Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryAyeM kramabaddha bhI hotI haiM aura akramabaddha bhI pUrvapakSakA prazna--dravyoMmeM honevAlI sabhI paryAya niyatakramase hI hotI haiM yA aniyatakramase bhI ? uttarapakSakA uttara-dravyoMmeM honevAlI sabhI paryAya niyatakramase hI hotI hai / samIkSA paryAyoMkA vivaraNa 1. pravacanasArake dUsare jJeyatattvAdhikArakI gAthA 1 meM batalAyA hai ki vizvameM eka AkAza, eka dharma, eka adharma, asaMkhyAta kAla, ananta jIva aura ananta pudgalarUpa jitane padArtha haiM unheM dravya kahate haiM / pratyeka dravyameM svataHsiddha ananta guNa haiN| tathA pratyeka dravyameM dravya-paryAyeM va pratyeka dravyake pratyeka guNameM guNaparyAyeM hotI haiM / tattvArthasUtrake "guNaparyayavadravyaM" (5-38) sUtrakA bhI yahI abhiprAya hai| 2. tattvArthasUtrake "sadravyalakSaNam" (5-29) sUtrameM dravyakA lakSaNa "sat" kahA hai tathA dravyakA svataHsiddha svabhAva honese guNa bhI "sat" kahalAtA hai| pratyeka dravyameM va pratyeka dravyake pratyeka guNameM pratikSaNa utpAda, vyaya aura dhrovyarUpase pariNamana hotA rahatA hai| dravya aura guNakI sva-sva uttaraparyAyake vikAsako utpAda aura pUrvaparyAyake vinAzako vyaya kahate hai| dravyoM aura guNoMmeM ye utpAda aura vyaya donoM unakI dravyarUpatA aura guNarUpatAko surakSita rakhakara hI hote haiM / ataH dravya aura guNameM dhrauvyarUpatA bhI satat banI rahatI hai| yahI kAraNa hai ki tattvArthasUtrake "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sata" (5-30) sUtrameM satkA lakSaNa aisA hI nirdhArita kiyA gayA hai| paryAyoMkI dvirUpatA : sabhI dravyaparyAyeM sva-parapratyaya hI hotI haiM tathA sabhI guNaparyAyoMmeMse SaTguNahAni-vRddhirUpa paryAyeM svapratyaya aura inake atirikta zeSaguNaparyAyeM sva-parapratyaya hI hotI haiN| jo paryAya nimittakAraNabhUta bAhya sAmagrIkI sahAyatApUrvaka upAdAnakAraNajanya ho use sva-parapratyaya aura jo paryAya nimittakAraNabhUta bAhyasAmagrIkI sahAyatAke binA upAdAnakAraNajanya ho use svapratyaya kahate haiN| paryAyakA-vibhAjana kAladravyakI akhaNDa paryAyabhUta samayasApekSa honese dravya aura guNakI pratyeka paryAya samayavartI mAnI gaI hai| ubhaya paryAyoMkI AgamadvArA puSTi : tattvArthasUtrake "niSkriyANi ca" (5-7) sUtrakI TIkA sarvArthasiddhi meM va niyamasArakI gAthA 14 ke uttarArddha meM paryAyoMke svapratyaya aura sva-parapratyaya do bheda spaSTa svIkAra kiye gaye haiN| paryAyoMko utpatti meM niyatakramatA aura aniyatakramatAkA nirNaya : yataH svapratyaya paryAyoMkI utpatti nimittanirapekSa svapratyayatAke AdhArapara hotI hai, ataH vaha niyatakramase hI hotI hai aura sva-parapratyaya paryAyoMkI utpatti nimittasApekSa svapratyayatAke AdhArapara hotI hai, ataH vaha nimittoMke samAgamake anusAra niyatakramase bhI hotI hai aura aniyatakramase bhI hotI hai| 1. vIrasevAmandira-TrasTa, vArANasI, dvArA prakAzita, 1984 I0 / 2. attho khalu davvamao danvANi gaNappagANi bhaNidANi / tehiM puNo pajjAyA pajjayamUDhA hi parasamayA // 1 //
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 : sarasvatIvaradaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha sva-parapratyaya paryAyoMkI anya AgamavacanoM dvArA puSTi : samayasArake sarvavizuddhajJAnAdhikArakI gAthA 308 se 311 takakI AtmakhyAti TIkAmeM "jIvo hi tAvata kramaniyamitAtmapAriNAmairutpadyamAno jIva eva nAjIvaH, evamajIvo'pi kramaniyamitAtmapariNAmairutpadyamAno'jIva eva na jIvaH" yaha kathana pAyA jAtA hai| isa kathanameM vidyamAna 'jIva eva nAjIvaH" aura "ajIva eva na jIvaH" ina donoM aMzoMse jJAta hotA hai ki jIvakI paryAya ajIvakI sahAyatApUrvaka aura ajIvakI paryAyeM jIvakI sahAyatApUrvaka utpanna hotI haiM / yadi aisA na mAnA jAve, to ukta kathanake ye donoM aMza nirarthaka ho jAyeMge, kyoMki jIvako ajIvarUpa aura ajIvako jIvarUpa mAnanekA prasaMga tabhI upasthita hotA hai jaba jIvakI paryAyoMkA ajIvake sAtha aura ajIvakI paryAyoMkA jIvake sAtha nimitta-naimittikabhAvarUpa kAryakAraNasambandha mAnA jaave| samayasAra-kalaza 195 meM spaSTa kahA gayA hai ki jIvakA prakRtiyoMke sAtha jo bandha hotA hai vaha jIvake ajJAnabhAvakA hI mAhAtmya hai / samayasAra kI gAthA 312-13 meM to aura bhI spaSTa likhA hai ki jIva prakRtike nimitta (sahayoga) se utpanna aura vinaSTa hotA hai va prakRti jIvake nimitta (sahayoga) se utpanna aura vinaSTa hotI hai| samayasArakI gAthA 80, 81 aura 105 tathA pravacanasArake jJeyAdhikArakI gAthA 77 se bhI sva-parapratyaya paryAyoMkA spaSTa samarthana hotA hai| isake alAvA jayapura (khAniyA) tattvacarcAkI samIkSA (bhAga-1) ke antargata praznottara-1kI samIkSAmeM maiMne tarka aura Agama pramANoMke AdhArase nimittoMke preraka aura udAsIna (apreraka) do bheda batalAkara unake lakSaNa isa rUpameM nirdhArita kiye haiM ki preraka nimitta ve haiM jinake sAtha upAdAnake kAryakI anvaya aura vyatireka vyAptiyA~ hoM tathA udAsIna nimitta ve haiM jinakI usI kAryake sAtha anvaya aura vyatireka vyAptiyA~ hoN| ina lakSaNoMke anusAra vahIMpara maiMne yaha bhI spaSTa kiyA hai ki prerakanimittoMke balase kArya Age-pIche bhI kiyA jA sakatA hai tathA anukala udAsIna nimittoMkA bhI yadi upAdAnako sahayoga prApta na ho to usa upAdAnakI vivakSita kAryarUpa pariNati nahIM hotI hai| isase bhI nirNIta hotA hai ki nimittasApekSa svapratyayatAke AdhArapara hI sva-parapratyaya paryAyoMkI utpatti hotI hai| isakA spaSTIkaraNa udAharaNoM dvArA kiyA jAtA hai 1.paThanakI yogyatAviziSTa ziSyakI paThana kriyA prerakanimittakAraNabhUta adhyApakakI sahAyatAse hotI