Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna jaina rAma - sAhitya meM sItA DA0 lakSmInArAyaNa dube jaina rAma - sAhitya : jaina vAGgamaya meM vipula rAmakathA tathA rAma kAvya milatA hai / jaina rAmakathA sAmAnyatayA Adikavi vAlmIki se prabhAvita hai| jaina rAma sAhitya prAkRta, saMskRta, apabhraMza tathA kannar3a meM milatA hai yaha isakA purAtana rUpa hai / prAkRta meM cAra grantha likhe gaye jinameM sItA kA caritra-citraNa samyakarUpeNa milatA hai-- vimala sUri kA paumacariyaM zIlAcArya kI rAmalakkhaNa cariyam bhadrezvara kI kahAvatI meM rAmAyaNam aura bhuvanaturaMga sUri kA rAmalakkhaNacariya saMskRta meM ravi peNa ke padmacarita AcArya hemacandra ke jaina rAmAyaNa, jinadAsa ke rAmadeva purANa, padmadeva vijayagaNi ke rAmacarita, somasena ke rAmacarita, AcArya somaprabhakRta laghutriyazalAkApuruSa carita, meghavijaya gaNivara ke laghutriyaSTizalAkApuruSa caritra Adi ke nAma ullekhanIya haiN| apabhraMza meM svayaMbhU kA paumacariu ra kA padmapurANa Adi prasiddha haiM kannar3a meM nAgacandra ke rAmacandra carita purANa, kumundendu ke rAmAyaNa, devaya ke rAmavijayacarita, devacandra ke rAmakayAvatAra aura candrasAgara ke jina rAmAyaNa ko vismRta nahIM kiyA jA sakatA / jaMna sItA-sAhitya isI paramparA meM sItA ko lekara bhI katipaya kAvya likhe gaye the jo ki vizeSa ullekhanIya haiMbhuvanaturaMga sUri kA sIyA cariya ( prAkRta), AcArya hemacandra kA sItA rAvaNa kathAnakam (saMskRta), brahma nemidatta, zAMta sUri aura amaradAsakRta sItAcaritra (saMskRta) hariSeNa kA sItAkathAnam / haritamahala me 'maithilI - kalyANa' nAmaka nATaka saMskRta meM likhA thA / jaina - rAmakathA kI dvitIya paramparA ke janaka guNabhadra the jinakA 'uttara purANa' aura kRSNadAsa kavi kRta 'puNya candrodaya purANa' saMskRta meM likhA gayA prAkRta meM 'puSpadanta kA tisaTThI - mahApurisa guNAlaMkAra aura vimala sUri kI paramparA meM nimnalikhita sAhitya kannar3a meM cAmuNDarAya kA triSaSTi zalAkApuruSa purANa milatA hai : likhA gayA / 241
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- rAmakathA meM vimala sUri kI paramparA ko adhika prazraya milA hai| yaha zvetAmbara tathA digambara donoM sampradAyoM meM pracalita hai, parantu guNabhadra kI pari pATI sirpha digambara sampradAya meM hI milatI hai / kAvya ke atirikta sItA ko lekara nATaka - sAhitya tathA kathA sAhitya meM bhI likhA gyaa| jaina kavi hastimalla ne san 1290 ke AsapAsa saMskRta meM 'maithilI kalyANa' likhA jisakA vivecya viSaya zrRMgAra hai / isake prathama cAra aMkoM meM rAma aura sItA ke pUrvAnurAga kA citraNa milatA hai / ve milana ke pUrva kAmadeva maMdira tathA mAdhavI vana meM milate haiN| tRtIya tathA caturtha aMka meM abhisArikA sItA kA varNana milatA hai / paMcama tathA aMtima aMka meM rAma-sItA ke vivAha kA varNana hai| saMpadAsa ke 'vasudevahiNDi' meM jaina mahArASTrIya gadya jo rAmakathA milatI hai usameM sarvaprathama sItA kA janmasthala laMkA mAnA gayA hai / vaha maMdodarI tathA rAvaNa kI putrI hai parantu parityakta hokara