Book Title: Prachin Malva ke Jain Vidwan aur unki Rachnaye
Author(s): Tejsinh Gaud
Publisher: Z_Yatindrasuri_Diksha_Shatabdi_Smarak_Granth_012036.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211440/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ balavA bhAratIya itihAsa meM apanA viziSTa sthAna rakhatA hai| mA sAhitya ke sambandha meM bhI yaha pichar3A huA nahIM rahA hai| kAlidAsa jaise kavi isa bhUkhaNDa kI hI dena hai| prAcIna mAlavA meM jaina - vidvAnoM kI bhI kamI nahIM rahI hai| prastuta nibaMdha meM mAlavA ke sambandhita jaina vidvAnoM ke saMkSipta paricaya ke sAtha unakI kRtiyoM kA bhI paricaya dene kA prayAsa kiyA jA rahA hai| ina vidvAnoM ke sambandha meM sAmagrI yatra-tatra bikharI par3I hai| sAtha hI Aja bhI jainadharma se sambandhita kaI grantha aise ho sakate haiM aura hoMge bhI jo prakAza meM nahIM Ae haiN| phira bhI upalabdha jAnakArI ke anusAra kucha jaina - vidvAna aura unakI racanAyeM nimnAnusAra hai: 1. AcArya bhadrabAhu :- AcArya bhadrabAhu kA paricaya dene kI AvazyakatA pratIta nahIM hotI / kAraNa ki inheM prAyaH adhikAMza vyakti jAnate haiN| ye bhagavAna mahAvIra ke pazcAt chaThe thera mAne jAte haiN| inake graMtha 'dasAu' aura 'dasa nijjuti' ke atirikta 'kalpasUtra' kA jaina dhArmika-sAhitya meM vizeSa mahatva hai| prAcIna mAlavA ke jaina vidvAna aura unakI racanAe~ 2. kSapaNaka :- ye samrAT nikramAditya ke navaratnoM meM se eka the| inake race hue nyAyAvatAra, darzanazuddhi, sammatitarkasUtra aura prameyaratna kovA nAmaka cAra graMtha prasiddha haiN| inameM nyAyAvatAra graMtha apUrva hai| yaha atyaMta laghu graMtha hai, kiMtu ise dekha kara sAgara meM mAgara bharane kI kahAvata yAda A jAtI hai / 32 zlokoM ke isa kAvya meM kSapaNaka ne sArA jaina nyAya zAstra bhara diyA hai| nyAyAvatAra para candraprabhasUri ne nyAyAvatAranivRtti nAmaka vizeSa TIkA likhI hai| 2 (3) Arya rakSitasUri : ApakA janma mandasaura meM huA thA / pitA kA nAma somadeva tathA mAtA kA nAma rudrasomA thaa| laghubhrAtA kA nAma phalgurakSita thA jo svayaM bhI AryarakSitasUri ke kahane se jaina sAdhu ho gayA thaa| inake pitA somadeva svayaM eka acche vidvAna the| AryarakSita kI prArambhika zikSA ghara para pitA ke saMrakSaNa meM huii| phira Age adhyayanArtha ye pATalIputra cale gye| pATalIputra se adhyayana amer DaoN. tejasiMha gaur3a ujjaina (ma. pra. )... samApta kara jaba inakA dazapura Agamana huA to svAgata ke samaya mAtA rudrasomA ne kahA - "AryarakSita tere vidyAdhyayana se mujhe taba saMtoSa evaM prasannatA hotI jaba tU jaina darzana aura usake sAtha hI vizeSataH dRSTivAda kA samagra adhyayana kara letA / "mAtA kI manobhAvanA evaM usake AdezAnusAra AryarakSita ikSuvATikA gaye jahA~ AcArya zrI tosalIputra virAjamAna the| unase dIkSA grahaNa kara jaina- darzana evaM dRSTivAda kA adhyayana kiyaa| phira ujjaina meM apane guru kI AjJA se AcArya bhadraguptasUri evaM datanaMtara Arya vajrasvAmI ke samIpa pahuMcakara unake antevAsI banakara vidyAdhyayana kiyA / Arya vajrasvAmI kI mRtyu ke uparAMta AryarakSitasUri teraha varSa taka yugapradhAna rhe| Apane AgamoM ko cAra bhAgoM meM nimnAnusAra vibhakta kiyA : 1. karaNacaraNAnuyoga, 2. gaNitAnuyoga, 3. dharmakathAnuyoga aura 4. dravyAnuyoga / isake sAtha hI AryarakSitasUri ne anuyogadvAra sUtra kI bhI racanA