmaniMdA ke bhAva lAtA hai, socatA hai mere dvArA pApa se pIche nahIM haTane ke kAraNa hI maiM saMsAra meM jakar3A huA hU~ aura Age ke lie doSa sevana nahIM karane kA saMkalpa karatA hU~, yaha skhalita nindanA hai| 5. jaise zArIrika stara para kaiMsara Adi kI gA~Tha se pIr3ita rogI zalya kriyA ke dvArA apane zarIrastha gA~Tha ko nikalavA kara svAsthya lAbha prApta kara letA hai arthAt apane roga kA upacAra kara letA hai, vaise hI mahAvratoM kI ArAdhanA karate hue kabhI doSa laga jAne para prAyazcitta rUpa upacAra se apane bhAva vraNa kI cikitsA kara letA hai / 6. jaise zalyakriyA (oNparezana) ke bAda rogI ke zarIra meM kamajorI A jAtI hai, to vaha pauSTika davA (TaoNnika) Adi kA sevana karake zarIra ko vApasa puSTa, balavAna banAtA hai, vaise hI Atmika zalyakartA chaThe Avazyaka meM aneka prakAra ke vrata - pratyAkhyAna Adi aMgIkAra karake apane AtmaguNoM meM abhivRddhi kara letA hai| 3. Avazyaka manovaijJAnika cikitsA hai- 1. jaise mAnasika rUpa se rogI vyakti apane mAnasika roga ko upazAnta karane kA saMkalpa karatA hai evaM socatA hai maiM aba rogI nahIM rahU~gA, mAnasika svAsthya lAbha ko prApta karU~gA, vaise hI karma roga se pIr3ita vyakti apane Apako svastha banAne kA saMkalpa karatA hai| karma roga ko bar3hAne vAle sAvadya kAryoM se virakti kA saMkalpa grahaNa karatA hai| 2. jaise koI vyakti pahale mAnasika roga se pIr3ita thA aura vaha aba upacAroparAnta svastha hai, use svastha dekhakara yaha khuza hotA hai, usakI prazaMsA karatA hai, vaise hI karmayukta prANI, ghAtika karma rahita arihanta, aSTa karma rahita siddha bhagavantoM ko dekhakara, unake prati ahobhAva lAtA hai, vaisA banane kA suvicAra karatA hai| unake guNoM kI stuti tathA utkIrtana karatA hai| 3. koI vyakti pahale mAnasika rUpa se pIr3ita thA aura Aja mAnasika roga kA upacAra karatA huA dhIre-dhIre mAnasika svasthatA ko prApta kara rahA hai, aise vyakti ko dekhakara yaha rogI usa vyakti ke prati vinaya, Adara, sammAna kA bhAva lAtA hai, usase preraNA letA hai, socatA hai, maiM bhI isI taraha svAsthya lAbha kI prakriyA ko apanAU~gA / isI taraha Atmika roga se grasta vyakti, karma roga ko dUra karate hue guru bhagavantoM ko dekhakara, unake guNoM se prabhAvita hokara, unake guNoM kA vinaya arthAt guNavat pratipatti karatA hai / 4. mAnasika rogI socatA hai maiM pahale svastha thA, maiMne hI nakArAtmaka soca IrSyA, dveSa, cintA, tanAva Adi se apane Apako 'Adhi' grasta banAyA hai aura apane doSoM kI nindanA karake vaha doSoM kA pratikramaNa karatA hai, vaise hI mithyAtva Adi Atmika rogoM se pIr3ita vyakti socatA hai, maiMne merI galatI se hI doSa sevana kara apane ko saMsAra meM aTakAyA hai| aisA cintana kara vaha apanI skhalanAoM kI nindA karatA huA pApoM se pIche haTa jAtA hai / 5. jaise mAnasika rUpa se pIr3ita vyakti kisI manocikitsaka ke pAsa jAkara rogopacAra karAtA hai aura svasthatA ( mAnasika samAdhi) ko prApta karatA hai, vaise hI karmaroga se grasita vyakti prAyazcitta karake apane roga kA upacAra karatA hai| prAyazcitta eka taraha kA upacAra hai jo bhAva vraNa kI
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3611 15,17 navambara 2006|| jinavANI 361] cikitsA karatA hai| 6. jaise mAnasika rogI vyakti cikitsaka ke parAmarzAnusAra sadaiva sakArAtmaka vicAradhArA (Positive Thinking) dhyAna Adi ko apanAkara, apanI mAnasika svasthatA meM abhivRddhi karatA hai aura dimAga ko sudRr3ha banAtA hai, vaise hI karmaroga se pIr3ita sAdhaka AtmA ko zaktizAlI banAne tathA AtmavizvAsa ko sudRr3ha karane hetu, anazana, kAyakleza, kAyotsarga Adi aneka prakAra ke tapa apanAtA hai| saMkSepa meM