Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta mahAkAvyoM meM dhvanitattva AcArya vizvanAtha kavirAja ne apane prasiddha kAvyAnuzAsana sAhityadarpaNa meM dhvanitattva se sampanna kAvya ko uttama kAvya kI saMjJA dI hai| vAcyAtizAyini vyaGgye dhvanista tkAvyamuttama: (adhyAya 4 - kArikA 1) arthAt vAcya se adhika camatkArajanaka vyaMgya ko dhvani kahate haiM, aura jisa kAvya meM dhvani kI pradhAnatA hotI hai| use hI uttama kAvya kahA jAtA hai| vastutaH vyaMgya hI dhvani kA prANa hai| prasiddha dhvanipravarttaka AcArya Anandavarddhana (navIM zatI) ke anusAra dhvani (dhvan + i) kAvya kI AtmA hai yA vaha eka aisA kAvyavizeSa hai, jahA~ zabda aura artha apane mukhyArtha ko chor3a kisI vizeSa artha ko vyakta karate haiN| " vastutaH dhvani kAvya ke sauMdaryavidhAyaka tattvoM meM anyatama hai| sabhI vidyAe~ vyAkaraNamUlaka haiM, isalie dhvani kA Adisrota vaiyAkaraNaoM ke sphoTa siddhAMta meM nihita hai| dhvanyAloka kI vRtti (1.16 ) se spaSTa hai ki sAhityazAstriyoM ne dhvani zabda ko vaiyAkaraNoM se Ayatta kiyA hai| vaiyAkaraNoM ke anusAra sphoTa ko abhivyakta karane vAle varNoM ko dhvani kahate haiM / prasiddha vaiyAkaraNa AcArya bhartRhari ne vAkyapadIya meM kahA hai ki varNoM meM saMyoga aura viyoga, arthAt milane aura haTane se jo sphoTa utpanna hotA hai, zabda yA varNa janita vahI zabda dhvani hai / aura phira sphoTa kA paricaya yA paribhASA prastuta karane ke krama meM parama prasiddha zabdazAstrI AcArya bhartRhari ne kahA hai ki zabda ke do bhedoM prAkRta aura vaikRta meM prAkRta dhvani sphoTa ke grahaNa meM kAraNa hai| zabda kI abhivyakti se jo AvAja hotI hai, vaha kRta dhvani hai aura vaha bhI sphoTasvarUpa hI hai| vastutaH dhvani aura sphoTa meM ekAtmatA hai / 4 rasa kI vyaMjanA saMbhava hI nahIM hai| rasa anivAryataH dhvanirUpa hai aura rasadhvani hI sarvottama dhvani hai aura vahI kAvya kI AtmA hai, 'kAvyasyAtmA dhvaniriti dhvanyAloka / vidyAvAcaspati DaoN. zrIraMjanasUrideva....... sAhityazAstriyoM ke matAnusAra pA~ca hajAra tIna sau pacapana prakAra kI dhvaniyA~ hotI haiM, paraMtu dhvani ke zuddha bheda kula ikyAvana haiN| inameM bhI kula aTThAraha dhvaniyoM ke bAraha bhedoM ke atirikta zeSa chaha isa prakAra haiM -- 1. zabdazaktyudbhava vastudhvani 2. zabdazaktyudbhava alaMkAradhvani, 3. zabdArthazaktyudbhava vastudhvani, 4. asaMlakSyakramavyaMgya dhvani tathA avivakSitavAcya ke do bheda, 5. arthAntarasaMkramitavAcya evaM 6. atyantatiraskRtavAcya dhvani / prAkRta ke uttama mahAkAvyoM meM ye samasta dhvanibheda gaveSaNIya haiM, kyoMki unameM dhvani tattva kI samAyojanA vizeSa rUpa se huI hai| tabhI to dhvanizAstriyoM ne dhvanitattva kI vivecanA ke krama meM prAkRta gAthAoM ko sAgraha saMdarbhita kiyA hai| Anandavarddhana aura vizvanAtha ke lie to prasiddha prAkRta kAvya gAhAsattasaI isa prasaMga meM vizeSa upajIvya rahA hai| dhvanivAdI AcArya rasa ko dhvani kA aMga mAnate haiN| unhoMne dhvani ke mukhyataH tIna bhedoM kA nirdeza kiyA hai-vastudhvani, alaMkAradhvani aura rasAdidhvani / Anandavarddhana ne