kI jo jaina darzana kA pratipAdaka mahatvapUrNa Agama mAna jAtA hai| yaha Agama AcArya pravara kI divyatama darzanika dRSTi kA paricAyaka hai| AryarakSita sUri kA svargavAsa dazapura meM vIra saMvat 583 meM huaa| * (4) siddhasena divAkara : paM. sukhalAla jI ne zrI siddhasena divAkara ke viSaya meM isa prakAra likhA hai - jahA~ taka maiM jAna pAyA hU~ jainaparamparA meM tarka kA aura tarkapradhAna saMskRtavADUmaya kA Adi praNetA hai siddhasena divAkara / " ujjaina aura vikrama ke sAtha inakA paryApta sambandha rahA hai| racanAyeM (1) 'sammati prakaraNa prAkRta meM hai aura jainadRSTi aura maMtavyoM ko tarka zailI meM spaSTa karane tathA sthApita karane meM jaina- vAGmaya meM sarvaprathama grantha hai, jisakA Azraya uttaravartI sabhI zvetAmbara - digambara - vidvAnoM ne liyA hai| siddhasena divAkara hI jaina-paramparA kA Adya saMskRta stutikAra hai| 11 GGG Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - yatIndrasUri smAraka grantha - itihAsa(2) 'kalyANamaMdirastotra' 44 zlokoM meM hai| yaha bhagavAn aparanAma vizAkhAcArya, saMgha sahita dakSiNa ke punnATa deza ko gaye pArzvanAtha kA stotra hai|iskii kavitA meM prasAda guNa kama aura the| kathAoM meM kucha nAma va zabda jaise medajja (metArya), vijjadAr3a kRtrimatA evaM zleSa kI adhika bharamAra hai| parantu pratibhA kI (vidyudaMSTra) prAkRta rUpa meM prayukta hue haiM jisase anumAna hotA hai kamI nahIM hai| ki racayitA kathAoM ko kisI prAkRta-kRti ke AdhAra para likha (3) vardhamAna zatriMzidhAstotra 32 zlokoM meM bhagavAn rahA hai| unhoMne svayaM apane kathAkoza ko ArAdhanodhRta kahA hai, mahAvIra kI stuti hai| isameM kRtrimatA evaM zleSa nahIM hai| prasAdaguNa jisase anumAnataH bhagavatAArAdhanA kA anumAna hotA hai|11 adhika hai| 7. mAnatuMga : inake jIvana ke sambandha meM aneka virodhI vicAra dhArAe~ haiN| inakA samaya sAtavIM yA AThavIM zatAbdI ke lagabhaga ina donoM stotroMmeM siddhasena divAkara kI kAvyakalA ucca mAnA jAtA hai| zreNI kI pAI jAtI hai| - racanAyeM - inhoMne mayUra aura bANa ke samAna stotra(4) tattvArthAdhigamasUtra kI TIkA bar3e bar3e jainAcAryoM ne kAvya kA praNayana kiyaa| inake bhaktAbharastotra kA zvetAmbara kI hai| isake racanAkAra ko digambara sampradAya vAle 'umA svAmi' aura digambara donoM hI sampradAyavAle samAna rUpa se Adara karate aura zvetAmbara sampradAya vAle 'umAsvAti' batalAte haiN| isa graMtha haiN| kavi kI yaha racanA itanI lokapriya rahI ki isake pratyeka kI TIkA siddhasena divAkara ne bar3I vidvattA ke sAtha likhI hai| antima caraNa ko lekara samasyApUAtmaka stotrakAvya likhe 5. jinasena - ye pannATa sampradAya kI AcArya paramparA meM hue| jAte rhe| isa stotra kI kaI samasyApUrtiyA~ upalabdha hai12 ye AdipurANa ke kartA zrAvaka dharma ke anuyAyI evaM paMcastUpAnvaya (8) AcArya devasena :- mArgazIrSa zuklA 10 vi. saM. 990 ke jinasena se bhinna haiN| ye kIrtiSeNa ke ziSya the| ko dhArA meM nivAsa karate hue pArzvanAtha ke maMdira meM inhoMne apanA jinasena kA 'harivaMza' itihAsapradhAna caritakAvya zreNI granthaM 'darzanasAra' samApta kiyaa|13 inhoMne 'ArAdhanAsAra' aura kA grantha hai| isa grantha kI racanA vardhamAnapura vartamAna badanAvara . 