kaheM to 1. samabhAva se samAdhi milatI hai| 2. pUrNa guNiyoM ko dekhakara vaisA banane kA lakSya banatA hai 3. isa mArga meM bar3hate guruoM ko dekhakara AtmavizvAsa jagatA hai| 4. svayaM doSoM se pIche haTatA hai 5. pazcAttApa se zuddhi karatA hai| 6. aneka taraha ke guNa dhAraNa kara pUrNatA prApti ke maga meM Daga bharatA hai| prazna dina aura rAtri ke donoM pratikramaNa rAtri meM hI kyoM? uttara isake samAdhAna ke nimna bindu haiM- 1. uttarAdhyayana sUtra ke 26veM adhyayana meM sAdhu samAcArI kA sundara vivecana kiyA hai| vahA~ gAthA 38-39 meM dina ke cauthe prahara ke cauthe bhAga meM lagabhaga (45 minaTa) pUrva svAdhyAya ko chor3akara upakaraNoM kI pratilekhanA (mu~hapattI, oghA, pAtra Adi) aura usake pazcAt uccAra-prasravaNa bhUmi ke pratilekhana kA vidhAna kiyA gayA hai| nizIthasUtra ke cauthe uddezaka meM tIna uccAra-prasravaNa bhUmi(jaghanya, madhyama aura utkRSTa- arthAt najadIka dUra, aura dUra) kI pratilekhanA nahIM karane vAle ko prAyazcitta kA adhikArI batAyA gayA hai isa pratilekhAnA meM samaya laganA sahaja hai aura usake pazcAt ptatikramaNa kI AjJA lene kA vidhAna hai| isase spaSTa ho rahA hai ki dina kA pratikramaNa sUryAsta hote samaya prArambha karanA cAhie 2. TIkAkAroM ne bhI sUrya asta ke sAtha pratikramaNa karane kA ullekha kiyA hai| 3. uttarAdhyayana sUtra ke samAcArI adhyayana meM Age kI gAthAoM meM pratikramaNa kI sAmAnya vivecanA kI gaI hai| paccakkhANa ke pazcAt kAla pratilekhanA karake svAdhyAya karane kA vidhAna kiyA gayA, jisase dhvanita hotA hai ki sUrya asta ke pazcAt lagabhaga 36 minaTa ke asvAdhyAya kAla meM pratikramaNa ke 6 Avazyaka samApta ho jAte haiN| 4. tatpazcAt rAtri ke cAroM prahara kI caryA kA varNana kiyA gayA hai aura cauthe prahara ke cauthe bhAga meM kAla pratilekhanA ke bAda pratikramaNa karane kA vidhAna hai| sUryodaya hone ke pazcAt bhaNDopakaraNa Adi kI pratilekhanA kara lene (12 minaTa) ke bAda svAdhyAya kA prAvadhAna hai! arthAt rAtri kA pratikramaNa rAtri meM hI sampanna ho jAtA hai| pratilekhanA sUrya kI sAkSI se hotI hai, astu usake lie dina kA prathama bhAga niyata kara diyA aura zeSa asvAdhyAya ke samaya arthAt rAtri kA prathama bhAga aura rAtri ke antima bhAga meM pratikramaNa kA samaya niyata ho hI gyaa| 5. devarddhigaNi kSamAzramaNa sUTha kA gA~ThiyA lauTanA bhUla gaye- pratikramaNa kI vandanA karate samaya jhUTha kA gA~ThiyA girane se, smRti daurbalya aura usa kAraNa zAstroM ko lipibaddha karane kI bAta itihAsa meM milatI hai| spaSTa hai ki pratikramaNa kI vandanA ke samaya rAtri ho cukI thii| yadi
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 jinavANI || 15,17 navambara 2006 sUryAsta se pUrva pratyAkhyAna ho jAte to, pratikramaNa kI AjJA lete samaya to 36 minaTa dina zeSa rahane se gA~ThiyA lauTAyA jA sakatA thaa| 6. chedasUtroM meM rAtri bhojana ke aticAroM kA prAyazcitta Adi ke adhikAroM meM sUryAsta ke pUrva taka gocarI-pAnI karane kA ullekha upalabdha hai arthAt koI yaha kahe ki sUryAsta ke pUrva pratikramaNa kA vidhAna hai to yadi aisA hotA to chedasUtroM meM rAtri ke bhojana ke aticAroM ke prAyazcitta kA vidhAna kaise batAyA jAtA? arthAt dina chipane kA patA na lage aura AhAra karate haiM, aise meM yaha spaSTa hai ki sUryAsta ke pUrva taka gocarI kI jA sakatI hai| vartamAna samaya meM bhI pratilekhana ke samaya kA parivartana dekhane ko mila rahA hai, parantu pratikramaNa ke samaya kA atikramaNa zAstrIya maryAdA kA ullaMghana mAnA jAtA hai aura prAyazcitta diyA-liyA jAtA hai 7. bhAvadevasUri kRta 'yati dinacaryA meM bhI 'jo paDikkamei sUre addhanibuDDe jahA bhaNai suttaM' isa gAthA se