hai, usakI sahAyatAke binA nahIM hotI / tathA vahA~ yadi udAsIna nimittakAraNabhUta prakAzakA abhAva ho to na adhyApaka par3hA sakatA hai aura na ziSya par3ha sakatA hai / isI prakAra calanekI yogyatAviziSTa relagAr3I prerakanimittakAraNabhUta iMjanake calanepara hI calatI hai, usake abhAvameM nahIM calatI, tathA vahA~ yadi udAsIna nimittakAraNabhUta relapaTarokA sahayoga prApta na ho to na iMjana cala sakatA hai aura na relagAr3I cala sakatI hai| isa vivecanake anusAra sva-parapratyaya paryAyoMkI utpatti preraka aura udAsIna nimittoMkI sahAyatApUrvaka honeke kAraNa una sva-parapratyaya paryAyoMkI utpattimeM kramabaddhatA arthAta niyatakramatA aura akramabaddhatA arthAta aniyatakramatA donoM hI prakArakI vyavasthA nizcita hotI hai| 2. preraka nimittakAraNabhUta kumbhakAra anya preraka aura udAsIna nimittakAraNoMkI sahAyatApUrvaka ghaTarUpa pariNata honekI yogyatA viziSTa miThIse kramazaH sthAsa, koza aura kuzala paryAyoMkI utpattipUrvaka hI saMkalpita ghaTako utpanna karatA hai, tathA Avazyaka honepara vaha kumbhakAra usI miTTIse vivakSita sakorA Adiko bhI utpanna karatA hai| itanA hI nahIM, yadi daMDakA AghAta Adi kAraNa mila jAyeM to cAla kAryake
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 149 vinAza Adi kArya bhI utpanna ho jAte haiM / isI taraha krodhakarmakA udaya rahate krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa pariNata honekI yogyatA viziSTa jIvakI krodhaparyAya hote-hote yadi mAna, mAyA yA lobha karmakA udaya ho jAve to krodha paryAya rukakara usa jIvakI yathAyogya mAna, mAyA yA lobha paryAya hone lagatI hai| isa vivecanake anusAra bhI sva-parapratyaya paryAyoMkI utpatti preraka aura udAsIna nimittoMkI sahAyatApUrvaka honeke kAraNa una sva-parapratyaya paryAyoMkI utpattimeM kramabaddhatA arthAt niyatakramatA aura akramabaddhatA arthAt aniyatakramatA donoM hI prakArako vyavasthA nirNIta hotI hai| 3. pakanekI yogyatA viziSTa AmraphalakA pAka Rtuke anusAra samayapara honekA niyama hai, parantu usa Amraphalako yadi kRtrima USmAkA yoga mila jAve to vaha asamayameM bhI paka jAtA hai| isI prakAra maraNakI yogyatAviziSTa saMsArI jIvakA maraNa Ayukarmake sthitibandhake anusAra AyukI samAptipara honA nizcita hai, parantu yadi viSapAna AdikA yoga mila jAve to jIva asamayameM bhI maraNako prApta ho jAtA hai / isa vivecanake anusAra bhI sva-parapratyaya paryAyoMkI utpatti preraka aura udAsIna nimittoMkI sahAyatApUrvaka honeke kAraNa una sva-parapratyaya paryAyoMkI utpattimeM kramabaddhatA arthAta niyatakramatA aura akramabaddhatA arthAt aniyatakramatA donoM hI prakArako vyavasthA siddha hotI hai| yahA~ 'asamaya' zabdakA artha niyatasamayase bhinna aniyatasamaya hI grahaNa karanA yukta hai, samayase bhinna anya nimittakAraNabhUta padArtha grahaNa karanA yukta nahIM hai-jaisA ki uttarapakSa mAnatA hai| itanA avazya hai ki jisa paryAyakI utpatti usa aniyatasamayameM hotI hai vaha anukUla nimittakAraNasApekSa hI hotI hai| uttarapakSakI dRSTimeM sva-parapratyaya paryAyoMkI utpattikI vyavasthA : 1. samayasArake sarvavizuddhajJAnAdhikArako 308 se 331 takakI gAthAoMkI AtmakhyAti-TIkAke pUrvokta kathanake aMzabhata donoM "kramaniyamitAtmapariNAmaiH" padoMmeM vidyamAna "kramaniyamita" zabdakA DaoN0 hukamacandra bhArillane apanI "kramabaddhaparyAya" pustakameM pRSTha 123 para yaha spaSTIkaraNa kiyA hai ki "kramaniyamitazabdameM krama arthAta kramase (nambaravAra) tathA niyamita arthAta nizcita / jisa samaya jo paryAya AnevAlI hai vahI AyegI isameM pheraphAra nahIM ho sktaa| uttarapakSa bhI yahI mAnatA hai| isa prakAra jJAta hotA hai ki uttarapakSa AtmakhyAti-TIkAke ukta kramaniyamita zabdake AdhArapara pratyeka sva-parapratyaya paryAyakI utpattikA niyata samaya mAnakara apanA yaha mata nizcita karatA hai ki sabhI sva-parapratyaya paryAyoMko utpatti svapratyaya paryAyoMkI utpattike samAna kramabaddha arthAt niyatakramase hI hotI hai, akramabaddha arthAt aniyatakramase . nahIM hotii| 2. sampUrNa dravyoMko kAlika sva-parapratyaya paryAyeM sarvajJake kevalajJAnameM pratisamaya yugapat (ekasAtha) kramabaddha hI pratibhASita hotI haiM, ataH una paryAyoMkI utpattiko svapratyaya paryAyoMkI utpattike samAna kramabaddha arthAt niyatakramase hI mAnanA yukta haiM, anyathA arthAt una sva-parapratyaya paryAyoMkI utpattiko akramabaddha arthAta aniyatakramase svIkAra karanepara pratyeka dravyakI kAlika una paryAyoMkI kevalajJAnameM pratisamaya yugapat (ekasAtha) kramabaddha pratibhAsita honA asambhava ho jAyegA, phalataH isa tarkake AdhArase vaha apanA yaha mata nizcita karatA hai ki sva-parapratyaya paryAyoMkI utpatti sva-pratyaya paryAyoMkI utpattike samAna kramabaddha arthAt niyatakramase hI hotI hai, akramabaddha arthAt aniyatakramase nahIM hotii|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 : sarasvatI-varadaputra paM. baMzodhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha niSkarSa yadyapi uttarapakSake samAna pUrvapakSa bhI kAttikeyAnuprekSA va AcArya raviSeNa racita padmapurANake pratipAdya viSayako pramANa mAnatA hai, tathApi Upara jo vivecana kiyA gayA hai usase yaha niSkarSa nikalatA hai ki jahA~ pUrva pakSa sva-parapratyaya paryAyoMkI utpattimeM jisa deza aura jisa kAlameM paryAya utpanna huI, utpanna ho rahI hai yA utpanna hogI usa deza aura usa kAlako mahatva na dekara upAdAna kAraNabhUta antaraMga sAmagrIke sAtha nimittakAraNabhUta bAhya sAmagrIko mahatva detA hai, vahA~ uttarapakSa usa sva-parapratyaya paryAyakI