rAjarSi janaka kI dattaka putrI bana jAtI hai| sItA svayaMvara meM sItA aneka rAjAoM meM se rAma kA cayana evaM varaNa karatI hai| saMcadAsa ne guNabhadra ko bhI prabhAvita kiyA thA kyoMki 'uttara purANa' meM rAvaNa kI vaMzAvalI evaM sItA kI janma-gAthA paryApta rUpa meM 'vasudevahiNDi' se sAdRzya rakhatI hai / kAlakramAnusAra prAcIna jaina rAma sAhitya ke pramukha stambha nimnalikhita mahAkavi the - raviSeNa - 'padmacarita' ( 660 I.) prAcInatama jaina saMskRta grantha ( saMskRta ) (ga) svayaMbhU - 'paumacariu' yA 'rAmAyaNa purANa' ( aSTama zatAbdI I.) (apabhraMza) (gha) guNabhadra - 'uttara purANa' ( navama zatAbdI I.) (saMskRta) uparilikhita granthoM meM sItA ke caritra ke vividha pakSoM kA sampaka udghATana milatA hai| 'uttara purANa' meM bhI rAma parIkSA ke binA sItA ko svIkAra karate haiM / sItA aneka rAniyoM ke sAtha ( ka ) vimala sUri paumacariyaM' (tRtIya- caturtha dIkSA letI hai| aMta meM sItA ko svarga milatA hai| zatAbdI I.) ( prAkRta ) vimala sUri aura guNabhadra kI sotA : vimala sUri ne sItAharaNa kA kAraNa isa prakAra vivecita kiyA hai zambUka ne sUryahAsa saMga kI prApti ke hetu dvAdaza varSa kI sAdhanA kI thii| saMga ke prakaTa hone para lakSmaNa use uThAkara zambUka kA mastakacchedana kara dete haiM | candranakhA putra viyoga meM vilApa karatI hai / vaha rAma-lakSmaNa kI patnI bananA prastAvita karatI hai lakSmaNa kharadUSaNa kI senA ko roka dete haiN| rAvaNa sItA para mugdha ho jAtA hai| vaha avalokanI vidyA se jAna letA hai ki lakSmaNa ne rAma ko bulAne hetu siMhanAda kA saMketa nizcita kiyA hai| isalie vaha yukti pUrvaka siMhanAda karake sInA se lakSmaNa ko pRthak kara sItAharaNa karane meM saphala ho jAtA hai / 242 'pauma cariyaM ke vittaraveM parva meM laMkA meM zrI rAma praviSTa hokara sabase pahale sItA ke pAsa jAte haiN| donoM kA milana dekhakara devagaNa phUla barasAte haiM aura sItA meM niSkalaMka tathA punIta sAtvika caritra kA sAkSya dete haiM / isa grantha meM zrIrAma kI kisI zaMkA yA sItA kI agni parIkSA kA koI ullekha nahIM hai / svayaMbhU ko sotA svayaMbhU ke 'paumacariu' meM prArambha meM mUka sItA ke darzana hote haiN| sAgara vRddhi bhaTTAraka tathA jyotiSI
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ sItA ke kAraNa rAvaNa evaM rAkSasoM ke vinAza kI bhaviSyavANI kara dete haiM svayaM bhU ne sItA ke caritra ko anupama tathA divya svarUpa pradAna kiyA hai| tehiM haNevau rakkhu mhaarge| jaina-rAma-sAhitya meM sItA-nirvAsana prasaMga: jagaya-NarAhiva-taNaya kAraNe / rAma-kathA ke samAna sItA-nirvAsana ke AkhyAna aura ko bhI prastuta karane kA sarvaprathama zreya maharSi Ayahe kaNNaheM kAraNeNa hois| vAlmIki ko hai| viNAsu bahu-raktasahu~ / guNabhadra ke 'uttara purANa' meM sItA-tyAga kI koI vana meM sItA ke caritra kA vikAsa mauna rUpa meM carcA nahIM milatI / isakI zRkhalA meM mahAbhArata, hotA hai / sItA yuddhoM ke viparIta hai harivaMza purANa, vAyu purANa, viSNu purANa, nR saMha kara calaNa-deha-sira-khaNDaNahu / purANa aura anAyakaM jAtakaM bhI Ate