Book Title: Prakritshabda Sanskrute Nanartha Author(s): Shilchandrasuri Publisher: ZZ_Anusandhan Catalog link: https://jainqq.org/explore/229355/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtazabdAH saMskRte nAnArthAH // __ -saM. paM. zIlacandravijaya gaNi chANInA pra.zrI kAntivijayajI-zAstrasaMgrahamAM kra. 713nI prati, nAme 'prAkRta zabdonA saMskRta artha' evI che. 2 patra che. saMbhavataH 17mA zatakanI che. mUla 14 prAkRta gAthAo che, te para saMskRta vivaraNa che. mULa bIjI gAthAnA "ninhaNakaiNA bhaNijjaMtaM" e sandarbha jotAM 'ninhaNa' nAme koI kavi A kRtinA kartA jaNAya che. AthI vizeSa paricaya prApta nathI. 66 prAkRta zabdonA saMskRtaanekArtho AmAM kartAe varNavyA che, je prAraMbhika adhyetAone temaja racayitA abhyAsuone upayogI thaI paDe tema che. prAkRtazabdAH saMskRte nAnArthAH // ikkammi pae payaDatthasaMgae bhulatthsNdohN| appammi va appANaM picchaMtI bhAI jayai // 1 // ikkaM pAyayasadaM sakyabheeNa bahuvihaviyappaM / nisuNaMtu suaNasatthA ! ninhaNakaiNA bhaNijjaMtaM // 2 // muNaha pauttaM eArahehi aharaM ca pNcbheenn| alaM cia paMcavihaM sattAsaM chavvihaM hoi|| 3 // atra prAkRte 'pautta' iti zabdasya saMskRtena vyAkhyAyamAnasyaikAdazArthA bhvnti| yathA-prayuktaM preritaM 1 / prayuktaH prmohit:2| pravupto mandaH 3 / pragupto'vijJAtasvarUpaH 4 / prakuso'tizayena kopAviSTaH 5 / pravRttaH kartuM prastutaH 6 / prokto bhaNitaH 7 / praputraH putraputraH 8 / padoktaH padakathito'rthaH 9 / payoktaH payasA mizrita: 10 / proptaH sUtrAdividdho hArAdi: 11 / evamekAdazArthAH 'pautta' shbdsy|| tathA 'ahara' iti pnycdhaa| yathA -adhara oSThAdyanekArthaH1 / agRho gRhrhit:2| abharo bhararahita: 3 / aharaM amahezvaraM 4 / akharaH komalaH, arAsabhaH apaTurvA ityayaM pnycprkaarH|| 'aulaH' paJcadhA / yathA-atulo'parimANaH 1 / akulaH kularahita: 21 agulaH ikSuvikArAbhAva: 3 / apulo'mahAn 4 / aculo'snigdhaH 5 / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) evaM 'sattAsa' iti ssoddhaa| yathA -satrAsaH sabhayaH 1 / saptAzvaH sUryaH 2 / sattvAzo jIvAdanaH 3 / zaktA zvo ratha: 4 / zaptAza AkruSTAbhilASa: 5 / sattvAsaH zUraH 6 / ete sstt|| iti prthmgaathaarthH|| sayalo aTTavihANo sattasu bheesu payaDio svo| payayatti sattabheo paMcasu bheesu sui sddo|| 4 // 'sayala' ityayaM sNskRtenaassttdhaa| yathA-zakalaH khaNDaH 1 / sakalaM samagraM 2 / sadalaH sapatraH sakaTako vA 3 / sajalaM sanIraM 4 / satalaM sAdhAraM 5 / sacalaM sakampaM 6 / sagalaH sakaNThaH 7 / svakla AtmavargagrAhaka: 8 ityaSTau / 'savaya' iti sptdhaa| yathA -svapadaM svasthAnaM 1 / avako dAtA 2 / savrataH sAnuSThAnaH 3 / savrajaH sagokulaH 4 / savayA vRddhaH samAno vA 5 / savacA vAgmI 6 / sabako