utpattimeM upAdAnakAraNabhUta antaraMga sAmagrIko mahatva dete hue bhI nimittakAraNabhUta bAhya sAmagrIko mahatva na dekara usa deza aura usa kAlako mahattva detA hai jisa deza aura jisa kAlameM vaha paryAya utpanna huI, utpanna ho rahI hai yA utpanna hogii| pUrvapakSa sva-parapratyaya paryAyakI utpattimeM ukta deza aura kAlako mahatva na dekara jo upAdAnakAraNabhUta antaraMgasAmagrIke sAtha nimittakAraNabhUta bAhya sAmagrIko mahatva detA hai / usameM hetu yaha hai ki vaha pakSa usa paryAyakI utpattimeM usa deza aura usa kAlako niyAmaka nahIM mAnatA hai jisa deza aura jisa kAlameM usa paryAyakI utpatti huI, ho rahI hai yA hogii| tathA vaha pakSa usa paryAyakI utpattimeM upAdAnakAraNabhata sAmagrIko usa paryAyarUpa pariNata honeke AdhArapara aura nimittakAraNabhUta bAhya sAmagrIko upAdAnakI usa paryAyarUpa pariNatimeM sahAyaka honeke AdhArapara niyAmaka mAnatA hai| isake viparIta uttarapakSa usa sva-parapratyaya paryAyakI utpattimeM upAdAnakAraNabhUtaantaraMga sAmagrIko mahattva dete hue bhI nimittakAraNabhUta bAhyasAmagrIko mahatva na dekara jo ukta deza aura kAlako mahatva detA hai usameM hatu yaha hai ki vaha pakSa usa paryAyakI utpattimeM upAdAnako usa paryAyarUpa pariNata honeke AdhArapara niyAmaka mAnate hue bhI nimittakAraNabhUta sAmagrIko usa paryAyarUpa pariNata na hone aura upAdAnakI usa paryAyarUpa pariNatimeM sahAyaka bhI na honeke AdhArapara sarvathA akiMcitkara mAnate hue niyAmaka na mAnakara kevalajJAnase jJAta honeke AdhArapara usa deza aura usa kAlako hI niyAmaka mAnatA hai jisa deza aura jisa kAlameM vaha paryAya utpanna haI, utpanna ho rahI hai yA utpanna hogI / prakRtameM donoM pakSoMke madhya yahI matabheda hai| tathyakA nirNaya : svapratyaya aura sva-parapratyaya donoM hI prakArakI paryAyoMko utpattimeM jisa deza aura jisa kAlameM ve paryAyeM utpanna huI, utpanna ho rahI haiM yA utpanna hoMgI usa deza aura usa kAlako niyAmaka na mAnA jAkara svapratyaya paryAyakI utpattimeM mAtra upAdAnakAraNako va sva-parapratyayaparyAyakI utpattimeM upAdAnakAraNake sAtha nimittakAraNako bhI niyAmaka mAnanA yukta hai, kyoMki kAryakI utpattikI niyAmaka vahI vastu ho sakatI hai 1. jaM jassa jammi dese jeNa vihANeNa jammi kaalmmi| NAdaM jiNeNa NiyadaM jammaM vA aha va maraNaM vA // 321 / / taM tassa tammi dese teNa vihANeNa tammi kaalmmi| kA sakkai cAledu iMdo vA aha jiNido vA // 322 / / 2. prAgeva yadavAptavya yena yatra yadA yataH / tatpariprApyate'vazyaM tena tatra tadA tataH // 1--sarga 110, zloka 40 /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta 151 jo kAryarUpa pariNata ho yA usa kAryarUpa pariNatimeM usakI sahAyaka ho / jo vastu kArya rUpa pariNata hotI hai| usa vastukA kArya ke sAtha anvaya aura vyatireka pAyA jAnA nirvivAda hai, parantu jo vastu usa kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka hoto hai usa vastukA bhI usa kAryake sAtha anvaya aura vyatireka pAyA jAnA Avazyaka hai, jaisA ki parIkSAmukhasUtra granthake tRtIya samuddezake sUtra 63 kI prameyaratnamAlA - TIkAmeM kahA gayA hai "anvayavyatirekasamadhigamyo hi sarvatra kAryakAraNabhAvaH / tau ca kAryaM prati kAraNavyApArasavyapekSA vevopapadyate kulAlasyeva kalazaM prati / " artha - kAryakAraNabhAvakI siddhi anvaya aura vyatirekapara AdhArita hai / tathA ve ( anvaya aura vyatireka) kAryake prati kAraNavyApAra sApekSa hI siddha hote haiM, jisa prakAra ghaTakAryake prati kumbhakArake anvaya aura vyatireka siddha hote 1 ataeva kahA jA sakatA hai ki anvaya aura vyatirekake AdhArapara jaisA kAryakAraNabhAva svapratyayakArya aura upAdAnameM va sva-parapratyayakArya aura upAdAnakAraNa tathA nimittakAraNameM nirNIta hotA hai vaisA kAryakAraNabhAva usa kArya aura ukta deza va kAlameM nirNIta nahIM hotA kyoMki kAryotpattimeM jisa prakAra upAdAnakAraNa kAryarUpa pariNata honeke AdhArapara va preraka aura udAsIna donoM nimittakAraNa upAdAnakI kAryarUpa pariNati meM sahAyaka honeke AdhArapara kAryakArI siddha hote usa prakAra usa kAryotpattimeM ukta deza aura ukta kAla kAryarUpa pariNata hone yA usameM sahAyaka hote rUpase kAryakArI siddha nahIM hote / tAtparya yaha hai ki deza, kArya aura kAraNabhUta vastuoMkA avagAhaka mAtra hotA hai va kAlake AdhArase kArya aura kAraNabhUta vastuoMkI vRtti ( maujUdagI ) mAtra siddha hotI haiM / tathA kAladravyakI jo paryAyeM haiM ve una dravyoMkI paryAyoMkA somAnirdhAraNa yA vibhAjana mAtra karatI haiM / ataeva deza aura kAlakI kAryotpattimeM kucha bhI upayogitA nahIM hai, kevala AvazyakatAnusAra upAdAna kAraNa va preraka aura udAsIna nimittakAraNa hI kAryotpatti meM upayogI hote haiM / AgamameM jo yaha batalAyA gayA hai ki kSetrakI apekSA bharata, airAvata aura videha kSetroMke bhavya mAnava hI mukti prApta kara sakate haiM, hemavata Adi kSetroMke bhavya mAnava nahIM / isI prakAra kAlakI apekSA videha kSetrake bhavya mAnava mokSa prApti ke anukUla sthiti vidyamAna rahaneke kAraNa sarvadA mukta ho sakate haiM, tathA bharata aura airAvata kSetroMke bhavya mAnava utsarpiNI kAlake tRtIya bhAga meM va avasarpiNI kAlake caturtha bhAga meM sAmAnya rUpaye evaM avazarpiNI kAlake tRtIya bhAgake antima hissemeM va paMcama bhAgake prArambhika hisse meM apavAda rUpase mukti prApta kara sakate haiM / utsarpiNI aura avasarpiNI kAloMke zeSa bhAgoM meM yA una bhAgoM ke kisI anya hisse meM kadApi mukti prApta nahIM kara sakate haiM / so Agamake isa kathanase yadyapi deza ora kAlako bho muktirUpa kAryake prati udAsInarUpase nimittakAraNatA