haiM jinameM sItANiviNa mAe hau bhaNDaNahu // nirvAsana-AkhyAna kA abhAva hai| parantu sItA-tyAga hauM tAeM diNNI kehAhuM / ko adhikAMza jaina-rAma-sAhitya svIkAra karatA hai| kali-kAla-kiyantahaM jehAhU~ / / sItA-nirvAsana ke mukhya cAra kAraNa thesItA-haraNa ke samaya vaha apane ko bar3I abhA- (ka) lokApavAda-jaina-rAma-sAhitya meM isakA ginI mAnatI hai pratipAdana vimala sari ke 'pauma cariyaM' tathA raviSeNa ke 'padma carita' meM milatA hai / svayaMbhU ne apane mahAko saMthavaI maI ko suhi kahoM dukkhu mahantau / kAvya 'pauma cariu' meM isakI pRSThabhUmi kA vizleSaNa jahiM jahiM nAmi hauM taM taM ji paesa plittu|| karate hue likhA hai : ayodhyA kI katipaya puzcalI rAvaNa ke pralobhanoM tathA upasargoM se sItA kA nAriyoM ne apane patiyoM ke samakSa yaha tarka kiyA ki himAlaya jaisA acala aura gaMgA jala jaisA pavitra yadi itane dinoM taka rAvaNa ke yahA~ rahakara AnevAlI caritra raMcamAtra bhI vicalita nahIM ho pAyA / sItA sItA rAma ko grAhya ho sakatI hai to eka-do rAta agni parIkSA meM saphala hotI hai anyatra bitA-kara unake ghara lauTane meM patiyoM ko Apatti kyoM ho ?-isa carcA ko lekara nagara meM sItAki kijai aNNai divve, viSayaka pravAda phailatA haijeNa visujjhaho mahu maNaho / para-purisu ramevi dumbhahilau, jiha kaNaya-lAli DAhuttara, acchaNi majjhe huAruhaNa ho / deMti paDuttara paha-yaNaho / ki rAmaNa bhujai jaNaya-suya, aMta meM sItA kA virAgI mana strI na banane kI varisu vasevi dhare rAmaNa ho / / ghoSaNA kara detA hai rAma kula kI maryAdA ke kAraNa sItA ko niSkAevahi tiha karemi puNu rahuvai / sita kara dete haiM / 'pauma cariu' aneka mArmika tathA jiha Na homi paDivArI tiyamai / / bhAva-pravaNa prasaMgoM se paripUrNa hai parantu sItA-tyAga kA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prasaMga sarvAdhika kAruNika aura vidagdha hai| vibhISaNa dIvau hoi sahAveM kAlau / sItA ke pavitra caritra kI nirdoSitA siddha karane ke vaTTi-sihaeM maNDijjai Alau / / lie apanI sArI zakti lagA dete haiN| laMkA se trijaTA Nara NArihi evaDDau annau / Akara gavAhI detI hai| aMta meM sItA kI agni parIkSA maraNe vivelliNa melliya taruvaru / / hotI hai / dUsare dina jaba sItA ko sabere sabhA meM aMta meM sItA tapazcaraNa ke lie prasthita ho jAtI lAkara Asana para biThAyA jAtA hai, taba sItA vara hai| svayaMbhU ne sItA ke caritra ko samvedanazIlatA se Asana para saMsthita aisI zobhAyamAna hotI hai jaise jina ApUrNa kara diyA hai| vaha pAThakoM kI dayA, samvedanA Asana para zAsana-devatA tathA sahAnubhUti kI adhikAriNI bana jAtI hai / sIya paiTTa NivaTTha varAsaNe / ___ svayaMbhU ke pUrva vimala sUri, raviSeNa tathA AcArya sAsaNa devae jaMz2iNa-sAsaNe // hemacandra ne sItA-tyAga ke prasaMga kA samyaka pratipAdana kiyA hai| prakhara tathA spaSTavAdinI sItA kA, zaMkAlu tathA nArI-caritra kI bhartsanA karane vAle zrI rAma ko kitanA 'pauma cariyaM' ke pUrva 92 94 meM sItA-tyAga kA AtmAbhimAnapUrNa evaM sateja uttara hai ki gaMgA jala vistRta varNana milatA hai| lakA se lauTa Ane ke samaya