bakyutaH 7 / ete sapta / / 'payaya' iti sptdhaa| yathA-payoja kamalaM 1 / payodo meghaH 2 / payogA nadI 3 / pataga: pakSI 4 / padagaH padAtiH 5 / prakRtaM prastutaM 6 / pragataH pracalitaH 7 / ete spt| 'sui' iti paJcadhA / yathA - zrutirvedAdyanekArthaH 11 zrutiH pravAhaH 21 zucirASADhAdyanekArthaH 3 / zudiH zuklapakSo lokaprasiddhaH 41 zuciH snAnaM 5 / ete / pnyc|| 'surayaNa' saddo paJcasu, chasu bhANio appamANasaho y| taha tabbheo amao causuM aNahatti bhaNiyavvo // 5 // atra 'surayaNa ' iti paJcadhA bhavati / yathA-suragaNo devasamudAyaH 1 / suradanaH sudantaH 2 / suracanaM viziSTaracanAyuktaM vastu 3 / suratraM padmarAgAdi doSarahitaM 4 / surajanaM zobhanarAgaH 5 / ete pnyc|| 'appamANa' iti SoDhA / yathA-apramANo'maryAdAdyanekArthaH 1 / alpamAnaH svalpAhaMkAraH 2 / AtmamAna AtmatulyaH 3| ApyamAnaH prApyamAnaH 4 / arghyamANo DhaukyamAnaH 5 / apramAjJo mahacchAsanaH 6 / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'amaya' iti ssoddhaa| yathA-amRtaM pIyUSaM 1 / amRgo mRgarahito dezaH 2 / amataM anabhISTaM 3 / amado madarahitaH 4 / amRjo'zuddha: 5 / amayaM harimayaM 6 / evaM SaT / / 'aNaha' iti cturdhaa| yathA-anakho nakhahInaH 1 / anagho'pApaH 2 / anabho'zUnyaM 3 / anaho bandharahita: 4 / evaM ctvaarH|| aTThaviho sajjatyo paMcaviho sAyaratti sasthitti / cauhA vijja tti payaM taha sajjho hoi tbbheo|| 6 // 'sjjo''ssttdhaa| yathA-soM rAlAvRkSaH 1 / sajjaH prahaH 21 sajyaM samAropitapratyaJcaM dhanuH 3 / sAjyaM saghRtaM 4 sadyastatkSaNaM 5 / sAdya Adiyukta. 6 / sArya Aryayukta: / SaDjaH svaravizeSaH 8 // 'sAyara' iti pnycdhaa| yathA-sAdaraH sagauravaH 1 / svAdaraH svAdudAtA 2 // sAgaro'bdhiH 3 / sAkara Akarayukto dezaH 4 / sAtaraH sukhadaH 5 // 'satthi' iti pnycdhaa| yathA-svastirAzIrvacaH 1 / zastiH zastrAgAraM zuddhaM vA 2 / saktthirjAnuH 3 / zAstidaNDaH 4 / zAstiH zAdhiH 5 // 'vijja' iti cturdhaa| yathA -vaidyo bhiSak 1 / vIryaM balaM 2 / vedyaM jJeyaM 3 / vIjyaM nirvApyaM 4 / .. 'sajjha' iti cturdhaa| yathA-sahyaH parvataH sahanIyo vA 1 / sAdhyaM niSpAdyaM 2 / sahyaH saprAta: 3 / sAhAyyaM sahAyitvaM 4 // iti turyagAthA pryaayaaH| NAyaM ahayaM savahaM ahimayaraM taha sahAe sNjuttN| paMca vi paMca payArA nAyavvA satthakusalehiM / / 7 // ete 'NAyA' di paJcApi pRthak pRthak pnycaarthaaH| yathA-nAka: svarga: 1 / nAgaH sAdhanekArtha: 2 / nAdaH zabdaH 3 / nyAyo nIti: 4 / jJAtamudAharaNaM avagataM vA 5 / / "ahayaM ' pnycdhaa| ahayo'nazva: 1 / ahato'prahataH 2 / atha cetyAnantaryArthamayaM 3 / abhayo nirbhayo'pi 4 / abhago'yoniH 5 // Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) "savaha' iti pnycdhaa| yathA-svapata svApaM kusta 11 zapathaH pratijJA 2 / sapathaH