'tattvasAra' nAmaka grantha bhI likhe haiN| AlApapaddhati' aura 'nayacakra' jilA dhAra meM kI gaI thii| digambarIya sampradAya ke kathAsaMgrahoM meM Adi racanAyeM Apane dhArA meM hI likhIM athavA anyatra yaha isakA sthAna tIsarA hai| racanAoM se jJAta nahIM hotaa| syAdvAda aura nayavAda kA svarUpa 6. hariSeNa : pannATa saMgha ke anuyAyiyoM meM eka dUsare AcArya samajhane ke lie devasena kI racanAyeM bahata upayogI haiN|14 hariSeNa hue| inakI guruparamparA maunI bhaTTAraka zrI hariSeNa, bharatasena, (9) AcArya mahAsena :- ye lAr3abAgaDa saMgha ke pUrNacandra the| hariSeNa isa prakAra banatI hai| apane kathAkoza kI racanA inhoMne AcArya jayasena ke praziSya aura gaNAkarasenasari ke ziSya the| vardhamAnapura yA baDhavANa - badanAvara meM vinAyakapAla rAjA ke inhoMne 'pradyamnacarita' kI racanA 11 vIM zatAbdI ke madhya bhAga meM zAsanakAla meM kI thii| vinAyakapAla pratihAra vaMza kA rAjA kI ye muMja ke darabAra meM the tathA muMja dvArA pUjita the| na to inakI thaa| jisakI rAjadhAnI kannauja thii| isakA eka 988 vi. saM. kRti meM hI racanAkAla diyA huA hai aura na hI anya racanAoM kA dAnapatra milA hai| isake eka varSa pazcAt arthAt vi.kra. kI jAnakArI milatI hai| 989, zaka saMvat 853 meM kathAkoza sAr3he bAraha hajAra zloka (10) amitagati :- AcArya amitagati dvitIya mAthurasaMgha parimANa kA vRhad grantha hai| yaha saMskRtapadyoM meM racA gayA hai ke AcArya the jo mAdhavanasenasUri ke ziSya aura nemiSeNa ke aura upalabdha samasta kathAkozoM meM prAcInatama siddha hotA hai| praziSya the| amitagati vAkyatirAja muMja kI sabhA ke ratna the| isameM 157 kathAyeM haiN| jinameM cANakya, zakarAja, bhadrabAhu / ye bahuzruta vidvAna the| inakI racanAe~ vividha viSayoM para upalabdha vararuci, svAmI kArtikeya Adi aitihAsika puruSoM ke caritra bhI haiN| inakI racanAoM meM eka paMcasaMgraha vi.saM.1073 meM masUtikApUra haiN| isa kathAkoza ke anusAra bhadrabAha ujjayinI ke samIpa vartamAna masUda bilodA, jo dhAra ke samIpa hai, banAyA gayA thaa| bhAdrapada meM hI raha rahe the aura unake dIkSita ziSya rAjA candragupta, anwaroornardrowarororandroinrotonorariwarotonirodrira-[12]6brGrotonirowaridniromirandirirandaridridroidrorani Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - yatIndrasUri smAraka grantha - itihAsaina saba ullekhoM se sunizcita hai ki amitagati dhArA nagarI aura devasena-amitagati(prathama) nemiSeNa - mAdhavasena - usake AsapAsa ke sthAnoM meM rahe the| unhoMne prAyaH apanI sabhI amitagati(dvitIya) aura ziSyaparamparA- zAMtiSeNa-amarasena - racanAyeM dhArA meM yA usake samIpavartI nagaroM meM likhiiN| bahuta zrISeNa-candrakIrti-amarakIrti isa prakAra rahI hai|26 saMbhava hai ki AcArya amitagati ke gurujana dhArA yA usake 11. mANikyanandI .. ye dhArA nivAsI the aura vahA~ darzana samIpavartI sthAnoM meM rahe hoN| amitagati ne saM. 1050 se 1073 / / zAstra kA adhyayana karate the| inakI eka mAtra racanA parIkSAmukha taka 23 varSa ke kAla meM aneka graMthoM kI racanA vahA~ kI thii|5 nAmaka eka nyAyasUtra grantha hai| jisameM kula 207 sUtra hai| ye sUtra kItha16 ke anusAra amitagati kSemendra se ardhazatAbdI sarala sarasa aura gambhIra artha dyotaka hai| mANikyanandI ne AcArya pahale hue the| unake 'subhASitaratnasaMdoha' kI racanA 994 vi.saM. meM akalaMka deva ke vacanasamudra kA dohana karake jo nyAyAmRta huI thI aura unakI dharmaparIkSA bIsa varSa ke anantara likhI gii| nikAlA