rasa ko vyaMgya kahA hai, arthAt rasa to dhvani rUpa hI ho sakatA hai, usakA kathana nahIM kiyA jA sktaa| aura phira, dhvani ke binA [11] IsavI kI prathama zatI ke khyAtanAmA prAkRtakavi rAjA hAla sAtavAhana kI prasiddha zataka - kAvyakRti 'gAhAsattasaI' zAstrIya mahAkAvya kI paribhASA kI sImA meM yadyapi nahIM AtI hai, usakI gaNanA prAkRta muktakakAvya meM hotI hai, tathApi apanI guNAtmaka viziSTatA se vaha mahAkAvyatva kI garimA avazya hI Ayatta karatI hai, jisa prakAra mahAkavi kAlidAsa kA meghadUta kAvya khaNDakAvya hote hue bhI apane rasAtmaka guNavaiziSTaya se mahAkAvyatva ke mUla kA adhikArI hai, ise mahAkavi mAgha ke zizupAlavadha kI samakakSatA pradAna kara kahA gayA hai, meghe mAghe gataM vayaH / mahAkavi kI vANI rUpa kAvya meM nihita usake aMga rUpa alaMkAra Adi meM vyaMgya yA dhvani kI sthiti usI prakAra hotI hai, jisa prakAra suMdariyoM ke pratyakSa dRzyamAna avayavoM ke sauMdarya ke atirikta una aMgoM meM motI ke Aba yA chAyA kI taralatA For Private Personal Use Only SHS
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ -tIndra sUri smArakagrantha - jaina Agama evaM sAhitya - kI taraha camakane vAlA lAvaNya yA lunAI kucha aura hI hotI hai| kArya hai, usake karane meM vikRti prakRti bana jAtI hai| kulastriyoM ke lie jisa prakAra lunAI pratyakSa na hokara pratIyamAna hotI hai, usI gRhakArya se vimukha honA hI anucita hai, yahI yahA~ dhvani hai, jo prakAra dhvani yA vyaMgya kI pratIti hotI hai-- vAcyArtha se sarvathA bhinna yA tiraskRta hone ke kAraNa atyaMtatiraskRtavAcya pratIyamAnaM punaranyadeva vastvasti vANISu mhaakviinaam| dhvani hai| ise vastu se vastudhvani yA vAcyArtha kA rUpAntara hone yattatprasiddhAvayavatiriktaM vibhAti laavnnymivaanggnaasu| se arthAntara-saMkramitavAcyadhvani bhI kaha sakate haiN| (dhvanyAlokaH kArikA saM. 4) ghaNTA bajAne ke bAda usase nikalI ranaranAhaTI kI jo dhvanivAdI sAhityazAstriyoM ne atyantatiraskRtavAcya dhvani ke sUkSma AvAja gUMjatI hai, vahI dhvani hai| isI prakAra kAvya kI udAharaNa meM gAhAsattasaI kI isagAthA ko bahaza: saMdarbhita kiyA hai- dhvani vAcya artha se nikale bhinna artha meMhita rahatI hai, jisakI bhama dhammia vIsattho so suNao ajja mArio tenn| gUMja kI pratIti sahRdayoM ko hotI hai| pA~cavIM zatI ke kUTastha golAnaIkacchakuDaMgavAsiNA driasiihenn|| prAkRta mahAkavi pravarasena-praNIta setubandha mahAkAvya ke sAgara (zataka 2- gAthA 75) varNana se saMbaddha isa gAthA meM alaMkAra se anuraNita vastudhvani kI manojJatA draSTavya hai-- isa gAthA meM kisI abhisArikA nAyikA ke ekAnta saMketa ukkhaadumaM va selaM himahaakamalAaraM va lcchivimukkN| sthala, godAvarI nadI ke taTavartI kuMja meM phUla cunane ke lie pahu~ce hue vighnasvarUpa kisI dhArmika se vaha nAyikA kahatI hai pIamadUraM va casaaMbahulapaosaM va muddhacaMdavirahi / / ki he dhArmika! Apa godAvarI nadI ke taTavartI kuMja meM nirbhaya (AzvAsa 2-gAthA 11) bhAva se bhramaNa kareM, kyoMki Aja kuMja meM rahane vAle madamasta kavi kI utprekSA hai ki samudra usa parvata ke samAna lagatA siMha