sUrya ke arddha asta hote hI pratikramaNa kA prArambha batAyA hai| uparyukta vivecanA se dina aura rAtri ke donoM pratikramaNa rAtri meM hI karanA pramANita ho jAtA hai| prazna Avazyaka sUtra se tapa ke 12 bhedoM meM se kina-kina kA ArAdhana hotA hai aura kaise? uttara Avazyaka sUtra se tapa ke 12 bhedoM meM se nimnalikhita tapoM ke pratyakSa ArAdhana hone kI saMbhAvanA hai 1. kAyakleza 2. pratisaMlInatA 3. prAyazcitta 4. vinaya 5. svAdhyAya 6. dhyAna 7. kaayotsrg| 1. kAyakleza- Avazyaka sUtra karate hue kAyotsarga mudrA, ukaDU Adi Asana ho jAte haiM, jo ki kAyakleza tapa ke prakAra haiN| 2. pratisaMlInatA- vivikta zayanAsana kA sevana karanA tathA apanI indriyoM kA saMgopana karanA pratisaMlInatA tapa hai| Avazyaka ke ArAdhaka muni ke viviktazayanAsana hotA hI hai tathA indriyoM aura mana kA saMgopana hone para bhAva Avazyaka saMbhava hai, jisase pratisaMlInatA tapa ho jAtA hai| 3. prAyazcitta- Avazyaka sUtra karane vAlA sAdhaka apane dvArA huI bhUloM kA prAyazcitta svIkAra karake Atmazuddhi karatA hai, ArAdhaka hotA hai| pA~caveM Avazyaka meM sAdhaka prAyazcitta aMgIkAra karatA hai, jisase prAyazcitta tapa ho jAtA hai| 4. vinaya- tIsarA vaMdana Avazyaka hai, jisameM ziSya gurudeva ko khamAsamaNo ke pATha se utkRSTa vandana karatA hai| gurudeva kA vinaya karatA hai| vaise pratyeka Avazyaka ke pahale bhI vinaya rUpa vaMdana kA prAvadhAna hai| 5. svAdhyAya- AvazyakasUtra 32 AgamoM meM se eka Agama hai| pratikramaNa karate samaya pratikramaNakartA kA svAdhyAya to sahaja ho hI jAtA hai| 6. dhyAna- pahale sAmAyika Avazyaka meM (kAyotsarga karate hue bhI) munirAja 125 aticAroM kA
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ | 15,17 navambara 2006 jinavANI 363 cintana rUpa dhyAna karate haiM aura ekAgra cintana ko hI dhyAna kahA hai| kisI eka viSaya meM citta kI sthiratA hI dhyAna hai| vaise muni pratikramaNa karate samaya Artta-raudra se bacakara dharmadhyAna meM nimagna hote hue pratikramaNa kI pATiyoM meM citta ko sthira karate haiN| 7. kAyotsarga- pA~cavA~ Avazyaka hI kAyotsarga Avazyaka hai| kAyotsarga arthAt deha kI caMcalatA aura mamatA kA tyaag| pA~caveM Avazyaka meM sAdhaka kAyotsarga aMgIkAra karatA hai, jisase kAyotsarga tapa kA bhI ArAdhana ho jAtA hai| parokSa rUpa se pratyAkhyAna dvArA anya tapa bhI saMbhAvita haiN| prazna 33 AzAtanA meM Avazyaka sUtra va dazAzruta skandha ke adhikAra meM kyA antara hai? uttara guru kA vinaya nahIM karanA yA avinaya karanA, ye donoM AzAtanA ke prakAra haiN| AzAtanA deva evaM guru kI tathA saMsAra ke kisI bhI prANI kI ho sakatI hai| dharma-siddhAntoM kI bhI AzAtanA hotI hai| ataH AzAtanA kI vistRta paribhASA isa prakAra se kara sakate haiM- "deva-guru kI vinaya-bhakti na karanA, avinaya abhakti karanA, unakI AjJA-bhaMga karanA yA nindA karanA, dharma-siddhAntoM kI avahelanA karanA, viparIta prarUpaNA karanA aura kisI bhI prANI ke sAtha apriya vyavahAra karanA, usakI nindA yA tiraskAra karanA 'AzAtanA' hai| arthAt asabhya vyavahAra karanA, Avazyaka sUtra kI cauthI pATI meM arihanta bhagavAn Adi kI jo AzAtanAe~ batAI gaI haiM, ve isa taraha kI AzAtanAe~ haiN| jabaki dazAzrutaskandha kI tIsarI dazA meM jo AzAtanAe~ pradarzita kI gaI haiM ve kevala guru aura ratnAdhika (saMyama paryAya meM jyeSTha) kI AzAtanA se hI saMbaMdhita haiN| guru ke Age, barAbara, pIche ar3akara calanA! isI taraha khar3e rahanA tathA avinaya se unake samIpa baiThanA se lagAkara gurudeva se U~ce Asana para baiThane taka kI 33 AzAtanAe~ dazAzruta skandha meM varNita haiN| mukhya antara yahI dhyAna meM AtA hai| preSaka : jagadIza prasAda jaina