vaha unakI dArzanika pratibhA kA dyotaka hai|18 1.subhASitaratnasaMdoha meM 32 pariccheda haiM jinameM pratyeka meM 12. nayanandI : ye mANikyanandI ke ziSya the| inake dvArA sAdhAraNataH eka hI chanda kA prayoga kiyA gayA hai| isameM jaina- racita 'sudarzanacaritra' eka khaNDakAvya hai jo mahAkAvyoM kI zreNI nItizAstra ke vibhinna daSTikoNoM kA ApAtataH vicAra kiyA meM rakhane yogya hai| isakI racanA vi.saM. 1100 meM huii|19 sakala gayA hai, sAtha sAtha brAhmaNoM ke vicAra aura AcAra ke prati vihivihANa inakI dUsarI racanA hai jo eka vizAla kAvya hai| isakI pravRtti visaMvAdAtmaka hai| pracalita rIti ke anusAra striyoM isakI prazasti meM itihAsa kI mahattvapUrNa sAmagrI prastuta kI gaI para khUba AkSepa kiye gaye hai aura eka pUrA pariccheda vezyAoM ke hai| usameM kavi ne grantha banAne ke preraka harisiMha muni kA ullekha sambandha meM hai| jainadharma ke AptoM kA varNana 28 veM pariccheda meM karate hue apane se pUrvavartI jaina-jainetara aura kucha samasAmayika kiyA gayA hai| brAhmaNadharma ke viSaya meM kahA gayA hai ki ve ukta vidvAnoM kA bhI ullekha kiyA hai| samasAmayika vidvAnoM meM zrIcandra, AptajanoM kI samAnatA nahIM kara sakate, kyoMki ve striyoM ke pIche prabhAcandra, zrIkumAra kA ullekha kiyA hai| rAjA bhoja ne harisiMha kAmAtura rahate haiM; madyasevana karate haiM aura indriyAsakta hote haiN| ke nAmoM ke sAtha baccharAja aura prabhu Izvara kA bhI ullekha kiyA 2. dharmaparIkSA : isameM bhI brAhmaNa dharma para AkSepa kiye hai jisane durlabha pratimAoM kA nirmANa karAyA thaa| yaha grantha gaye haiM aura isase adhika AkhyAnamUlaka sAkSya kI sahAyatA itihAsa kI dRSTi se atyanta mahattva kA hai| kavi ke donoM grantha apabhraMza bhASA meM hai| isakA racanA kAla vi.saM. 1100 hai|21 lI gaI hai| 3. paMsaMgraha ke sambandha meM Upara ullekha ho cakA hai| (13) prabhAcandra :-ye mANikyanadI ke vidyAziSyoM meM pramakha rahe haiN| ye unake parIkSAmukha nAmaka sUtragraMtha ke kuzala TIkAkAra 4. upAsakAcAra ; 5. ArAdhanAsAmAyikapATha bhI haiM aura darzanasAhitya ke atirikta ve siddhAnta ke bhI vidvAna 6. bhAvanAdvAtriMzatikA, 7. yogasAra (prAkRta)Adi racanAyeM the| AcArya prabhAcandra ne dhArA nagarI meM rahate hue kevala darzana amitagati dvArA likhI giiN| isake atirikta unakI nimnalikhita zAstra kA hI adhyayana nahIM kiyA, pratyutta dhArAdhipa bhoja se racanAeM Aja upalabdha nahIM hai:- 1. jambUdvIpaprajJapti 2. candraprajJapti pratiSThA pAkara apanI vidvattA kA vikAsa bhI kiyaa| sAtha hI 3. sArdhadvayadvIpa prajJapti aura 4. vyAkhyAprajJapti / vizAla dArzanika granthoM ke nirmANa ke sAtha aneka granthoM kI amitagati bahumukhI pratibhA ke vidvAna the| jainadharma ke racanA kii|22 inake dvArA racita granthoM ke nAma isa prakAra haiatirikta saMskRta ke kSetra meM bhI unakA U~cA sthAna mAnA jAtA 1. prameyakamalamArtaNDa - yaha darzanagrantha hai jo mANikya hai| vi.saM. 953 meM mAthuroM ke guru rAmasena ne kASThA saMgha kI eka nandI ke parIkSAmukha grantha kI TIkA hai| yaha grantha rAjA bhoja ke zAkhA mathurA meM mAthura-saMgha kA nirmANa kiyA thaa| amita-gati samaya racA gayA thaa| 23 isI mAthura saMgha kA nirmANa kiyA thaa| amitagati isI mAthura saMgha ke anuyAyI the| amitagati kI guru-paramparA-vIrasena 2. nyAyakumudacandra - yaha jainanyAya kA prAmANika grantha . mAnA jAtA hai|24 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -yatIndrasUri smAraka grantha - itihAsa3. ArAdhanAkathAkoza - isameM candragupta ke atirikta hai| ise siddhacakra bhI kahate hai, kyoMki isake pratyeka sarga ke samantabhadra aura akalaMka ke caritra bhI varNita hai|25 aMta meM siddha pada AyA hai|31 4. puSpadanta ke mahApurANa para TippaNa 5. samAdhitaMtraTIkA, . 