ne Apako taMga karane vAle katte ko mAra DAlA hai| nAyikA hai, jisake per3a ukhAr3a lie gae haiN| vaha samudra usa zrIhIna sarovara ke isa kathana meM kutte se Darane vAle dhArmika ke lie siMha ke mAre jaisA pratIta hotA hai, jisakA kamalavana tuSAra se Ahata ho gayA jAne kA bhaya utpanna karake kuMja meM usake bhramaNa kA niSedha kiyA ho, vaha usa pyAle ke samAna dikhAI par3atA hai, jisakI madirA pI gayA hai| yahA~ vidhirUpa vAcya meM pratiSedha rUpa vyaMgya kA viniyoga lI gaI ho aura vaha usa aMdhakArapUrNa rAtri kI taraha mAlUma hotA haA hai| isa gAthA meM vAcya yA mukhya artha se vyaMgya kI sarvathA hai, jo manorama caMdramA se rahita ho| bhinnatA ke kAraNa hI vAkyagata atyaMtatiraskRta vAcya dhvani kI samudra ke saMdarbha meM mahAkavi kI isa utprekSA (alaMkAra) yojanA huI hai| se samudra ke virATa aura bhayajanaka rUpa jaisI vastu dhvanita yA gAhAsattasaI meM hI atyaMtatiraskRtavAcya dhvani kA eka vyajita hAtA hai| aura udAharaNa isa prakAra hai-- isI krama meM mahAkavi pravarasena dvArA Ayojita alaMkAra dhariNIe mahANasakammalagnamasimaliieNa htthenn| se vastudhvani kA eka aura manorama camatkAra isa gAthA meM darzanIya cittaM muhaM hasijjai caMdAvatthaM ga pddnnaa|| - bana par3A hai - (tatraiva: zataka-1, gAthA saM. 13) vavasAaraipaoso rosgiNddiddhsiNkhlaapddibNdho| isa gAthA meM eka aisI nAyikA kA citraNa hai, jisake hAtha kaha kahavi dAsarahiNo jakesripNjrogoghnnsmo|| rasoI ke kAma meM lage rahane ke kAraNa malina ho gaye haiN| usa (AzvAsa 1- gAthA 14) nAyikA ne unhIM malina kAlikha lage hAthoM se apane mu~ha ko yahA~ rAma ke varSAkAla bitAne kA varNana hai| kavizreSTha chuA hai, jisase usake mu~ha meM kAlikha laga gaI hai kAlikha lagA pravasena ne rUpaka alaMkAra ke dvArA yaha nirdeza kiyA hai ki tumhArA mu~ha lAMchana yukta caMdramA ke samAna pratIta hotA hai| yahA~ varSAkAla kA samaya rAma ke puruSArtha rUpa sUrya ke lie rAtrikAla varSAkAla kA samaya rAma ke pakaSArtha rupayarya ke li virUpatA bhI alaMkaraNa ho gaI hai, kyoMki jisakA jo ucita bana gayA thA, unake roSa rUpa mahAgaja ke lie majabUta jaMjIra kA
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndra sUri smArakagravya - jaina Agama evaM sAhitya - baMdhana ho gayA thA aura unake vijaya rUpa siMha ke lie piMjar3A kaviprauDhoktimAtrasiddha vastu hai| isI kavi-kalpita vastu meM bana gayA thaa| arthAt, varSAvAsa kI avadhi meM rAma na to puruSArtha mArkaNDeyapurANa meM varNita nidrArUpa meM saMsthita bhagavatI durgA kI kA pradarzana kara sakate the, na hI apanA roSa vyakta kara sakate the stuti kI ora bhI sahaja saMketa huA hai-'yA devI sarvabhUteSu aura na vijaya ke lie abhiyAna hI kara sakate the| ataeva nidrArUpeNa sNsthitaa|' mahAkavi ke isa varNana meM rUpaka alaMkAra ke mAdhyama se rAma vappairAa ke dvArA upasthita vastu se vastu dhvani kA eka kI kiMkartavyavimUDhatA rUpa vastu kI vyaMjanA huI hai, jo alaMkAra ramaNIya udAharaNa draSTavya hai-- se vastudhvani kA udAharaNa hai| adreNa sarIreNa cciaNavara sasiseharassa taM vssi| vAkyatirAja (prA. vappairAa) AThavIM zatI ke prAkRta hiae uNa se saMkarituha avihAeNa oaaso|| mahAkaviyoM meM pAMkteya haiN| inake kAlottIrNa mahAkAvya gauDavaho ____ (tatraiva,gAthA 292) meM dhvani tattvoM kA bhUrizaH viniyoga, vividhatA aura bahulatA isa gAthA meM mahAkavi ke kathana kA artha yaha hai ki donoM dRSTiyoM se huA hai| mahAkavi ke isa kAvya meM alaMkAra se bhagavatI (vindhyavAsinI) bAhya rUpa se bhale hI ardhanArIzvara vastudhvani aura vastu se alaMkAra dhvani kI vizeSa AyojanA ziva ke Adhe zarIra meM vAsa karatI hai, paraMtu unake hRdaya meM to vaha kI gaI hai| yahA~ alaMkAra se arthazaktyudbhava vastudhvani se yukta samagra rUpa se nivAsa karatI hai| yahA~ hRdaya meM samagratayA nivAsa eka gAthA upanyasta hai - rUpa vastu se 'ziva ke prati bhagavatI kA anurAgadhikya rUpa gaNavaiNo sai saMgaagorI harapemma rAa viliass| vastu dhvanita hotI hai| isameM vAcyArtha vivakSita yA vAMchita hokara daMto vAma muhaddhaMta puMjio jaui hAso vv|| anurAgAdhikya rUpa vyaMgyArtha kA bodhaka hai| isalie isameM vivakSitAnyaparavAcya dhvani hai| isameM vAcyArtha kA na to dUsare yahA~ mahAkavi ne nirdeza kiyA hai ki sadA sAtha rahane vAle artha meM saMkramaNa huA hai aura na sarvathA tiraskAra varan vaha apane mAtA-pitA pArvatI aura ziva ke prema aura anurAga se vivakSita hai| lajIle gaNeza kA dA~ta unake manohara mukha kI kora para saMcita yA kahanA na hogA ki gauDavaho kI vindhyavAsinI-stuti meM pUMjIbhUta hAsa kI taraha pratIta hotA hai| prastuta saMdarbha meM hAsovva vAcyAtizAyI vyaMgya kI pradhAnatA prAyaH pratyeka gAthA meM parilakSita isa upamA (alaMkAra) dvArA gaNeza kI sarvAMgagauratArUpa vastu hotI hai, jo gauDavaho meM dhvanitattva ke anasandhitsaoM ko sAgraha dhvanita hai| AmaMtrita karatI hai| isI krama meM mahAkavi vappairAa kI vAkyagata kavi - dhvani tattva kI samRddhi kI dRSTi se vikrama kI bArahavIM prauDhoktimAtrasiddha vastu se alaMkAra dhvani kI eka manohArI yojanA zatI ke mahAkavi AcArya hemacandra kA dvayAzraya mahAkAvya isa gAthA meM draSTavya hai kumArabAlacariyaM to savizeSa rUpa se ullekhanIya hai| yahA~ AcArya NiddArUveNa paaMNimesi jaNa loaNesu taM cea| mahAkavi ke dvArA prastuta vAkyagata kaviprauDhoktimAtrasiddha alaMkAra paDibohe jeNa sajAvaa vva lakkhijjae ditttthii| se alaMkAra dhvani kA eka udAharaNa vinyasta hai| (vindhyavAsinI stuti- gAthA 296) jassi sakalaMkaM vihu rayaNI ramaNaM kuNaMti aklNk| yahA~, sokara jAgane para dikhAI par3ane vAlI A~khoM kI saMkhadhara saMkha bhaMgojjalAo bhavaNaMsu bhNgiio|| lAlI ke bAre meM kavi kI kalpanA hai ki AMkhoM meM nidrArUpI (sarga 1- gAthA, saM. 16) bhagavatI ke mahAvara lage paira rakhane se unameM lAlimA A gaI hai| isa prasaMga meM lAkSAraMjitacaraNA nidrA rUpI bhagavatI ke padakSepa ke arthAt, rAjA kumArapAla kI rAjadhAnI aNahilapura ke kAraNa hI A~khoM ke raMjita hone kI utprekSA, vastu se alaMkAra ___ bhavanoM meM jar3e hue ratnoM kI kAnti sakalaMka candra ko bhI / dhvani kA udAharaNa hai aura bhagavatI kA netra meM praveza vAkyagata / niSkalaMka banAtI hai| yahA~ vAkyagata varNana meM upamAna candra kI Parivaridabrdairdrobraduardiadritonidroidniridroid[119HAdmiridnirbiddroid-bbinabrdwordwardrobarbar 10