gaeNdalA hotA hai, phira bhI saba usameM snAna karate haiN| bhI janatA ke apavAda kI carcA milatI hai| zrI rAma candramA sakalaMka hai, lekina usakI prabhA nirmala, megha svataH garbhavatI sItA ko vana meM vibhinna jaina caityAlaya kAlA hotA hai parantu usameM nivAsa karanevAlI dikhalA rahe the ki ayodhyA ke aneka nAgarika unake vidyutchaTA ujjvala / pASANa apUjya hotA hai, yaha sarva- pAsa Ae aura abhayadAna pAkara unhoMne apane Agamana vidita hai parantu usase nirmita pratimA meM candana kA kA nimitta nirUpita kiyA / unase zrI rAma ko sItA lepa lagAte haiM / kamala paMka se utpanna hotA hai lekina kA apavAda vidita hotA hai aura ve apane senApati usakI mAlA jinavara para car3hatI hai, dIpaka svabhAva se kRtAMtavadana ko jina-maMdira dikhalAne ke bahAne sItA kAlA hotA hai lekina usakI zikhA bhavana ko Alo- ko gaMgA pAra ke vana meM chor3a Ane kA Adeza dete haiN| kita karatI hai| nara tathA nArI meM yahI antara hai jo saMyoga se vana meM puNDarIkapura ke nareza bajrajaMgha ne sItA vRkSa aura beli meM / beli sUkha jAne para bhI vRkSa ko / kA karuNa krandana suna liyA jisa para vaha unheM apane nahIM chor3atI bhavana meM le AyA aura usake yahA~ sItA ke do putra sANuNa keNa vi jaNeNa gaNijjai / gaMgA gaihiM taM ji Na hAijjai // sasi klaMka tahiM ji paha Nimmala / kAlau meha tahiM jeM taNi ujjala / / uvalu apuiju Na keNa vi chippai / tahi ji paDipa candaNeNa vilippai / / dhujjai pAu paMku jai laggai / kamala-bhAla puNu jiNahI balaggai / 'padamacarita' ke chiyAnnave parva meM sItA ke grahaNa svarUpa duSpariNAmoM meM prajA kA maryAdAvihIna svarUpa aura nAriyoM kA haraNa, pratyAvartana tathA unakI svIkRti batalAI gayI hai| _ 'yogazAstra' (dvAdaza zatAbdI) meM sItA nirvAsana ke tadantara eka ghaTanA kA vRttAMta milatA hai / tadanusAra zrI rAma apanI bhAryA ke anveSaNa meM bana gaye hue the 244
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ kintu sItA kahIM nahIM mila paayii| rAma ne yaha vicAra karake ki mItA kisI hiMsaka pazu dvArA samApta ho cukI hai, ataeva, unhoMne parAvartita hokara sItA kA zrAddha kiyA / (kha) dhobI kA AkhyAna : jaina- rAma- sAhitya meM isakI carcA nahIM milatI / (ga) rAvaNa kA citra : isa vRttAMta ko prastuta karane kA sarvaprathama evaM prAcInatama zreya jaina - rAma sAhitya ko hai / haribhadra sUri ke ( aSTama zatAbdI) upadeza pada meM sItA dvArA rAvaNa ke caraNoM ke citra nirmita karane kA sUtra milatA hai| TIkAkAra municcandrasUri ( dvAdaza zatAbdI) ke kathAnAnusAra sItA ne apanI IrSyAlu sapatnI ke protsAhana se rAvaNa ke pairoM kA citra banAyA thaa| isa para sapatnI ne rAma ko yaha citra disalA diyA diyA aura unhoMne sItA kA tyAga kara diyA / bhadrezvara kI 'kahAvalI' (ekAdaza zatAbdI) meM yaha AkhyAna AyA hai ki sItA ke garbhavatI ho jAne para IrSyAlu tathA dveSamayI sapatniyoM ke Agraha para sItA ne rAvaNa ke pairoM kA citra nirmita kiyA jise unhoMne sItA dvArA rAvaNa ke smaraNa ke pramANa svarUpa rAma ke samakSa upasthita kara diyA / rAma ne isakI upekSA karadI / sautoM ne rAvaNa citra kA kissA dAsiyoM ke dvArA janatA meM phailA diyaa| tatpazcAta rAma gupta veSa dhAraNa kara nagarodyAna meM gaye jahA~ unhoMne apanI isa hetu niMdA sunI guptacaroM ne bhI lokApavAda kI carcA kI / rAma kA nirdeza pAkara kRtAMtavadana tIrthayAtrA ke bahAne sItA ko vana meM chor3a AyA / usake bAda rAma ne lakSmaNa evaM anya vidyAbaroM ke sAtha vimAna meM car3hakara sItAnveSaNa kiyA parantu unheM na pAkara yaha samajha liyA ki ve kisI hiMsaka jAnavara kA grAsa bana gaI haiN| hemacandra ke jaina rAmAyaNa' ( dvAdaza zatAbdI) meM bhI yahI gAthA hai / nAgarikoM ne bhI sItA ke lokApavAda kI carcA kI jise rAma ne ThIka pAyA / devavijayagaNi ke 'jaina rAmAyaNa' (san 159 ) meM nAriyA~ rAma se zikAyata karatI haiM ki sItA rAvaNa ke caraNoM kI pUjA-arcanA karatI hai svAmin eSA sItA rAvaNa mohitA rAvaNAMhI bhUmau likhitvA puSpAdibhiH pUjayati // jaina rAvaNa-citra- kathA kA bhAratIya rAmAyaNoM para prabhAva : jaina rAma - sAhitya meM AyI, sItA dvArA rAvaNa ke citra ke nirmANa kI ghaTanA kA bhAratIya rAmAyaNoM para vyApaka prabhAva par3atA dikhalAyI detA hai / 245 baMgAla meM kRtivAsa ojhA dvArA likhita rAmakathA 'kRtivAsa rAmAyaNa' yA 'zrIrAma pAMcAlI' (pandrahavIM zatAbdI kA aMta) meM sakhiyoM se prerita hokara sItA rAvaNa kA citra khIMcatI hai / sikkhoM ke dazameza guru govindasiMha ne 'rAmAvatAra kathA' yA govinda 'rAmAyaNa' (san 1668 ) meM rAvaNacitra ke kAraNa rAma ke sItA para saMdeha hone kA vRttAMta milatA hai| saMskRta kI 'Ananda rAmAyaNa' (pandrahavIM zatAbdI) ke tRtIya sarga meM kaikayI ke Agraha para sItA rAvaNa ke sirpha aMgUThe kA citra banAtI hai jise kaikayI pUrA karatI hai, aura rAma ko bulAkara nArI caritra kI AlocanA karatI hai yatra yatra manolagnaM smayaMte hRdi tatsadA / striyAca caritra ko vetti zivAyA mohitAH striyA ||
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAzmIrI rAmAyaNa' athavA 'rAmAvatAra carita' mArgoM na gAMga gaMgaliyA gaMgAjala pAnI, gaMgAjala pAnI ho (aTThArahavIM zatAbdI) meM divAkara bhaTTa ne rAvaNa ke nanadI samuhe ke ovarI liyAvau tau khanA urehoM ho|| citra ke hI kAraNa sItA-tyAga ko caritArtha hote mAMgina gAMga gaMguliyA gaMgAjala pAnI, gaMgAjala pAnI ho nirUpita kiyA hai / rAma kI sagI bahina sItA se hei ho, samuheM ke obarI lipAina to khanA urehaiM ho| citra banavAtI hai| hathavA urehI sItA gor3avA urehI avara urehI dRinoM __ AMkhi / narmadA dvArA racita gujarAtI rAmAyaNa 'rAmAyaNa- hei ho, Ai gaye sirIrAma AMcara chori mUdini ho / nosAra' (unnIsavIM zatAbdI) ke anusAra rAma sItA ko rAvaNa kA citra khIMcate hae aura apanI dAsI se ___lokagItoM meM sarvatra sItA-parityAga kA kAraNa rAvaNa ke citra kA nirmANa hI batAyA gayA hai| sItA rAvaNa kA vRttAMta kahate hae sunate haiN| pahale se hI citrakalA vizAradA thI aura lokagItoM meM jaina hindI rAmakathA 'padama purANa' (san 1661) vivAha ke pUrva bhI kaI sthaloM para sItA ke citrakalA meM daulata rAma ne bhI rAvaNa ke citra kA ullekha kiyA prAvINya kA vRttAMta milatA hai| ataeva, laMkA