4. jJAnadIpikA 5. rAjamativipralambha - khaNDakAvya 6. pravacanasarojabhAskara 7. paMcAstikAyapradIpa, 8. 6. adhyAtmarahasya - (yogasAra) - isameM 72 saMskRta AtmAnuzAsanatilaka, 9. kriyAkalApaTIkA, 10. ratnakaraNDa- zlokoM dvArA Atmazaddhi, Atmadarzana evaM anabhati ke yoga kI TIkA, 11. vRhatsvayambhUstotraTIkA 12. shbdaambhojttiikaa| inake bhUmikA kA prarUpaNa kiyA gayA hai| racanAkAla ke sambandha meM jAnakArI nahIM milatI hai| prabhAcandra 7. mUlArAdhanATIkA 8. iSTopadezaTIkA 9. bhUpAlacaturviMza kA samaya vikrama kI gyArahavIM zatAbdI kA uttarArdha aura bArahavIM zatAbdI kA pUrvArdha honA caahiye|26 tikATIkA 10. ArAdhanAsAraTIkA 11. amarakozaTIkA 12.kriyAkalApa - vyAkaraNagrantha 13. kAvyAlaMkAraTIkA - inhoMne devanandI kI tattvArthavRtti ke viSama padoM kA eka alaMkAragrantha 14. sahastranAmastavanasaTIka, 15. jinayajJa vivaraNAtmaka TippaNa likhaa| inake nAma se aSTapAhuDa paJjikA, kalpasaTIka - isakA dUsarA nAma pratiSThAsAroddhAra dharmAmRta kA mUlAcAraTIkA, ArAdhanATIkA, Adi granthoM kA bhI ullekha milatA eka aMga hai| 16. triSaSTi - smRtizAstrasaTIka 17. nitya hai, jo upalabdha nahIM haiN| mahodyotaabhiSekapAThasnAnazAstra 18. ratnatrayavidhAna, 19. 14. AzAdhara :- paMDita AzAdhara saMskRta-sAhitya ke apAradarzI aSTAMgahRdayIdyotinITIkA-vAgbhaTa ke Ayurvedagrantha aSTAMga hRdayI vidvAna the| ye mAMDalagar3ha ke mUlanivAsI the kintu mevAr3a para kI TIkA, 20. dharmAmRta mUla, 21 bhavyakumudacandrikA - dharmAmRta musalamAna bAdazAha zahAbuddIna gaurI ke AkramaNoM se trasta hokara para likhI gaI ttiikaa| mAlavA kI rAjadhAnI dhArAnagarI meM apanI svayaM evaM parivAra kI AzAdhara kAvya, nyAya, vyAkaraNa, zabdakoza, alaMkAra, rakSA ke nimitta anya lAgA ka sAtha Akara basa gaya thA pa. dharmazAstra yogazAstra. stotra aura vaidyaka Adi sabhI viSayoM meM AzAdhara bagheravAla jAti ke zrAvaka the| inake pitA asAdhAraNa the| kA nAma sallakSaNa evaM mAtA kA nAma zrI ratnI thaa| sarasvatI 15. zrIcandra : ye dhArA ke nivAsI the| lAr3abAgar3a saMgha aura nAmaka inakI patnI thI- jo bahuta suzIla evaM suzikSitA thii| balAtkAragaNa ke AcArya the| inake grantha isa prakAra haiM -1. inake eka putra bhI thA, jisakA nAma chAhar3a thaa| inakA janma kisa saMvat meM huA yaha to nizcitarUpa se nahIM kahA jA sakatA raviSeNa kRta padmapurANa para ttippnn| 2. purANasAra 3. puSpadanta ke kiMtu aitihAsika tathyoM ke AdhAra para inakA janma vi.saM. mahApurANa para TippaNa 4. zivakoTi kI bhagavatI-ArAdhanA para 1234-35 ke lagabhaga anumAnita hai|26 ye nAlachA (dhAra ttippnn| purANasAra saM. 1080 meM padmacarita kI TIkA vi.saM. jilA) meM 35 varSa taka rahe aura apanI sAhityika gatividhiyoM 1087 meM uttara purANa kA TippaNa vi.saM. 1080 meM rAjA bhoja ke kA kendra bnaayaa| inakI racanAoM kA vivaraNa isa prakAra hai samaya rcaa| TIkAprazastiyoM meM zrIcandra ne sAgara sena aura pravacanasena nAmaka do