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatIndra sUri smArakagrantha - jaina Agama evaM sAhitya apekSA upameya ratnakAnti ko zreSTha batAne vAle vyatireka alaMkAra ke mAdhyama se 'aNahilapura kI samRddhi kA bar3hA-car3hAkara varNana' rUpa atizayokti alaMkAra dhvanita hai| sAtha hI sakalaMka caMdra ko niSkalaMka banAne kI bAta kaviprauDhoktimAtrasiddha vastu hai| AcArya mahAkavi dvArA Ayojita padagata atyaMtatiraskRta yA avivakSitavAcya dhvani kA hRdayAvarjaka udAharaNa nimnAMkita gAthA meM darzanIya hai- jattha bhavaNANa avaraM devaM nAgehiM vimyA diTTho / ramai maNosilagoro maNasilalitto mayacchijaNo // ( sarga 1, gAthA saM. 13 ) yahA~ kavi ke vaktavya kA Azaya yaha hai ki aNahilanagara ganacuMbI bhavanoM ke Upara krIDArata devAgaMnAsvarUpa capalanayanA suMdariyoM yA rAjavadhuoM ko deva aura nAgakumAra vismayAnvita hokara dekha rahe the| ve suMdariyAM' mainasila dhAtu kI taraha gorI thIM aura unakA gorA zarIra mainasila ke vilepana se yukta thA / isa prasaMga meM mahAkavi dvArA prayukta mayacchijaNo (mRgAdijana: athavA madAkSijanaH) zabda yA pada meM adhyavasita upameya caMcala yA madavihvala AMkhoM kA jhaTiti bodha ho jAtA hai| mayacchi zabda yA pada ke apanA mukhya artha chor3akara hariNa kI taraha caMcala yA mada se ghUrNamAna A~kha kA artha dene se jahatsvArthA lakSaNA hai| yahA~ atyaMtatiraskRtavAcya se yaha dhvani nikalatI hai ki suMdariyoM kI manojJa A~kheM hariNa kI A~khoM kI taraha Ayata evaM caMcala yA phira madAlaya hone ke kAraNa darzanIya hai aura mayacchi meM vyaMjanA ke garbhita hone ke kAraNa yaha padagata zleSa kI alaMkAradhvani kA bhI udAharaNa hai| AcArya hemacaMdra dvArA upasthita saMlakSyakrama rasadhvani kA eka nidarzana darzanIya hai - jaNa gamepi gamepiNu janhavi gampi sarassai gampiNu nammada / loDa ajANa jaM jalibuDDu | naM pasu kiM nIrai siva sammada // (tatraiva, 8.80 ) arthAt gaMgA, yamunA, sarasvatI, narmadA Adi nadiyoM meM snAna karane se yadi zuddhi ho to mahiSa Adi pazuoM kI bhI zuddhi ho jAnI cAhie, kyoMki ve bhI ina nadiyoM meM DubakI lagAte hI rahate haiN| jo loga ajJAnatApUrvaka ina nadiyoM meM snAna to karate haiM, para apane AcAra-vicAra ko zuddha nahIM karate, unheM 'kucha bhI lAbha nahIM ho sktaa| prastuta prasaMga meM mahAkavi kI kAvyabhASika ukti meM vyaMgya rUpa se zAntarasa kI pratIti hotI hai| aura phira, snAna ke bAda mukti kA krama bhI yahA~ lakSita rahA hai, sAtha hI vAcyArtha - bodhapUrvaka dhvanirUpa meM zAntarasa bhI abhiyaMjita hai| navIM dasavIM zatI ke prakhyAta mahAkavi koUhala ne apane romAnI athavA kalpanApradhAna lIlAvaI mahAkAvya meM dhvani tattva ke aneka anuzIlanIya AyAmoM kI upasthApanA kI hai| yuddha rAjA sAtavAhana kI prazasti meM likhita nimnAMkita gAthA meM mahAkavi dvArA viniyukta abhidhAmUlaka, yAnI vivakSitAnya-paravAcya rasadhvani kI manoramatA atizaya mohaka hai- Niya teya pasAhiya