siddha hotI hai, parantu isa kathanakA yahI Azaya hai ki jIva aura pudgala dravyoMke yathAyogya madhyama utkarSAyakarSamaya deza aura kAlakI sthiti hI jIvako mukti prApta karanemeM udAsInarUpase nimittakAraNa siddha hotI hai / amUrta hone ke kAraNa deza aura kAlako muktike prati kAraNatA siddha nahIM hotI, kyoMki deza aura kAlakA kArya Upara spaSTa kiyA jA cukA hai / yadi deza aura kAla bhI jIvako mukti prApta karanemeM udAsInarUpase nimitta - kAraNa hone lageM, to aisI sthiti meM kArtikeyAnuprakSAkI gAthA - 321-22 va padmapurANa sarga - 110 ke zloka 40 meM unakA kAraNasAmagrIse pRthak nirdeza karanA asaMgata ho jAyegA /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 sarasvatI varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha uttarapakSa svaparapratyayaparyAyakI utpattiko kramabaddha arthAt niyatakramase siddha karaneke lie samayasAra gAthA 308-11 kI AtmakhyAti TIkAke 'kramaniyamita' zabdakA yaha Azaya grahaNa karanA hai ki "krama arthAt kramase ( nambaravAra ) niyamita arthAt nizcita jisa samaya jo paryAva AnevAlI ho vahI AyegI, usameM pherabadala nahIM ho sakatA / " so vaha usakI bhramabuddhi hai, kyoMki usa TIkAmeM prayukta 'kramaniyamita' zabdakA kramameM niyamita arthAt baddha artha hI grAhya hai, jisakA abhiprAya hai ki ekajAtIya sva-parapratyaya paryAyeM ekake pazcAt ekarUpa kramase hI utpanna hotI haiN| ekajAtIya do Adi aneka paryAyeM yugapat ( ekasAtha ) ekasamaya meM kadApi utpanna nahIM hotIM / phalataH ukta ' kramaniyamita' zabdakA uttarapakSa dvArA svIkRta uparyukta artha yukta na hokara pUrvapakSa dvArA svIkRta kramameM arthAt ekake pazcAt ekarUpa kramameM niyamita arthAt baddha artha hI yukta hai / yadyapi kAlika sva-parapratyaya paryAyeM kevalajJAnameM ekasAtha ekasamayameM kramabaddha hI pratibhAsita hotI haiM, parantu usake AdhArase una paryAyoMkI utpattiko kramabaddha svIkAra karanA yukta nahIM hai, kyoMki unakA lika paryAyoMkA kevalajJAna meM yugapat ( ekasAtha ) pratyeka samaya meM kramabaddha pratibhAsita honA anya bAta hai aura unakA upAdAna aura preraka tathA udAsIna nimitta kAraNoMke balase yathAsaMbhava kramabaddha yA akramabaddha rUpameM utpanna honA anya bAta hai| arthAt kevalajJAnI jIva krama athavA akramase utpanna huI, utpanna ho rahI aura Age utpanna honevAlI paryAyoMko kramabaddharUpameM jAnatA hai| phalataH svanparapratyaya paryAyoMke viSaya meM yadi utpattikI apekSA vicAra kiyA jAye to yahI kahA jA sakatA hai ki unakI utpatti preraka aura udAsIna nimittakAraNasApekSa honese kramabaddha aura akramabaddha ubhayarUpa siddha hotI hai tathA jJaptikI apekSA vicAra kiyA jAye to kahA jA sakatA hai ki unakA pratibhAsana kevalajJAnameM yugapat ( ekasAtha ) eka samaya meM kramabaddha hI hotA hai / sva-parapratyaya paryAyoMke viSayameM utpatti aura jJaptikA yaha antara uttarapakSake pramukha pratinidhi paMDita phUlacandrajI siddhAntAcAryane jaina tatva-mImAMsA (prathama saMskaraNa) pRSTha 291 para isa prakAra prakaTa kiyA hai " yadyapi hama mAnate haiM ki kevalajJAnako saba dravyoM aura unakI saba paryAyoMko jAnanevAlA mAnakara bhI kramabaddha paryAyoMkI siddhi mAtra kevalajJAnake Alambanase na karake kArya-kAraNaparamparAko dhyAna meM rakhakara hI kI jAnA caahie|" isa prakAra kArya kAraNabhAvake AdhArapara honevAlI sva- parapratyatha paryAyoMkI utpattiko kramabaddha aura akramabaddha tathA kevalajJAnameM honevAlI unakI japtiko mAtra kramabaddha mAnya karane meM pUrvapakSake samAna uttarapakSako bhI koI kaThinAI nahIM honI cAhie / yahA~ yaha vizeSa jJAtavya hai ki kevalajJAnameM hI nahIM, matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyAyajJAnameM bhI amuka kArya amuka kAraNoMse amuka dezameM amuka kAlameM amukarUpase utpanna huA, utpanna ho rahA hai yA utpanna hogA aisA kramabaddha pratibhAsana yathAyogya sImAmeM hotA hai, parantu yaha avazya dhyAtavya hai ki cAhe kevalajJAna ho athavA cAhe matijJAna, avadhijJAna yA mana:paryayajJAna ho, ye sabhI jJAna apane dvArA pratibhAsita padArthoMkA vizleSaNa karanemeM akSama hI haiM / spaSTIkaraNa nimnaprakAra hai- netraindriyase utpanna hue cAkSuSa-matijJAnase ghaTakA jJAna to hotA hai parantu vaha ghaTa hai aisA vizleSaNa
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 153 1 usa matijJAnase nahIM hotA, tathA karNendriyase utpanna hue zrAvaNa - matijJAnase ghaTazabdakA jJAna to hotA hai, parantu ghaTazabdakA artha ghaTarUpa padArtha hai, yaha vizleSaNa usa matijJAnase nahIM hotaa| yahI sthiti anya iMdriyoMse utpanna honevAle matijJAnakI evaM avadhijJAna, mana:paryayajJAna aura kevalajJAnakI jAna lenA caahie| isameM hetu yaha hai ki mati Adi ukta cAroM jJAnoM dvArA pratibhAsita padArthoMkA vizleSaNa vitarkAtmika jJAna dvArA hI ho sakatA hai| jabaki ve cAroM jJAna vitarkAtmaka nahIM hote / yataH zrunajJAna vitarkAtmika hotA hai, ataH mati Adi ukta jJAnoM dvArA pratibhAsita padArthoMkA vizleSaNa zrutajJAna dvArA hI ho sakatA hai / yataH matijJAna, avadhijJAna aura mana:paryayajJAnI jIvoM meM zrutajJAnakA sadbhAva niyamase rahatA hai, ataH matijJAnI, avavijJAnI aura mana:paryayajJAnI jIva ina jJAnoMse pratibhASita padArthoMkA zrutajJAnake AdhArapara vizleSaNa bhI karate haiM para jo kevalajJAnI jIva haiM unameM kevalajJAnake sAtha yataH zrutajJAnakA sadbhAva nahIM rahatA hai, ataH kevalajJAnI jIva dvArA kevalajJAname pratibhAsita padArthoMkA vizleSaNa kiyA jAnA sambhava nahIM hai| itanA avazya hai ki kevalajJAnI tIrthaMkara jIvakI