saiddhAMtika vidvAnoM kA ullekha kiyA hai jo dhArA ke 1. sAgaradharmAmRta - sapta vyasanoM ke aticAra kA / | nivAsI the| isase spaSTa vidita hotA hai ki usa samaya dhArA meM vrnnn| zrAvaka kI dinacarcA aura sAdhaka kI samAdhivyavasthA aneka jaina-vidvAna aura AcArya nivAsa karate the| inake guru Adi isakevarNya viSaya haiN|28 racanAsamApti kA samaya vi.saM. kA nAma zrInandI kaa| 1296 hai|29 16. kavi dAmodara :- vi.saM. 1287 meM ye gurjara deza se mAlavA 2. prameyaratnAkara - yaha syAdvAda vidyA kI pratiSThApanA meM Aye aura mAlavA ke sallakhaNapura ko dekhakara saMtuSTa ho gye| AgarA karane vAlA grantha hai|39 / ye meDettama vaMza ke the| pitA kA nAma kavi mAlhaNa thA jisane 3. bharatezvarAbhyudaya - isameM bhArata ke aizvarya kA varNana dalha kA caritra banAyA thaa| kavi ke jyeSTha bhrAtA kA nAma jina arodroidrotonirarodridroramodridroorhoriridr6M 14idririramiridrodroidrodroidrioritorirdridwww Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - yatIndrasUri smAraka grantha - itihAsadeva thaa| kavi dAmodara ne sallakhaNapura meM rahate hue pRthvIdhara ke ullekha kiyA hai ki usane rASTra kUTa rAjA khoTTigadeva kI lakSmI putra rAmacandra ke upadeza evaM Adeza se tathA malhaputra nAgadeva ke kA apaharaNa kiyA thaa| isa koza meM amarakoza kI rIti se anurodha se neminAtha caritra vi.saM. 187 meM paramAra vaMzIya rAjA / prAkRta-padyoM meM lagabhaga eka hajAra prAkRta zabdoM ke paryAyavAcI devapAla ke zAsana kAla meM banAkara samApta kiyaa| zabda koI 250 gAthAoM meM diye haiN| prArambha meM kamalAsanAdi 17. bhaTTAraka zrutakIrti - ye nadI saMgha balAtkAragaNa aura aThAraha nAma-paryAya eka eka gAthA meM, phira lokAgra Adi 167 sarasvatIgaccha ke vidvAna the| ye tribhUvanamUrti ke ziSya the| apabhraMza taka nAma AdhI-AdhI gAthA meM, tatpazcAt, 597 taka eka-eka bhASA ke vidvAna the| ApakI upalabdha sabhI racanAyeM apabhraMza caraNa meM aura zeSa chinna arthAt eka gAthA meM kahIM cAra kahIM pA~ca bhASA ke paddhaDiyA chanda meM racI gaI haiN| cAra racanAyeM upalabdha haiM aura kahIM chaha nAma diye gaye haiN| grantha ke ye hI cAra pariccheda kahe jA sakate haiN| adhikAMza nAma aura unake paryAya tadbhava haiN| 1. harivaMzapurANa - jerahaTa nagara ke neminAtha caityAlaya . sacce dezI zabda adhika se adhika paJcamAMsa hoNge|34 meM saM. 1552 mAgha kRSNA paMcamI somavAra ke dina hastanakSatra ke samaya ise pUrNa kiyaa| 2. tilakamaMjarI - yaha gadyakAvya hai aura isakI bhASA bar3I ojasvinI hai|35 2. dharmaparIkSA - isa grantha ko bhI saM. 1552 meM rcaa| kyoMki isake race jAne kA ullekha apane dUsare grantha parameSThi. 3. apane choTe bhAI zobhanamunikRta stotra grantha para eka prakAzasAra meM kiyA hai| sNskRt-ttiikaa| 3. parameSThiprakAzasAra - isakI racanA vi.saM. 1553 4. RSabhapaMcAzikA 5. mahAvIrastuti 6. satyapurIya kI garupaMcamI ke dina mAMDavagaDha ke darga aura jerahaTa nagara ke 7. mahAvIrautsAha-apabhraMza aura 8. vIrathuI inakI kRtiyA~ hai| nemizvara jinAlaya meM huii| 19. kavi vIra - ye apabhraMza bhASA ke kavi the| inake dvArA 4. yogasAra - yaha grantha saM. 1572 mArgazIrSa mahIne ke racita varAMgacarita, zAMtinAthacarita, saddhaya vIra ambAdevI rAya zukla pakSa meM racA gyaa| isameM gRhasthopayogI saiddhAMtika bAtoM para aura jambUsAmicariu kA patA calatA