maMDalassa sasiNo vva jassa loena / akkaMta jayassa jae paTTI na parehi saccaviyA // ( lIlAvaI - gAthA saM. 69 ) mahAkavi kA kathana hai ki usa pratApI rAjA sAtavAhana ne apane parAkrama se samasta saMsAra ko jIta liyA hai, para zatruoM ne usakI pITha usI prakAra nahIM dekhI hai, jisa prakAra apane teja ke prakAza se saMsAra ko dhavalita karane vAle caMdramA kA pRSThabhAga kisI se nahIM dekhA hai / yahA~ caMdramA kA pRSThabhAga upamAna hai aura rAjA kA pRSThabhAga upameya / isI prakAra caMdramA aura rAjA ke teja meM bhI upamAnopameya bhAva hai| isa cArutApUrNa upamAna aura upameya ke Ayojana dvArA mahAkavi koUhala ne yahA~ rAjA kI atizaya parAkramazIlatA rUpa vIrarasa kI dhvani kA vinyAsa kiyA hai| ise upamA alaMkAra se rAjA ke zaurya rUpa vastu kI dhvani, arthAt alaMkAra se vastudhvani kA udAharaNa bhI mAnA jA sakatA hai| isameM vAcyArtha vivakSita yA vAMchita hokara anyapara arthAt vyaMgyArtha kA bodhaka hai| isake vAcyArtha kA na to dUsare artha meM saMkramaNa hotA hai, aura na sarvathA tiraskAra, balki vaha vivakSita rahatA hai, isalie yaha abhidhAmUlaka yA vivakSitAnyaparavAcya dhvani kA udAharaNa hai / 'lIlAvaI kahA' meM dhvanyAtmaka, alaMkRta aura rasamaya varNanoM kA bAhulya hai| nimnAMkita gAthA meM bhrAMtimAna alaMkAra 120own CommEGONS For Private Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatIndra suri smArakagrantha - jaina Agama evaM sAhitya se vastudhvani kI AvarjakatA draSTavya hai-- ___ yahA~, (ka) kIrti kA amathita dugdha ke samAna zveta honA ghara sira pasutta kAmiNi kavola saMkaMta sasikalA vlyN| rUpa kaviprauDhoktisiddha vastu se rAjA ke niSkalaMka guNoM se haMsehi ahilasijjai muNAla saddhAluehi jhiN|| maNDita vyaktitva rUpa vastu kI dhvani hai| gauNI lakSaNA se isakA dhvanyartha hogA ki rAjA ke AcAra aura vicAra sarvato (gAthA saM. 60) vizuddha haiN| punaH (kha) acetana teja aura pratApa kI uSNatA se yahA~ rasasiddha kavi ne bhavana kI chata para soI huI kAminiyoM acetana kIrtipuSpa kA murajhAnA (pacAva dhammaTTiAri jasa kusuma) kA citraNa kiyA hai, jinake kapoloM meM pratibimbita caMdrakalA sambhava nhiiN| yahA~ makhyArtha bAdhita hai| gauNI lakSaNA se isakA ko mRNAla samajhakara haMsa use prApta karanA cAhatA hai| yahA~ haMsa dhvanyartha hogA kamAra pAla ke roba-ruAba ke sAmane dazArNanareza ko caMdrakalA meM mRNAla kA bhrama ho rahA hai| ataH bhrAMtimAna kA roba-ruAba bahata ghaTakara hai| aura phira (ga) nagara ke samadra alaMkAra ke mAdhyama se kavi ne kAminiyoM ke kapoloM kI (para jalahI) hone meM makhyArtha kI bAdhA hai| isakA gauNI lakSaNA sauMdaryAtizayatA rUpa vastu saMketita kI hai, jo alaMkAra se vastu se artha hogA dazArNanapati kA nagara vahA~ ke atizaya dhanADhya dhvani kA udAharaNa hai| nAgarikoM dvArA saMcita maNiratnoM se paripUrNa hai isalie vaha nagara __ isI krama meM vyatireka alaMkAra ke mAdhyama se vastu kI ratnAkAra yA samudra ke samAna hai, yahI dhvani hai| cUMki isa varNana dhvani kA eka aura manohArI udAharaNa draSTavya hai-- meM mahAkavi dvArA Ayojita sabhI