bhavya jIvoMke bhAgya aura vacanayogake balase jo nirakSarI divyadhvani khiratI hai usake arthako gaNadhara apanI atizayapUrNa zrutajJAnazaktike AdhArapara grahaNakara usa AdhArase akSarAtmaka zrutakA nirmANa karate haiM, tathA isa akSarAtmaka thutakA adhyayana karake anya vizeSa zrutajJAna zaktike dhAraka mahApuruSa bhI granthoMkA nirmANa karate haiN| vartamAnameM bhI tIrthaMkara mahAvIrane kevalajJAna dvArA vizvake sabhI padArthoMko aura unakI kAlika samasta paryAyoMko yugapat eka samaya meM jaba kramabaddha jAna liyA taba bhavyajIvoMke bhAgya aura vacanayogake balase unakI nirakSarI divyadhvani khirI jisake arthako gotama gaNadharane apanI atizayapUrNa zrutazaktike balase grahaNa kiyA aura unhoMne akSarAtmaka cutakI racanA kii| usI prakAra apanI zrutajJAna zaktike balase usakA adhyayana karake anya AcAryoMne bho granthoMkA nirmANa kiyaa| isa taraha vaha zruta-paramparA Ajataka cala rahI hai / isa vivecanase yaha niSkarSa nikalatA hai ki kArya kAraNabhAvakA vizleSaNa vitarphAtmaka zrutajJAna dvArA hI hotA hai| matijJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna aura kevalajJAna dvArA nahIM, kyoMki ina jJAnoM meM vitakatmakatAkA abhAva hai / , jIvameM matijJAna aura zrutajJAna donoMkA eka sAtha sadbhAva rahatA hai tathA kisI-kisI jIva meM mati - jJAna aura zrutajJAnake sAtha avadhijJAnakA yA mana:paryayajJAnakA athavA avadhijJAna aura mana:paryayajJAna donoMkA sadbhAva bhI Agama dvArA svIkAra kiyA gayA hai, kintu jIvameM jaba kevalajJAnakA vikAsa ho jAtA hai taba usameM pahalese yathAyogyarUpa meM vidyamAna matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura mana:paryayajJAnakA abhAva ho jAtA hai, kyoMki AgameM kSAyika kevalajJAnakA jo svarUpa nirdhArita kiyA gayA hai usase jJAta hotA hai ki AAyika kevalajJAnake sAtha jIvameM matijJAna, dhutajJAna, avadhijJAna aura mana:paryayajJAnakA sadbhAva sambhava nahIM hai, kyoMki ve kSAyopazamika haiM tathA kevalajJAnakA vikAsa jIvameM samasta jJAnAvaraNakarmakA kSaya honepara ho hotA hai, kevalajJAnAvaraNakarmakA kSaya honepara nahIM hotA / isaprakAra matijJAna, avadhijJAna aura mana:paryayajJAna ke sAtha zrutajJAnakA sadbhAva honese matijJAnI, avadhijJAnI aura mana:paryayajJAnI jIva to zrutajJAna ke balase kArya kAraNabhAvakA vizleSaNa karate haiM, parantu kevalajJAnake sAtha zrutajJAnakA abhAva nizcita ho jAnese kevalajJAnI jIva kAryakAraNabhAvakA vizleSaNa nahIM 20
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 sarasvatI varadaputra paM0 vaMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana granya karate haiN| eka bAta aura hai ki matijJAnI avadhijJAnI aura mana:paryayajJAnI jIva yataH kRtakRtya nahIM hote, ataH unheM to kAryoMtpatti ke lie kArya kAraNabhAvakA vizleSaNa karanA anivArya hai, parantu kevalajJAnI jIva yataH kRtakRtya hote haiM, ataH unheM kAryotpatti ke anAvazyaka ho jAnese usameM hetubhUta kAryakAraNabhAvakA vizleSaNa karanA Avazyaka nahIM hai / pUrvameM batalAyA jA cukA hai ki vizvameM eka AkAza, eka dharma, eka adharma, asaMkhyAta kAla, anantajIva aura ananta pudgalarUpa jitane padArtha vidyamAna haiM una sabameM pratisamaya svapratyaya aura sva-parapratyayake bhedase donoM prakAra ke pariNamana hote rahate haiM va unameMse jo sva-parapratyaya pariNamana haiM ve preraka aura udAsIna nimittoM ke sahayogapUrvaka hI hote haiM evaM una pariNamanoMkI utpattike lie padArthoMko preraka aura udAsIna nimittoM kA sahayoga prAyaH nisargataH hI prApta rahatA hai / parantu kinhIM - kinhIM udAsIna nimitoMkA sahayoga AvazyakatAnusAra jIvoke prayatnapUrvaka bhI hotA hai calanakriyAmeM preraka nimittabhUta iMjanakA aura udAsIna nimittabhUta relapaTarIkA jo vaha jIvoMke prayatnapUrvaka hI hotA hai| yadyapi kArtikeyAnupekSAkI gAdhA- 321-22, padmapurANa sarga - 110 ke zloka-40 aura anya AgamavacanoMse bhI yaha jJAta hotA hai ki padArthoMmeM jo pariNamana hote haiM ve kevalajJAnI jIvake kevalajJAna meM jaise pratibhAsita hote haiM vaise hI hote haiM, parantu isa kathanakA yaha Azaya nahIM grahaNa karanA cAhie ki una pariNamanoM kI utpatti meM kevalajJAnI jIvake kevalajJAnameM honevAlA vaha pratibhAsana kAraNa hotA hai, kyoMki kevalajJAnI jIva kArya kAraNabhAvake AdhArapara utpanna huI, utpanna ho rahI aura Age utpanna hone vAlI paryAyoM ko hI jAnate haiM / ataeva kevalajJAnI jIvake kevalajJAnameM honevAle pratibhAsanake anusAra una paryAyoMkI utpatti svIkAra karanA galata hai| phalataH prakRta viSayameM donoM pakSoMke madhya jo matabheda hai vaha isa bAtakA hai ki jahA~ uttarapakSa padArthoMke sabhI pariNamanoMkI utpattimeM kevalajJAnI jIvake kevalajJAnakI viSayatAke AdhArapara kramabaddhatA arthAt niyatakramatA svIkAra karatA hai vahAM pUrvapakSa una pariNakanoMkI utpatti meM zrutajJAnase jJAta kAryakAraNabhAvake AdhArapara yathAsambhava kramabaddhatA arthAt niyatakramatA aura akramavaddhatA arthAt aniyatakramatA donoM hI bAtoMko svIkAra karatA hai| arthAt pUrvapakSakI mAnyatA hai ki svapratyaya pariNamana to preraka aura udAsIna nimittoMke sahayogake binA upAdAnakAraNajanya honese kramabaddha hI hote hai tathA sva-parapratyaya pariNamana preraka aura udAsIna nimittoMke sahayogapUrvaka upAdAnakAraNajanya honese preraka aura udAsIna nimittoMkI prAptike anusAra kramabaddha aura akramabaddha ubhayarUpa hote haiM padAyoMke pariNamanoMkI utpattike viSayameM donoM pakSoMkI parasparavirodhI ina mAnyatAoMmese kauna mAnyatA yukta aura kauna mAnyatA ayukta hai, isakA nirNaya kiyA jAtA hai padArthoMko una preraka aura jaise relagAr3Iko usakI sahayoga prApta hotA hai 1. yadyapi kArtikeyAnuprAko gAthA - 321-22, padmapurANa sarga 110 ke zloka-40 evaM anya AgamavacanoMke AdhArapara pUrvapakSa aura uttarapakSa donoM hI padArthoMke pariNamanoMke viSaya meM yaha svIkAra karate haiM ki ve pariNamana jaise kevalajJAnI jIvake kevalajJAnameM pratibhAsita hote hai vaise hI hote haiN| para dhyAna rahe ki kevalajJAnI jova ke kevalajJAnameM honevAlA padArthoMke svapratyaya aura sva-parapratyaya pariNamanoMkA vaha pratibhAsana unako utpattikA niyAmaka nahIM hotA hai, kyoMki vAstavikatA yaha hai ki padArthoMke svapratyaya aura sva-parapratyaya pariNamana svakIya kArya-kAraNabhAvake AdhArapara jisa rUpameM utpanna hue, utpanna ho rahe haiM aura