hai| kiMtu inakI prathama prakAza DAlA gayA hai| sAtha meM kucha municaryA Adi kA bhI cAra racanAoM meM se Aja eka bhI upalabdha nahIM hai| pA~cavI kRti ullekha kiyA gayA hai| 'jambUsAmicariu' kI aMtima prazasti ke anusAra vi. saM. 1076 meM mAgha zuklA dasavIM ko likhI gii| kavi ne 11 saMdhiyoM meM 18. kavi dhanapAla - ye mUlata: brAhmaNa the| laghu bhrAtA se jaina cambUsvAmI kA caritra citraNa kiyA hai| vIra ke jambUsAmicaritra dharma meM dIkSita hue| pitA kA nAma sarva deva thaa| vAkpatirAja meM 11 vIM sadI ke mAlavA kA lokajIvana surakSita hai| vIra ke muMja kI vidvat sabhA ke ratna the| muMja dvArA inheM sarasvatI kI sAhitya kA mahattva mAlavA kI bhaugolika, Arthika, rAjanaitika upAdhi dI gaI thii| saMskRta aura prAkRta donoM bhASAoM para inakA aura lokasaMskRti kI dRSTi se to hai hI parantu sarvAdhika mahattva samAna adhikAra thaa| muMja ke sabhAsada hone se inakA samaya 11 mAlavI bhASA kI dRSTi se hai| mAlavI zabdAvalI kA vikAsa vIM zatAbdI meM nizcita hotA hai| 'vIra' kI bhASA meM khojA jA sakatA hai| inhoMne aneka grantha likhe jo isa prakAra hai - 20. merutuMgAcArya - inhoMne apanA prasiddha aitihAsika sAmagrI 1. pAia lacchI nAma mAlA - isakI prazasti ke se paripUrNa grantha prabaMdha ciMtAmaNi vi.saM. 1361 meM likhaa| isameM anusAra kartA ne apanI bhaginI sundarI ke lie dhArA nagarI meM pA~ca sarga haiN| isake atirikta vicArazreNI sthavirAvalI aura vi.saM. 1029 meM likhI thI, jabaki mAlavanarendra dvArA vi.saM.1029 mahApuruSacarita yA upadezazatI jisameM RSabha deva, zAMtinAtha meM mAnyakheTa lUTA gayA thaa| yaha ghaTanA aitihAsika pramANoM se neminAtha, pArzvanAtha aura vardhamAna mahAvIra tIrthakaroM ke viSaya meM bhI siddha hotI hai| dhArA nareza harSadeva ne eka zilAlekha meM jAnakArI hai. kI racanA kii| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - yatIndrasUrismAraka grantha - itihAsa21. tAraNa svAmI - ye tAraNa-paMtha ke pravartaka AcArya the| 9. saMgatimaMDana - yaha saMgati se sambandhita grantha hai| inakA janma puhupAvatI nagarI meM san 1448 meM huA thaa| inake 10. kavikalpadrumaskandha - isa grantha kA ullekha maMDana pitA kA nAma rADhA sAva thaa| ve dillI ke bAdazAha bahalola lenA lodI ke darabAra meM kisI pada para kArya kara rahe the| ApakI zikSA 23. dhanadarAja - yaha maMDana kA cacerA bhAI thaa| isane zatakamaya zrI zrutasAgara muni ke pAsa huii| inhoMne caudaha granthoM kI racanA 22. kI, jinake nAma isa prakAra haiM (nIti, zRMgAra aura vairAgya) kI racanA kii| nItizataka kI prazasti se vidita hotA hai ki grantha usane maMDapadurga meM saM. 1490 meM 1. zrAvakAcAra 2. mAlAjI 3. paMDitapUjA 4. kalama - likhe| battIsI, 5. nyAyasamuccayasAra 6. upadezazuddhasAra 7. triyaMgI Age aura vistAra meM na jAte hae itanA hI kahanA paryApta sAra, 8. caubIsa ThANA 9. mamalapAhu, 10. sunnasvabhAva 11. siddhasvabhAva 12. ravAta kA vizeSa 13. chadmastha vANI aura hogA ki mAlavA meM jaina-vidvAnoM kI kamI nahIM rahI hai| yadi isa dizA meM aura bhI anusaMdhAna kiyA jAe to jaina vidvAnoM aura 14. nAma maalaa| unakI racanAoM para eka acchA grantha taiyAra ho sakatA hai| 22. maMtrImaMDana : yaha jhAMjhaNa kA prapautra aura bAhar3a kA putra thaa| vizrAma hai ki isa ora dhyAna diyA jaayegaa| yaha bahumukhI pratibhAvAna thaa| mAlavA ke sulatAna hozaMga