Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsUracandropAdhyAyanirmitam praNamyapadasamAdhAnam ma0 vinayasAgara prAcIna samaya meM upAdhyAyagaNa / gurujana vyAkaraNa kA isa paddhati se adhyayana karavAte the ki ziSya / chAtra usa viSaya kA pariSkRta vidvAn bana jaae| pratyeka zabda para gahana manthana yukta paThana-pAThana hotA thA / jisa zabda yA pada para vicAra karanA ho usako phakkikA kahate the / ina phakkikAoM ke AdhAra para chAtragaNa bhI zAstrArtha kara apane jJAna kA saMvarddhana kiyA karate the / kucha dazAbdiyoM pUrva phakkikAoM ke AdhAra para prazna-patra bhI nirmita huA karate the, ukta paramparA Aja zeSa prAyaH ho gaI hai / usI adhyApana paramparA kA sUracandropAdhyAya racita yaha praNamyapadasamAdhAnam hai / upAdhyAya sUracandra kharataragacchAcArya zrI jinarAjasUri (dvitIya) ke rAjya meM hue / sUracandra svayaM kharataragaccha kI jinabhadrasUri kI paramparA meM vAcaka vIrakalaza ke ziSya the aura inake zikSAguru the - pAThaka cAritrodaya / vAcaka zivanidhAna ke ziSya mahimAsiMha se inhoMne kAvya racanA kA zikSaNa prApta kiyA thA / inakA samaya 17vIM zatAbdI kA uttarArddha aura 18vIM zatAbdI kA prArambha hai | sUracandra praur3ha kavi the aura inakA sthUlibhadraguNamAlA kAvya bhI prApta hotA hai, jo ki mere dvArA sampAdita hokara san 2005 meM zAradAbena cimanabhAI ejyukezana risarca senTara, ahamadAbAda se prakAzita ho cukA hai / kavi ke viziSTa paricaya ke lie yaha grantha draSTavya hai : praNamyapadasamAdhAnam meM praNamya paramAtmAnam isa zabda para gahanatA se vicAra kiyA gayA hai / praNamya paramAtmAnam padya kalikAlasarvajJa zrI hemacandrasUrijI racita siddhahemazabdAnuzAsana kI laghuvRtti kA maMgalAcaraNa bhI hai aura sArasvata vyAkaraNa kA maMgalAcaraNa bhI hai| isI lekha meM 'praNamya prakriyAM RjuM kurva:' isase spaSTa hotA hai ki sUracandra ne sArasvataprakriyA ke maMgalAcaraNa para hI vicAra kiyA hai /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 anusandhAna 33 pazcimI bhArata meM pANinIya vyAkaraNa kA vizeSa pracAra nahIM thA / gujarAta meM zrI hemacandrasUri racita siddhahemazabdAnuzAsana kA aura rAjasthAna meM prAyaH karake vyAkaraNa ke prArambhika adhyayana ke rUpa meM sArasvata vyAkaraNa kA paThana-pAThana hotA thA / isIlie sArasvata vyAkaraNa ke maMgalAcaraNa para hI sUracandra ne vicAra-vimarza kiyA hai/phakkikA likhI hai| prArambhika jijJAsuoM ke lie paThanIya hone ke kAraNa hI prastuta kI jA rahI haiM / prAnta puSpikA meM 'paNDita sUracandreNa kRtaM' aura 'paM. ci. bhAgyasamudravAcanArthaM aMkita kiyA hai| isase spaSTa hai ki yaha lekhaka dvArA jAlaura meM svalikhita eka patrAtmaka prati hai aura zrI loMkAgacchIya zrI kanakavijayajI ke saMgraha meM yaha prati prApta thI / mArca 52 meM pravAsa kAla meM maiMne isakI pratilipi kI thI / anyatra isakI prati prApta nahIM hai / praNamyapada samAdhAnam praNamya paramAdhIzaM, sUracandreNa sAdhunA / praNamya paramAtmAnamityasyArtho'tra cintyate // nanu bho vidvan / pUrvaM zAstrasyAdau zAstrakArAH maGgalArtha kaJcinmaGgalavAcakaM zabdaM pratijAnAti, iti sarvaziSTAcAraH / atra hyetatkramamutkramya zrImadAcAryadhuryaiH, 'praNamya' iti padasya zAstrasyAdau vartamAnatvepi 