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 155 6 Age utpanna hoMge usa rUpameM ho ve kevalajJAnI jIvake kevalajJAnameM pratibhAsita hote haiN| isase nirNIta hotA hai ki una pariNamanoMkI utpattikA niyAmaka zrutajJAnapara AdhArita kArya-kAraNabhAva hI hotA hai, kevalajJAnameM honevAlA unakA pratibhAsana nahIM phalataH kArtikeyAnuprakSAkI gAthA 321-22 ke "jisa padArthakA jisa dezameM aura jisa kAlameM jisa vidhAnase jaisA pariNamana jinendra bhagavAnane jJAta kiyA hai usa padArthakA usa deza meM aura usa kAla meM usa vidhAnase vaisA hI pariNamana hotA hai / " isa kathanakA va padmapurANa sarga - 110 ke zloka 40 ke "jisa jIvake dvArA jisa dezameM aura jisa kAlameM jisa kAraNase jaisA prAptavya hai usa jIvakA usa dezameM aura usa kAlameM usa kAraNase vaisA hI prApta hotA hai" isa kathanakA evaM bhaiyA bhagavatIdAsake "jo jo dekhI vItarAgane so so hosI vIrA re" isa kathanakA mAtra yahI prayojana grahaNa karanA ucita haiM ki jIva vivakSita padArtha ke vivakSita pariNamanako sampannatA ke lie tadanukUla kAraNoMko juTAnekA jo prayatna (puruSArtha ) usako saphalatAmeM yaha ahaMkAra na kare va asaphalatA meM hatAza hokara akarmaNya na ho jaave| isa prakAra uttarapakSa dvArA padArthoke pariNamanoMkI utpattiko kevalajJAnI jIvake kevalajJAnakI viSayatAke AdhArapara kramabaddha mAnya kiyA jAnA ayukta hai va pUrvapakSa dvArA padArthoMke pariNamanoMkI utpattiko pUrvokta prakAra kAryakAraNabhAva ke AdhArapara kramabaddha aura akramabaddha mAnya kiyA jAnA yukta hai| eka bAta aura hai ki sabhI padArtha jaba anAdisiddha haiM to unake pariNamana bhI anAdikAlase hote Aye haiM, jabaki kevalajJAnakI sAditA Agamasiddha honese donoM hI pakSa svIkAra karate haiM / phalataH padArthoM ke pariNamanoMko utpatti meM una pariNamanoMkA kevalajJAna meM pratibhASita honA kAryakArI siddha nahIM hotaa| isa bAtako tRtIya dIrakI samIkSAmeM vistAra se spaSTa kiyA jAyagA / 2. pUrvameM spaSTa kiyA jA cukA hai ki kAryotpatti ke lie kArya kAraNabhAvakA vizleSaNa dhutajJAna dvArA hI ho sakatA hai, kevalajJAna dvArA nahIM, ataH kevalajJAnI jIva eka tI zrutajJAnake abhAva meM kArya-kAraNabhAvakA vizleSaNa kara nahIM sakatA hai, dUsare usake kRtakRtya ho jAnese kAryotpattike anAvazyaka ho jAneke kAraNa use kArya kAraNabhAvakA vizleSaNa karanA Avazyaka nahIM hai / yataH matijJAnI avadhijJAnI aura mana:paryayajJAnI jIva eka to zrutajJAnake sadbhAva meM kAryakAraNa bhAvakA vizleSaNa karate haiM, dUsare kRtakRtya na honese unheM kAryotpattike lie kArya kAraNabhAvakA vizleSaNa karanA anivArya bhI hai| ataeva matijJAnI, avadhijJAnI aura manaH paryavajJAnI jIva vivakSita kAryakI utpatti ke lie zrutajJAna dvArA kArya kAraNabhAvakA vizleSaNa karake hI kAraNoMke juTAne kA prayatna karate haiN| isake alAvA yahA~ yaha bhI dhyAtavya hai ki matijJAnI avadhijJAnI aura mana:paryayajJAnI jIvoMko kAryotpatti ke lie prayatna karaneke avasarapara jisa prakAra kArya-kAraNabhAvapara dRSTi rakhanA Avazyaka hai usa prakAra kevalajJAnI jIvake kevalajJAnako viSayatApara dRSTi rakhanA Avazyaka nahIM hai / isase siddha hotA hai ki uttarapakSadvArA padArthoMke pariNamanoMkI utpattiko kevalajJAnI jIvakI kevalajJAnakI viSayatApara AdhArita kramabaddha mAnya kiyA jAnA ayukta hai va pUrvapakSa dvArA padArthoMke pariNamanoMkI utpattiko kArya-kAraNabhAva ke AdhArapara kramabaddha aura akramabaddha mAnya kiyA jAnA yukta hai / yahA~ itanA vizeSa jJAtavya hai ki jIva dvArA kAryotpatti ke lie bhuvajJAnake valase kiyA gayA kAryakAraNabhAvakA nirNaya yathAyogya samyak aura mithyA donoM prakArakA ho sakatA hai, ataH vaha nirNaya yadi samyak ho to usake AdhArase kAryoMtpattike lie kiyA gayA jIvakA prayatna saphala hotA hai aura yadi mithyA ho to usake AdhArake kAryotpatti ke lie kiyA gayA jIvakA prayatna asaphala hotA hai| isake atirikta jIva yadi
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha vivekI hai to apane prayatnake saphala ho jAnepara vaha ahaMkAra nahIM karatA hai aura asaphala ho jAnepara hatAza hokara akarmaNya bhI nahIM hotA hai| parantu jIva yadi aviveko hai to vaha apane prayatnake saphala honepara ahaMkAra karane lagatA hai va asaphala honepara hatAza hokara akarmaNya bhI ho jAtA hai| 3. matijJAnI, avadhijJAnI aura manaHparyayajJAnI jIvoMko kAryotpattike avasarapara eka to usake viSayameM kevalajJAnI jIvake kevalajJAna meM kyA pratibhAsita ho rahA hai ? isakI jAnakArI (jJAna) honekA koI niyama nahIM hai| ve to mAtra 'jo jo dekhI vItAragane so so hosI vIrA re" yaha vikalpa hI kara sakate haiN| dUsare. kAryotpattike avasara para kadAcita kisI jIvako kAryotpatti ke viSayameM kevalajJAnI jIvake kevalajJAnameM jo pratibhAsita ho rahA