gaurI kA pradhAnamaMtrI thaa| isake dvArA likhe gaye graMthoM kA vivaraNa isa sandarbha prakAra hai 1. saMskRti-kendra ujjayinI (pRSTa 112-114) meM vistRta vivaraNa 1. kAvyamaMDana - isameM pAMDavoM kI kathA kA varNana hai|| ujjayinI - darzana, pRSTha 93 2. zRMgAra maMDana - yaha zRMgAra rasa kA grantha hai| isameM 108 vistRta vivaraNa ke lie draSTavya (ka) zrI rAjendra sUri smAraka zloka haiN| grantha, pR. 452 se 459 (kha) zrI paTTAvalI parAga saMgraha, pR136 3. sArasvatamaMDana - yaha sArasvata vyAkaraNa para likhA 4. sva. bAbU zrI bahAdurasiMha jI siMdhI smRti grantha, pR.10 gayA grantha hai| isameM 3500 zloka haiN| The Jain Sources of the History of Ancient India. Page 150-151 4. kAdambarImaMDana - yaha kAdambarI kA saMkSiptIkaraNa hai 6. saMskRti-kendra ujjayinI, pR. 118 jo sulatAna ko sunAyA gayA thaa| isa grantha kI racanA saM. 1504 7. vahI, pR. 118 meM huI thii| 8. . vahI, pR. 116 9. The Jain sources of the History of India, 5. campUmaMDana - yaha grantha pAMDava aura draupadI ke kathAnaka Page 195 andonward. para AdhArita jainasaMskaraNa hai| racanA-tithi saM. 1504 hai| 10. saMskRta sAhitya kA itihAsa gairolA pR. 351-352 6. candravijayaprabaMdha - isa grantha kI racanA-tithi saM. 11. bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna, pR. 116 1504 hai| isameM candramA kI kalAe~, sUrya ke sAtha yuddha aura 12. anekAnta, varSa 18 kiraNa 6, pR. 242 evaM Age candramA kI vijaya Adi kA varNana hai| 13. gurU gopAladAsa varaiyA smRti grantha, pRSTha 544 7. alaMkAramaMDana - yaha sAhityazAstra kA pA~ca pariccheda 14. bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna, pra. 86 meM likhita grantha hai| kAvya ke lakSaNa, bheda aura rIti. kAvya ke 15. guru gopAla dAsa varaiyA smRti grantha, pRSTha 545 doSa aura guNa, rasa aura alaMkAra Adi kA isameM varNana hai| 16. saMskRta sAhitya kA itihAsa, bhAga - 2, pR. 286-87, isakI racanAtithi bhI saM. 1504 hai| anuvAdaka-maMgala deva zAstrI 17. saMskRta sAhitya kA itihAsa, bhAga-2, 8. upasargamaMDana - yaha vyAkaraNa-racanA para likhita grantha hai| pRSTha 344-45 nanodwordarsanoramidnironioradnoramirontraramid16Horsriraramidniramirsindanbarodairandavar Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - yatIndrasUri smAraka grantha - itihAsa18. guru gopAla dAsa vareyA smRtigrantha, pR. 546 29. bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna, pR. 114 15. bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna, pR. 163 30. vIravANI, varSa 18, aMka 13, pR. 21 20. gurugopAla dAsa varaiyA smRti-grantha, pR. 546-48 31. vahI, pR. 21-22 21. bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna, pR. 64 23. vahI, pR. 548 24. bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna, pR. 89 25. vahI, pR. 168 26. guru gopAladAsa varaiyA smRtigrantha, pR. 550 27. anekAnta, varSa 16 kiraNa 2 jUna 1964, pR. 550 28. saMskRta sAhitya kA itihAsa gairolA, pR. 346 34. bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna, pR. 195-96 35. vahI, pR. 164 36. maMtrI-maMDana se sambandhita adhika jAnakArI ke lie dekheM - (ka) jaina sAhitya no itihAsa, mo.ka. desAI (kha) The Jain Antiquary, Vols IX No. II of 1943 & XI No.2 of 1946 Midnidirantimidniromidnidiaridrioririramira-[ 17 60miridminironironidiobridniromanianiramiove