se lauTane ke bAda sItA ke dvArA rAvaNa ke citra ke nirmANa meM koI asvAbhAvikatA AtI pratIta nahIM hotii| eka samrATa jahA~gIra ke samaya meM mUllA masIha yA bhojapurI lokagIta mohara meM bhI isI bhAvanA kI parama sAdullAha kairAnavI takhallusa masIha ne phArasI meM puSTi milatI hailikhita 'rAmAyaNa masIhI' athavA 'hadIsa-i-rAma-usItA' ke anusAra rAma kI bahina ne sItA se rAvaNa rAma avaru lachumana bhaiyA, kA citra khicavAkara kahA ki sItA rAta-dina isa citra Are ekalI bahiniyA~ haihoM kii| kI pUjA karatI hai| e jIvA rAmajI baiThele jevanakhA, bahina laiyA lakhe re kI / jaina rAvaNa citra-kathA kA lokagItoM para prabhAva : e bhaiyA bhaujI ke danA banavasavA, jini . khanA urehe le kii| isa mUlasrota ko hamAre lokagItoM ne bhI svI jini sItA bhUkhA ke bhojana delI, kAra kiyA hai| lokagItoM meM sItA-parityAga kI ghaTanA aura lAgA ke bahataravA / / kA atyanta mArmika varNana tathA sItA kA caritra-citraNa honI se ho sItA gahabAi re AsApati, milatA hai| eka avadhI sohara lokagIta meM nanada ke kaise banavAsina ho ki / kahane se sItA ne rAvaNa kA citra banAyA thA isI prakAra eka bundelI lokagIta meM bhI sItAnanada bhaujAI duinoM pAnI gayIM are pAnI gyiiN| nirvAsana kA kAraNa rAvaNa ke citra kA nirmANa haibhaujI jauna khana tumheM hari lei ga urehi dekhAvahu ho / jaumeM khanA urehoM urehi dekhAvauM, urehi dekhAva unaa| cauka caMdana bina AMgana sanau koyala bina amarAI / nanadI sani paihaiM biranA tohAra tau desavA nikari haiM ho // rAmA vinA morI sUnI ajodhyA lachamana bina ThakurAI / / lAkha dohaiyA rAjA dazaratha rAma mathavA chuvo, sItA binA morI sanI rasoiyA kauna kare caturAI / rAma mathavA chuvonaa| Ama imaliyA kI nanhIM nanhIM patiyA~, nIma kI zItala bhaujI lAkha dohaiyA lachimana bhaiyA jau bhaiyA batAva ho
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ oI taraM baiThI nanada bhojAI kara rahI rAvana kI bAta jauna khanA bhaujI tumeM hara legava hameM urei batAva / ravana ure ho jabaI dArI nanadI ghara meM sabara na hoya / jo suna pAheM bIrana tumhAre ghara meM deMya nikAra / rAma kI saugaMdha lakhana kI saugaMdha dasaratha lAkha duhAI / hamArI saugaMdha khAo bArI nanadI tumako kahA paTa jAI / apanI saugaMdha khAta hoM bhojI, sijiyA pAvana deU / surahana gaU ke govara magAoM vaiyA miTiyA deva lipAI / hAtha banAye, pAMva banAye aura battIsaI dAMta | Upara ko mastaka likhana nahi pAo, A gae rAjArAma / lyAva ne baiyA pichoriyA likhanA deya lukAya jaina rAvaNa citra kathA kA videzI rAmakAvya para prabhAva : jAvA ke 'surata kANDa' meM kaikayI svataH sItA ke paMkhe para rAvaNa kA citra aMkita karatI hai aura suSuptA vasthA meM lIna sItA ke parva para rakha detI hai| hikAyata serI rAma' meM kIkavI devI bharata zatrudhana kI sahodarI hai / sItA ne kIkavI devI ke Agraha ke kAraNa paMkhe para rAvaNa kA citra khIMca diyA / kIkavI ne use sItA ke vakSasthala para rakha diyA aura yaha AkSepa kiyA ki sone ke pUrva sItA ne usa citra kA cumbana kiyA thA / rAma ne kI kavI para vizvAsa kara liyaa| hindesiyA