samArgaH 3 / savahaH savAhana: 4 / svavadha AtmavadhaH 5 // 'ahimayaraH' paJcArtho yathA-adhimakara: samudraH 1 / ahimakaraH sUryaH 2 / ahimacaraH sarpaH 3 / abhimataro'bhISTadAtA 4 / ahimataro'tyuSNa: 5 // 'sahA' ityayamapi paJcAoM yathA-svAbhA svadIpti: 1 / sabhA pariSat 2 / sakhA mitraM 3 / svadhA pitRvadhaH 4 / svahA AtmaghAtaka: 5 / / iti pnycmgaathaarthH|| AsAsatti cauddhA AyAsaM muNaha taha ya tabbheyaM / pavvaio taha ya cciya bhaNio kuharatti paMcaviho // 8 // 'AsAsA' shbdshcturdhaa| yathA-AzvAsaH saMdhAraNaM 1 / AzAzaM dizidizi 2 / AzvAsyaM hayamukhaM 3 / AzAsyamAzaMsanIyaM 4 // 'AyAsa' shcturdhaa| yathA-AkAzaM khaM 1 / AyAsaH khedaH 2 / AyAzo AyabhoktA 3 / AdAsaM dAsaparyantaM 4 // 'pavvaiya' shcturdhaa| yathA -pArvatika: parvatanivAsI loka: 1 / pravajito vratI 2 / parva itaH sandhigata: 3 / parvadino granthicchitraH 4 // 'kuhara' iti pnycdhaa| yathA-kudharaH parvatAdyanekadhA 1 / kugRhaH kutsitagRhaH 2 / kuharo darI 3 / kubharaH pRthvIdharaH 4 / kukhara ISatkarkazarUpaH virUpagardabho vA 5 / sssstthgaathaapryaayaaH|| kailAsa kavvaphalihA vAsa ahovAha panna sauNA y| kIlAlAyaNasahiA ee a cauvvihA huNti|| 'kailAsa' shcturdhaa| yathA-kailAzo giriH 1 / kavilAsaM kavInAM lasanaM 2 / kapilAza: piGgalAzo dezaH 3 / kapilAsaH kapInAM lasanaM 4 // ___ 'kAvyaM' kaverbhAvaH karma vA 1 / RvyamAmiSaM 2 / ka[i] va brahma yathA 3 / kavyaM paitraM karma 4 / 'phaliha' shcturdhaa| yathA-sphaTika: 1 / parikhA khAtikA 2 / paridhaH 3 / phaliho ratnavizeSaH 4 // Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) 'vyAso''pi cturdhaa| yathA-vyAso muniH 1 / vAso gRhaM 2 / vAso vastraM 3 / vyAzo naSTadik 4 // 'aho''pi cturdhaa| yathA-aho Azcarye 11 ahardinaM 2 / atho Anantarye 3 / adhastalaparyAyaH 4 // 'vAho''pi cturdhaa| yathA-vAho'zvAdyanekArtha 1 / vyAdhaH 2 / bASpo azruH 3 / bAdhaH pIDA 4 // 'patro''pi cturdhaa| yathA-parNaM patraM 1 / paNyaM vikreyadravyaM 2 / paNyA vezyA 3 / prajJA buddhi 4 // __ 'sauNo''pi cturdhaa| yathA-saguNo guNayuktaH 1 / zakuna: pakSI 2 / sapuna:sapuruSaH 3 / punaH punaH sa tu na / na punarbhavatItyarthaH 4 // 'kolAlAaNa' iti cturdhaa| yathA-krIDAlAgano rativiSayotpAdayitA 1 / kIlAlAyano madyamArgo saMdhiramArgo vaar| kIlAlAdano rAkSasa: 3 / kIlAlApaNaM madyakarahaTTaM 4 // iti ssmgaathaapryaayaaH|| savaNo cauppayAro viNaya (viaNa)tti muheNa chavviha viyappo / paMcaviha suttasaddo tihi bhaNio kaIhiM vacche a||10|| 'savaNo' pi caturdhA / yathA-savraNa: sakSataH 1 / savanaM yajJAdyanekathA 2 zravaNaM zrotrAdyanekArthaH 3 / svarNa nidrA 4 // 'viaNaH' ssoddhaa| yathA-vyajanaM tAlavRntaM 1 / vijanaM ekaantH| vigaNaH pakSavarjaH 3 / dviguNaH