dhvaniyA~ svataMtra haiM, isalie dhvaniyoM kI saMsRSTi huI hai| jassa piya baMdhatvehi va cauvayaNa vinniggehiveehi| ekka vadaraNAraviMdaTTiehiM bahamaNNio appaa| aMta meM yaha kahanA aprAsaMgika na hogA ki prAkRta ke (gAthA saM. 21) mahAkaviyoM ne apane uttama mahAkAvyoM meM dhvanitattva ko AgrahapUrvaka arthAt (bahulAditya ke) priya baMdhatvoM ne brahmA ke cAra pratiSThita kiyA hai| isake lie unhoMne jisa kAvyabhASA ko apanAyA mukhoM se nikale cAroM vedoM ko usake eka hI mukha meM sthita hone hai, usameM pade-pade arthadhvani aura bhAvadhvani kA camatkAraka se apane ko kRtArtha smjhaa| viniveza upalabdha ho jAtA hai| saca pUchie to prAkRta mahAkaviyoM kI kAvyabhASA hI apane viniyoga-vaiziSTya se dhvanyAtmaka yahA~ brahmA ke cAra mukhoM se nikale cAroM vedoM kI bahulAditya bana gaI hai| camatkArI arthAbhivyakti ke kAraNa prAkRta ke prAyaH ke eka hI mukha meM avasthitirUpa vyatireka alaMkAra se usa sabhI mahAkAvya dhvanikAvya meM parigaNanIya haiN| vizeSatayA setubaMdha vedajJa kI prakANDa vidvattA rUpa vastu dhvanita hai| aura dvayAzraya mahAkAvya kumAra vAlacariya Adi to dhvanitattva ke dhvaniyoM ke saMkara aura saMsRSTi kA bhI prAkRta mahAkAvyoM anazIlana aura parizIlana kI dRSTi se upAdeya Akaragrantha haiN| meM prAcurya hai| jaba eka dhvani meM anya dhvaniyA~ nIra meM kSIra kI vastutaH prAcIna zAstrIya prAkRta mahAkAvyoM meM pratipAdita bhA~ti mila jAtI hai, taba dhvanisaMkara hotA hai aura jaba tila aura dhvanitattva kA adhyayana eka svataMtra zodhaprabaMdha kA viSaya hai| taNDula kI bhA~ti milatI haiM, taba dhvani-saMsRSTi hotI hai| dhvanisaMsRSTi isa zodha-nibaMdha meM to prAkRta ke pramukha zAstrIya mahAkAvyoM meM kA eka udAharaNa draSTavya hai-- prApya dhvanittatva kI iMgiti mAtra prastuta kI gaI hai| aNakaDhia yuddha sui jasa pathAva dhmmttttiaarijskusum| tuha gaMThiavaheNaM virolio tassa pura jlhii| sandarbha __ (kumArabAlacariya- 6.81) 1. (ka) yo'rthaH sahRdayazlAghyaH kAvyAtmeti vyavasthitaH / / isa gAthA meM dazArNapati-vijaya ke bAda pratApI rAjA kumAra dhvanyAloka,udyota 1, kArikA - 2 pAla kI senAoM dvArA usakI nagarI ko lUTa lie jAne kA (kha) yatrArthaH zabdo vA tmrthmpsrjniiktsvaarthii| varNana hai| rariwariorionitorinthindiaidivositoriramidnindia-[121dminionindmoniudrabinshirbirdisariwastavar
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndra sUri smArakagrandha - jaina Agama evaM sAhitya - vyaGktaH kAvyavizeSaH sa dhvaniriti sUribhiH kthitH| - sa sphoTaH zabdajaH zabdo dhvanirityucyate budhaiH / / - tatraiva, kArikA 13 vAkyapadIya, prathama kANDa / 2. prathame hi vidvAMso vaiyAkaraNAH vyAkaraNamUlatvAt 4. sphoTasya grahaNe hetuH prAkRto dhvaniriSyate / srvvidyaanaam|| te ca zrUyamANeSa varNeSa dhvaniriti vyvhrnti| zabdasyordhvamabhivyaktervRttibhede tu vaikRtAH // . - tatraiva dhvanayaH samupohante sphoTAtmA tainabhidyate / / tatraiva 3. yaM saMyogaviyogAbhyAM karaNairupajAyate / 5. vizeSa vivaraNa ke lie draSTavya - dhvanyAloka, dvitIya udyota tathA sAhityadarpaNa, catartha pariccheda /