'pra' ityupasargaH pUrva kathaM pratijJAtaH ? / upasargo hi na maGgalArtho loke rUDhaH, "upasarga upadravaH" iti nighaNTuvacanAt / vaiyAkaraNetarasUrayo hi zAstrAdau amaGgalazabdaM vihAya maGgalazabdameva sarve nivezayanti, taccAtra na dRzyate tatra ko hetuH ?, procyate / nAsya nAmakoSasambandhinI upadravAbhidheyopasargasaMjJA, kintu 'upasargAH kriyAyoge' iti pAribhASikI prasyopasargasaMjJA / evaM cet laukikI pAribhASikI vA prasyopasargasaMjJA, evaM cet laukikI pAribhASikI vA prasyopasargasaMjJA zrutikaruH sampanIpadyate eva / naivaM, prasya mahAmaGgalarUpatvAdidaM zAstrAdau maGgalamityeva vivakSitam / yata:- "prazabdazcAthazabdazca" iti purANavicakSaNA AcakSate /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ September-2005 71 nanu ca zAstrAntareSu "oMkArazcAthazabdazca" iti pATho dRzyate, tato'yaM pAThopyayuktaH,naivaM prazabdazabdanena, sAkSAt oMkAra evopAttaH, yata:oMkArAparaparyAyo praNava-zabdosti, tasya padaikadeze samudAyopacArAt / yadvA"avayavini vartamAnAH zabdAH avayaveSvapi vartante" iti vacanAt bhImobhImasena ityAdinyAyAdvA praNavaikadeze prazabde praNave samudAyopacArAt prazabdena praNavagrahaNaM siddham / siddhe ca tasmin oMkArasyaiva upAdAnaM aGgIkRtaM, tadaGgIkAre ca "oMkArazcAtha zabdazca" iti pATho'pi AdRta iti / prazabdazcAtha zabdazceti pAThasya oMkArazcAtheti pAThena ekArthIbhAvAta nAyamayuktaH pATha iti / evaM cettarhi bhavatu nAma praNave mAGgalyaM, prakRte kim ?, ucyate-prasya praNavazabdasyAdau sthitatvAt praNavakRtaM mAGgalyaM prazabdepi astIti prazabdo mAGgalika iti / evaM tarhi bhavatu / zAstrAdau maGgalArtho yaH 'pra'upanyAsaH, paraM 'praNamya' iti padaM samastaM asamastaM vA ? kiMpratyayAntaM siddhyatIti procyatAm ? praNamanaM pUrvaM praNamyeti prathamAtatpuruSeNa samastaM padaM, kyap pratyayAntaM ceti / kathamatra kyap ? asya tatpuruSeNa samastatvAt samAse kyabiti kyap / evaM cet kyapa: kitvAt lopastu anudAttatanAM iti malopaH kriyatAm / maivaM vocaH-lopastviti ta grahaNaM vyavasthAvibhASArthaM, tenA'tra na malopaH, pakSe 'praNatya' ityapi bhavati / NatvaM tu prAdezca tathA tau ityanena siddhameva / nanu 'praNamya' ityatra kA vibhaktiH ? kiM vacanaM ? ceti nigadyatAm, ucyate- tatra vibhaktiH prathamA / prathamamiti kathamatra vibhaktipratIti: ?, ucyatepraNamya iti pRthakpadatvAt vibhaktimantareNa ca na padatvApatti: "vibhaktyantaM padam" iti vacanAt / evaM cetarhi tyAdInAmapi vibhaktisaMjJA astyeva, tarhi "tyAdyantaM uta syAdyantaM" iti, tatra AdyaM na sambhavati sAkSAt eva tadantatvAbhAvAt / syAdyantaM cet tasyApi pratyakSAnupalakSyamANatvAt na sambhavaH / naivam- "kRttaddhitasamAsAzca" iti kRtAM nAmasaMjJAtvAt syAdirbhavatyeva / evaM cettatra kA vivakSAmAzritya vibhakti-utpattirvidhIyate ?, ucyate vibhaktyarthapradhAnanirdezamAzritya, sa ca vibhaktyarthaH prAtipadikArthaH sanmAtralakSaNaH