hai usakA jJAna ho bhI jAve, parantu vaha jIva yadi avivekI hai to usa avivekake AdhArapara vaha apanA prayatna viparIta karaneko bhI udyata ho sakatA hai| jaise mArIcako tIrthakara RSabhadevakI divyadhvanike zravaNase jaba yaha jJAta huA ki vaha bhI tIrthakara hogA, to 'nAnyathAvAdino jinAH' aisA aTala vizvAsa karake vaha kumArgagAmI banakara nAnAprakArako kutsita yoniyoM meM bahuta kAla taka bhramaNa karatA rahA aura jaba vaha subodhake AdhArapara kumArgako tyAgakara sanmArgakA pathika banA tabhI vaha mahAvIrake rUpameM antima tIrthaMkara bana skaa| isa viSayameM uttarapakSakA "mArIcako antima tIrthaMkara mahAvIra bananA thA, isalie vaha kumArgagAmI banA / " yaha kathana tarkapUrNa nahIM mAnA jA sakatA hai, kyoMki vaha sanmArgapara calakara uttama yoniyoMmeM bhramaNa karake bhI aMtima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra bana sakatA thaa| isase nirNIta hotA hai ki uttarapakSa dvArA padArthoke pariNamanoMkI utpattiko kevalajJAnI jIvake kevalajJAnakI viSayatAke AdhArapara mAtra kramabaddha mAnya kiyA jAnA yukta nahIM hai apitu pUrvapakSa dvArA una pariNamanoMkI utpattiko kArya-kAraNabhAvake AdhArapara kramabaddha aura akramabaddha mAnya kiyA jAnA yukta hai| 4. zrIkAnajI svAmIne to bhaiyA bhagavatIdAsajIke 'jo-jo dekhI vItarAgane so-so hosI vIrA re' isa vacanapara AdhArita paryAyoMkI utpattikI kramabaddhatAmeM aTUTa vizvAsa rakhakara yahA~ taka mAna liyA ki kAryotpattike liye kiyA jAnevAlA jIvoMkA prayatna (puruSArtha) bhI usI kramabaddhatAkA aMga hai / isakA pariNAma yaha huA ki jaba unheM zArIrika vyAdhi huI, to ve apaneko mahAn adhyAtmamArgI va adhyAtmake abhUtapUrva upadeSTA mAnate hue bhI rAjasI vaibhavameM lipta rahaneke kAraNa usa vyAdhiko sahana nahIM kara sake aura bhaiyA bhagavatIdAsajoke ukta vacanake AdhArapara puruSArthahIna hokara ve na kevala isa mArgako bhUla gaye, apitu bhaktoMkI prArthanA.aura DAkTaroMke sujhAvoMkI upekSA karake usa vyAdhise chuTakArA pAneke lie bambaI jAkara jasaloka aspatAlameM praviSTa hue evaM vahIM kAlakavalita ho gaye / isase bhI nirNIta hotA hai ki uttarapakSa dvArA padArthoMke pariNamanoMkI utpattiko kevalajJAnI jIvoMkI kevalajJAnaviSayatAke AdhArapara mAtra kramabaddha mAnya kiyA jAnA ayukta hai, kintu pUrvapakSa dvArA una pariNamanoMkI utpattiko kArya-kAraNabhAvake Adharapara kramabaddha aura akramabaddha mAnya kiyA jAnA yukta hai| 5. mAnA ki tIrthaMkara neminAthakI divyadhvanike zravaNase zrotAoMko jJAta huA ki bAraha varSa vyatIta hone para dvArikApurI bhasma ho jAyegI aura use bhasma na hone deneke lie logoM dvArA lAkha karanepara bhI vaha bhasma ho gayI, parantu isameM jJAtavya yaha hai ki dvArikApurI tadanurUpa kAraNoMke milanepara hI bhasma haI vaha tIrthakara neminAthake kevalajJAna meM honevAle pratibhAsanake balapara athavA bhagavAna neminAthakI divyadhvanike balapara nahIM bhasma huii| isI prakAra kevalajJAnI jIvoMke samAna matijJAnI, avadhijJAnI aura
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 157 manaHparyayajJAnI jIvoMkI bhaviSyavANiyA~ bhI yathAyogya satya ho sakatI haiM yA hotI haiM, parantu vahA~ bhI kArya to zrutajJAnake balapara nirNIta kArya-kAraNabhAvake AdhArapara hI sampanna hote hai / matijJAnI, avadhijJAnI aura manaHparyayajJAnI jIvoMke yathAyogya matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnake balapara athavA unakI bhaviSyavANiyoMke balapara nahIM / isa vivecanase bhI nirNIta hotA hai ki uttarapakSa dvArA padArthoM ke pariNamanoMkI utpattiko kevalajJAnI jIvakI kevalajJAnaviSayatAke AdhArapara mAtra kramabaddha mAnya kiyA jAnA ayukta hai va pUrvapakSa dvArA una pariNAmoMkI utpattiko kArya-kAraNabhAvake AdhArapara kramabaddha aura akramabaddha mAnya kiyA jAnA yukta hai| 6. uttarapakSakI mAnyatA hai ki bhavitavyatA (bhaviSyameM honevAlI kAryotpatti) ke anusAra hI jIvako buddhi ho jAtI hai| usakA puruSArtha bhI usI bhavitavyatAke anusAra hotA hai aura anya sahAyaka kAraNa bhI usI bhavitavyatAke AdhArapara prApta hote haiM "tAdRzI jAyate buddhiya'vamAyazca tAdRzaH / sahAyastAdRzAH santi yAdRzI bhavivyatA // " / so usakI yaha mAnyatA bhI mithyA hai kyoMki vaha pakSa bhavitavyatAke anusAra honevAlI kAryotpattimeM kAraNabhUta buddhi, vyavasAya (puruSArtha) aura anya sahAyaka kAraNoMkI prApti bhI usI bhavitavyatAke anusAra mAnatA hai| phalataH aisI avasthAmeM ukta buddhi, puruSArtha aura sahAyaka kAraNoMke binA bhI kAryotpattike honekA prasaMga upasthita hotA hai| isapara yadi uttarapakSa yaha kahe ki vaha prasaMga usako iSTa hai, to usakA aisA kahanA AptamImAMsAkI kArikA' 88, 89, 90 aura 91 ke kathanake viruddha hai| isa bAtako dArzanika vidvAn acchI taraha samajha sakate haiN| ___ tAtparya yaha hai ki AptamImAMsAkI ukta kArikAoMke anusAra bhavitavyatA (bhaviSyameM honevAlo) kAryotpatti), jise vartamAnameM kAryotpattiko yogyatA, adaSTa yA daiva kahA jAtA hai-ke atirikta anya koI vastu nahIM hai| tathA isase honevAlo kAryotpati (usako kAryarUpa pariNati) jIvakI buddhi (zrutajJAna aura vyavasAya (paruSArtha) tathA anya sahAyaka kAraNoMkA sahayoga prApta honepara hI hotI hai, ataH bhavitavyatAko ukta buddhi, vyavasAya aura anya sahAyaka kAraNoM ko prAptimeM kAraNa nahIM mAnA jA sakatA hai / phalataH ukta kArikAoMke AdhArapara yahI nirNIta hotA hai ki padArtha meM vivakSita bhavitavyatA (kAryarUpa pariNata honekI yogyatA) ho use baddhi. paruSArtha tathA anya sAdhanasAmagrIkA yoga prApta ho jAve, to hI vivakSita kAryakI utpatti hotI hai / tathA padArtha meM vivakSita bhavitavyatA vidyamAna rahanepara bhI yadi buddhi, vyavasAya aura anya 1. daivAdevArthasiddhizcedaivaM pauruSataH katham / daivatazcedavirmokSaH pauruSaM niSphalaM bhavet / / 88 / / pauruSAdevArthasiddhizracet pauruSaM daivataH katham / pauruSAccedamogha syAta sarvaprANiSu pauruSam / / 89 / / virodhAnnobhayakAtmyaM syAdvAdanyAya vidviSAm / avAcyatakAntepyuktirnAvAcyamiti yujyate // 90 // abuddhipUpiAyAmiSTAniSTaM svadaivataH / buddhipUrvavyapekSAyAmiSTAniSTa svapauruSAta // 91 //