ke 'hikAyata mahArAja rAvaNa' meM yaha vRttAMta AyA hai ki rAvaNa vadha ke uparAnta rAma ko laMkA meM rahate sAta mAha ho gaye / rAvaNa kI putrI apane pitA kA citra sotI sItA kI chAtI para rakha detI hai| sItA nidrAvasthA meM usa citra kA cumbana karatI hai, usI kSaNa rAma unake pAsa Ate haiM aura usa dRzya ko dekhakara rAma Aga babUlA ho jAte haiM / hindacIna arthAt rumera vAGmaya kI sarvAdhika sazakta kRti 'rAmaketi (satrahavIM zatAbdI) hai| isake pacahattaraveM sarga meM atulaya rAkSasI sItA kI sakhI vana kara usase rAvaNa kA citra aMkita karAtI hai aura isa citra meM praviSTa ho jAtI hai| isake pariNAmasvarUpa sItA prayAsa karane ke bAda bhI usa citra ko miTA nahIM pAtI hai, aura aMtataH hatAza hokara palaMga ke nIce use chipA detI hai / taduparAMta rAma ke isa palaMga para leTa jAne para unako teja bukhAra ho AtA hai / jaba unheM usa citra kA patA calatA hai to ve lakSmaNa ko sItA ko vana meM le jAkara mAra DAlane kA Adeza dete haiM / zyAmadeza kI racanA 'rAma kiyena' meM ala nAmaka zUrpaNakhA kI putrI sItA se rAvaNa kA citra aMkita karavAtI hai aura tatpazcAt isI citra meM praveza kara jAtI hai jisase sItA use miTA nahIM pAtI hai| solahavIM zatAbdI meM 'rAma jAtaka' kI racanA huI thI zyAma ke uttara pUrvIya prAMtoM ke lAbho bhASA meM jisameM bhI rAvaNacitra ke kAraNa sItA tyAga hotA hai / lAosa ke 'brahmacakra' yA 'pompanakA' meM zUrpaNakhA svataH chadmaveza meM sItA ke pAsa Akara unase citra banavA letI hai / thAIlaiNDa kI 'bAI rAmAyaNa' meM bhI isI citra kI paryApta carcA hai| siMhalI rAmakathA meM umA sItA ke pAsa Akara unase kele ke patte para rAvaNa kA citra aMkita karavAtI hai / akasmAta rAma ke Agamana para sItA isa citra ko palaMga ke nIce pheMka detI hai| rAma usa palaMga para baiTha jAte haiM aura palaMga kA~pane lagatA hai / kAraNa vidita hone para rAma atyanta kruddha ho jAte haiM / rAvaNa ke citra kA mUla jisane videzoM meM jAkara bar3A dhAraNa kara liyA hai| 247 utsa jaina sAhitya hai ugra tathA viziSTa rUpa
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ (gha) parokSa kAraga hindI kI jaina-rAma-kathA kI madhyakAlIna paramparA ___'pauma cariyaM' ke pUrva 103 meM yaha kathA AyI hai meM mukhya kRtiyA~ nimnalikhita haiM:ki sItA ne apane pUrva janma meM muni sudarzana kI burAI (ka) munilAvaNya kI 'rAvaNa mandodarI smvaad'| kI thI aura isake pariNAmasvarUpa vaha svayaM lokApavAda kI pAtra bana gyiiN| (kha) jinarAjasUrI kI 'rAvaNa mandodarI samvAda' aura (ga) brahmajinadAsa kA 'rAmacarita' yA 'rAmarasa' aura samAkalana : 'hanumaMta rasa' / sampUrNa jaina rAma-sAhitya sItA kI vibhinna inameM sItA ke caritra ke aneka ujjvala tathA chabiyoM tathA bimboM se paripUrNa hai / unako jaina kaviyoM sarasa pAzvoM ko saphalatApUrvaka udaghATita kiyA gayA ne apane dharma-sampradAya tathA siddhAnta ke anusAra gar3hane kA saphala prayAsa kiyA hai| bhAratIya vADa maya ko jaina rAma-sAhitya kA yaha apratima pradeya hai ki usane sItA ko dharatI-putrI ke samAna hI Akalita kiyaa| 248