guNadvayaM 4 / viyaNA vedanA 5 / dvijana: jndvyyuktH|| 6 // 'sutta' iti pnycdhaa| yathA -sUtraM tantrAdyanekArthaM 1 / suptaH 2 / sUktaM 3 / suktaM madyavizeSaH 4 / sUptaM suvApaM kSetraM 5 // 'vaccha' stridhaa| yathA-vRkSaH 1 / vakSaH 21 vatso'patyaM vA jyoti:prasiddho vatsastAraH 3 // kosia-kaNi kaliA kuccheaya-kaipahU asppttaa| cittayaro ahiajuo ikviko cauviho sddo|| 11 // Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'kosima' ityAdyA vedaarthaaH|| 'kosia' krotsita AkruSTaH 1 / kauzika ulUkAdiH 2 / ko'zitaH ko bhakSitaH ko'tIkSNo vA 3 ! koSito jalazAyI 4 / / 'kaNaya' zcaturdhA / yathA -kanakaM 1 / kaNaya AyudhavizeSaH2 / kanadaH kutsitanadaH 3 / kaNadaH kaNadAtA 4 // 'kalikA' kuDmalaM 1 / kalitA lakSitA 2 / kalijA kalau jAtA 3 / kalidA yuddhadAyinI 4 // 'kucchea'[ya] catu:prakAro yathA-kaukSeyaka: khaDgaH 1 / kucchedajaH bhUvinAzotpannaH 2 / kUcchedako bhUvinAzakaraH 3 / kucchedago dharAM gataH 4 // ___ 'kai' cturdhaa| yathA-kavi 1 / kati saMkhyAvAcI 2 / kaviH dharaiDaka: 3 / kapirvAnaraH 4 // 'pahUa' zcaturdhA / yathA -pradhUta:-prakampita: 1 / prabhUtaM bahu 3 / pradhUpo yakSadhUpAdiH 3 / pradhUya iti ktvAntaH 4 // 'sapatta' shcturdhaa| yathA -sapatraH parNayuktaH savAhano vA 1 / sapAtraH sabhANDaH 2 / svaprAptaH svayaMgrAha: 3 / sarpatra uragatrAtA 4! "cittayara' citrakara: citrAmbudo vA 1 / cittacaraH kAmaH 2 / cittadaro manobhayaM 3 / citragaro citraviSaM 4 // .. 'ahia' iti adhika: 1 / ahito viSNuhitaH zatruH 2 / abhikaH kAmI 3 / ahijaH sarpajAtaH 4 // paMca paosa-nisAyara-gayAharA pauharo a tbbheo| pAyayasaddo aTusu pahAarA ittha chabbheyA // 12 // 'paosaH' pnycdhaa| yathA-pradoSo rajanImukhAdiH 1 / pratoSaH paripuSTiH 2 / proza utkRSTabhANDAgArAdiH 3 / prapoSa utkRSTapRSTiH 4 / pravoSa utkRSTapAnaM 5 // 'nisAyaraH' pnycdhaa| yathA-nizAkarazcandro haridrAko haridrotpAdayitA vA 1 / nizAcaro rAtricaro rAkSaso vA rA nizAtaro rAtrau taraNaM 3 / nizAgaro haridrAkSoraH (daH) 4 / nizAdaro rAtribhayaM 5 // Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) 'gayAharaH' pnycdhaa| yathA-gadAdharaH 1 / gadAharo gadAcauraH 2 / gatAdharo vigatauSThaH 3 / gajAkharo hastikomala: 4 / gavA vRSabhena A samantAt caratIti gavAcaraH, Izvaro vA 5 // 'paohara:' pnycdhaa| payodharo meghAdiH 1 / payoharo vaDavAgniragastirvA 2 . payobharo jalaudhaH 3 / payogRhaM samudrAdiH 4 / pragokharaM zobhana gorAsabhaM 5 // 'paayyo''ssttdhaa| yathA --prAkRta itarajana: 1 / pra(prA)gataM varya(A)gamanaM 2 / pAtakaM adharmaH 3 / pAtagaH zIghragAmI 4 pAdagaH padAtyAdiH 5 / prApadaH prakRSTajJAnadaH 6 / pAtajaM zramaH 7 / pAtayeti kriyA 8 // 'parayAraH' SaDartho yathA-paradAraH parabhAryaH