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 anusandhAna 33 sampanna iti / prAtipadikArthe sanmAtre prathamaiva vibhaktiH, evaM cet prathamAyA dvivacana bahuvacanaM vA kriyatAm, kimekavacanena ? satyaM, saGkhyAvizeSAbhAvA sarvA / kiM tarhi ekavacanameva ? tasya utsargatvena vidhIyamAnatvAt / tathA coktam - "ekavacanamutsargata: kariSyata" iti prathamAvibhaktyaikavacanAntatvaM siddhimiti| evaM cettarhi vibhaktiH kathaM na dRzyate ? ityucyate - ktvAdyantaM cetyavyayasaMjJatvAt vibhakterluk / / nanu nahi sAkSAt ktvA darIdRzyamAno'sti tatkathaM, avyayatvam ? satyaM, ktvAsthAne jAyamAnaH kyabAdezaH ktvAvanmantavyaH / sthAnasthAninorabhedopacArAt sthAnivadbhAvAt ityarthaH / tataH ktvAdyantaM cetyavyayatvena "avyayAd vibhakterluk" iti luk / nanu atra yaH ktvAsthAnIyaH kyab ucyate sa kartari karmaNi bhAve vA prayujyate, procyatAm / "anirdiSTArthAH pratyayAH svArthe bhavanti" iti vacanAt, svArtho bhAvaH, tato'tra bhAve eva ktvApratyayaH, kartRkarmaNoranabhidhAnAt tatra na bhavati / evaM cettarhi bhAvasya karmavihInatvAt 'paramAtmAnaM' ityanena sakarmaNA padena saha kathaMkAraM yogo vidhIyate, bhAve nityaM karmaNo'vidyamAnatvaM -AkAzakusumavat trilokyAM iti / naivaM- yata: sakarmakANAM dhAtUnAM purastAt bhAvavivakSayA utpAditaH kRtpratyayaH pratyayasvAbhAvyAdeva karmatvaM na apAkaroti / yadAhu:- "sakarmakANAmutpanna" ityAdi / tena nameH sakarmakAddhAto vepi vihitaH, ktvA sakarmaiva bhavatIti, 'paramAtmAnaM' ityatra yuktatvam / evaM cet kyapaH kRtpratyayatvAt karmaNi SaSThI yujyatAm, tathA ca sati praNamya paramAtmana iti padena bhavitavyam, na dvitIyAntena iti / kartRkarmaNoH "kRdyoge SaSThI" bhavatIti vaiyAkaraNAH / naivam - "kartRkarmaNoH" aktadau kRti SaSThI" iti sUtre aktAdau iti niSedhasAmarthyAt ktAdipratyayayoge na karmaNi SaSThI, aktAdirityatrAdizabdaH ktasamAnapratyayasamuccayanArthaH, tathA ca sati bhAvepi vihitaH ktvApratyayasthAnIyasakarmaiva bhavatIti yuktam paramAtmAnamiti karmavacanamiti /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ September-2005 nanu atra ktvApratyayaH kutra kAle prayujyeta ?, ucyate-avyavahitapUrvakAlApekSayA ktvApratyaya: siddhaH / yathA- praNamya prakriyAM RjuM kurvaH, iti| tatra praNamanAnantarameva prakriyArjavakaraNamityarthaprAdurbhAvaH syAt, tena avyavahitapUrvakAlApekSiktvApratyayo'tra / nanu cet yadi pUrvakAlApekSa eva ktvApratyayaH prAduHSyAt, tadA mukhaM vyAdAya svapiti, akSiNI sammIlya hasatItyAdau pUrvakAlamantareNApi ktvApratyaya upalabhyate / mukhavyAdAnAkSisammIlanakriyayoH svAparasanakriyayozcaikakAle eva pratyakSeNa kakSIkriyamANatvAt / naca mukhavyAdAnAnantaraM svapanaM, akSisammIlanAnantaraM ca hasanamityarthA''virbhAvo'bhiSyAt / dvayoH kiyayoH samAnakAle eva dRzyamAnatvena AnantaryakriyAnupalabdheriti / naivam - ihApi pUrvakAlApekSA'styeva / kathaM svApakriyAyAmukhavyAdAnAduttarakAlInatvAdbhavati, mukhavyAdAne pUrvakAlatApravRttirevaM hasanakriyAyA api akSisammIlanAt uttarakAlInatvAt syAt, akSisammalIne pUrvakAlatApravRttiriti siddho'tra pUrvakAlApekSayA ktvApratyayasthAnIyaH kyap iti / iti praNamyapadasamAdhAnam lezataH kRtaM paM. sUracandreNa zrIrastu likhitaM zrIjAvAlapure paM. ci. bhAgyasamudravAcanArthamiti zubhaM bhavatu / kiM tadvarNacatuSTaye navanajavarNaistribhirbhUSaNaM,(?) Adyaikena mahodayena vihago madhyadvaye prANadaH / vyaste gotraturaGgacArimakhilaM prAnte ca sampreSaNaM, ye jAnanti vicakSaNAH kSititale teSAmahaM kiGkaraH // [ kuvalayam / zubhaMbhavatu lekhakavAcakayoH C/o. 13-A, mena mAlavIya nagara jayapura-302017