kApuruSaH 2 / parakAraH parapreraka: 2 / paracAra: paragatiH 3 / paratAraH paroddhAraka: 4 / parajAra: 5 / paragAraH paranigaraNaM 6 / / 'pahAyaraH' ssoddhaa| yathA-prabhAkaro raviH 1 / prabhAcaro jyotirgamanaM 2 / prabhAtaraH prabhAtadAtA sUryAdi: 3 / prabhAjaraH kAntyA jIrNa: 4 / prabhAdaraH kAntibhayaM 5 / prabhAtaraH prahAradaH 6 // sarayaM sayaNaM saNayaM gayaNayaraM sahia tahaya suvvattaM / mayaNAhI sAmalayA aTThAsu i(vi) paMcahA saddo // 13 // 'sarayA'dyA pnycaarthaaH| yathA-zarahatuH 1 / zaradaH zarakhaNDakaH zarapradaH 2 / saradaH sadantaH 3 / sarako madyaM 4 / sarayaH savegaH 5 / 'sayaNaH' paJcadhA / zayanaM paryAdiH 1 / sajano janasahita: 2 / sadanaM gRhaM 3 / sakaNaM kaNasahitaM sazabdaM vA 4 / sagaNaH sasamUhaH 5 // 'saNayaH' pnycdhaa| sanayo nayasahitaH 1 / sanagaH saparvataH savRkSo vA 2 / sanataH 3 / svanadaH svazabda: 4 / sanaka: pUjyanaraH 5 // 'gayaNayaraH' pnycdhaa| gaganacaraH sUryAdiH 1 / gatanagaro vipuraH 2 / gadanataraM prakRSTavacaH 3 / gatanayaro gatanyAyapradaH 4 / gaganakaraH AkAzakaraH 5 / 'sahiyaH' pnycdhaa| sahito hitayukta: 1 / sakhitaH sakhyuH 2 / sakhidaH sakhipradaH 3 / svahita AtmahitaH 4 / sakhigo mitrasahagAmI 5 // Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) 'suvvattaM' pnycdhaa| suvArtA zobhanakathA 1 / suvyaktA suprakaTA 2 / suvyAptA sukrAntA 3 / suvyAttA suprasAritA 4 / zulbatrA tAmrarakSaka: 5 / 'mayaNAhI' paJcadhA / mRganAbhI 1 / madanAbhI kaamaabhy:2| madanAdhiH kAmacintA 3 / mRtanAbhirmRtatundaM 4 / madanAhI kAmasapau 5 / 'sAmalayA' paJcArthaH / zyAmalatA kRSNalatA kRSNatA vA 1 / sAmalakA AmalakasahitA 2 / sAmalayA devavizeSaprayogA nItiprayogA vA 3 / sAmalatA prasiddhA 4 / sA maladA malaM dadAti khaNDayati vA 5 // sAvaya saddo paMcasu tabbheo saccharAyaNo paao| taha sua saroaA vi hu nAyavvA stthkuslehi| prAkRte 'sAvayaH' pnycaarthH| zvApado'raNyajIvaH 1 / zrAvako jinabhaktaH zrotA vA 21 zApada AkrozadAtA 3 / sApagaH sadApAnIyo deza: sanadiko vA 4 / / 'saccharAyaNaH 'pnycdhaa| sApsarogaNaH -apsarogaNasahitaH 1 / svAkSarogaNaH svakendriyadIpana: 21 sAkSarAyanaH paNDitagamana: 3 / svaccharadano-svacchadantasamUhaH 4 / spapsarAyanaM devamArga: 5 // 'pAyaH' paJcadhA / prAyo bAhulyaM 1 / pAdoM'hizcaturthAMzo vA 2 / pAta: patanaM 3 / pAka: pacanapannAdeH 4 / pApaH pApmA nara: 5 // 'sua' pnycdhaa| yathA-sutaH putraH 1 / zukaH kIrAdiH 21 zrutaM zAstraM karNAbhyAM pUrvazravaNaM 3 / zuk zoka: 4 / sudaH suSThu dAtA 5 // ___ 'saroaa' pnycdhaa| sarojaka kamalaM 1 / sarogo rogI taDAkago vA 2 / sarodayo nADIvAyupracAra: 3 / saropakaM kANDajalaM 4 / sarocako saMcikaraH padArtha: 5 // iti prAkRtazabdAH saMskRte nAnArthAH //