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 sarasvatI varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha sAdhanasAmagrIkA yoga na prApta ho to vivakSita kAryakI utpatti nahIM hotI hai| yadi uttarapakSa yaha kahe ki bhavitavyatA ke anusAra jo kAryakI utpatti hotI hai vaha buddhi, vyavasAya aura anya sahAyaka sAmagrIkI apekSAke binA hI hotI hai, to usakI yaha svIkRti eka to AptamImAMsAkI uparyukta kArikAoMke viruddha hai aura dUsare vaha ayukta bhI hai, kyoMki kAryotpattike viSaya meM kAraNasAmagrIkI apekSA kArtikeyAnuprekSAkI gAthA 321-22 meM va padmapurANa sarga 110 ke zloka 40 meM bhI svIkAra kI gayI hai| saMjJIpaMcendriya jIvoMke anubhava, indriyapratyakSa aura tarka se bhI aisA hI nirNIta hotA hai / niSpatti 1. samayasAra ke sarvavizuddhajJAnAdhikArakI gAthA 308 se 311 takakI AtmakhyAti TIkAkA jo kathana pUrvameM uddhRta kiyA gayA hai usameM nirdiSTa "kramaniyamita' zabdakA uttarapakSane jo yaha artha samajhA hai ki "krama arthAt kramase ( namvaravAra) tathA niyamita arthAt nizcita jisa samaya jo paryAya AnevAlI hai vahI AyegI, usameM phera phAra nahIM ho sakatA / " use maiM usakI bhramabuddhi kA pariNAma mAnatA hU~, kyoMki prakaraNako dekhate hue usa 'kramaniyamita' zabdakA krama arthAt ekake pazcAt ekarUpa kramameM niyamita arthAt nizcita artha hI saMgata hai| bhAva yaha hai ki pratyeka padArthakI ekajAtIya nAnA paryAyoMkI utpatti ekake pazcAt ekarUpa kramase hI hotI hai, yugapat arthAt ekasAtha eka hI samayameM nahIM hotI / isa bAtako pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai / 2. kevalajJAnI jIvake kevalajJAnakI viSayatAke anusAra nirNIta paryAyoMkI kramabaddhatA ke AdhArapara una paryAyoMkI utpattiko kramabaddha mAnanA yukta nahIM hai, kyoMki una paryAyoM kI utpatti zrutajJAnake AdhArapara niNAMta kArya kAraNabhAvake AdhArapara yathAyogya kramabaddha aura akramabaddha donoM prakArase hotI hai tathA zrutajJAnake dalase nirNIta kArya kAraNabhAvake AdhArapara kramabaddha aura akramabaddha rUpa se utpanna huI utpanna ho rahIM aura Age utpanna honevAlI paryAya kevalajJAnI jIvake kevalajJAnameM kramabaddha hI pratibhAsita hotI haiM / isa viSayako bhI pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai| 3. kArtikeyAnuprakSAkI gAthA 321-22 va padmapurANa sarga 110 ke zloka 40 tathA anya AgamavAkyoM meM paryAyoMkI jisa kramabaddhatAkA vivecana kiyA gayA hai usakA upayoga paryAyoMkI utpattike viSayameM nahIM karanA cAhie kyoMki unakA upayoga kAryolattike lie prayatnazIla jIvoMko apane prayatna meM saphala honepara ahaMkAra na karane va asaphala honepara hatAza hokara akarmaNya na bananeke lie karanA hI ucita hai / yadi koI vyakti usakA usake atirikta anya upayoga karanA cAhatA hai to usakA mArIca va kAMjIsvAmI ke samAna akalyANa honA saMbhava hai| isa vivecanako bhI pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai / isa prakAra prakRta viSayake saMbaMdha meM abataka jo vivecana kiyA gayA hai usase nirNIta hotA hai ki padArthoMkI zrutajJAnake balase nirNIta kArya kAraNabhAvake AdhArapara yathAyogya kramabaddha aura akramabaddharUpase niSpanna huI, niSpanna ho rahIM aura Age niSpanna hone vAlI svapratyaya aura sva-parapratyaya paryAyoMkI kevalajJAnI jIvake kevalajJAna dvArA hone vAlI zaptiko hI kramabaddha svIkAra karanA ucita hai| unakI utpattiko to zrutajJAnake balase nirNIta kArya-kAraNabhAvake AdhArapara yathAyogya kramabaddha aura akramabaddha mAnya karanA hI yukta aura kalyANakArI haiM / mujhe isa bAtakA Azcarya hai ki zrI kAnajosvAmIne anubhava indriyapratyakSa aura tarka viruddha Agamake abhiprAyako grahaNakara kevalajJAnI jIvake kevalajJAnakI viSayatAke AdhArapara nirNIta paryAyoMkI kramabaddhatAkA 7
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta 159 zrutajJAnake balapara nirNIta kArya kAraNabhAvapara AdhArita paryAyoMkI utpattimeM upayoga kiyA hai / mujhe isa bAta - kA bhI Azcarya hai ki sonagar3ha siddhAntavAdI varga bhI unake upadezase prabhAvita hokara unakI anubhava, indriyapratyakSa aura tarkake viruddha mAnyatAkA anusaraNa kara rahA hai| mujhe isa bAtakA bhI Azcarya hai ki paM0 phUlacandrajI siddhAntAcArya, vArANasI aura DaoN0 hukumacaMdra bhArilla jayapurane ukta mAnyatAko puSTa kiyA hai / mujhe isa bAtakA bhI Azcarya hai ki DaoN hukamacandra bhArillakI kramabaddha paryAya' pustaka meM nirdiSTa AcAryo munirAjoM, vratiyoM, vidvAnoM aura lokapriya patra-patrikAoMne Agama ke abhiprAyako samajhane kI ceSTA na karake unakI mAnyatAkA samarthana kiyA aura mujhe isa bAta kA bhI Azcarya hai ki katipaya anya sAdhu, vratI, vidvAn aura sAmAnya jana bhI kAryoMtpattike viSayameM unakI (kAnajIsvAmIko ) usa mAnyatAko svIkAra karane ke lie utsuka haiM / aisI vicitra dazA dekhate hue merI dRSTi Agamake usa vacanapara jAtI hai jisameM yaha batalAyA gayA hai ki siddhAntagranthoMkA paThana-pAThana gRhasthoMke lie ucita nahIM hai / vartamAna meM to AgamakA vaha vacana katipaya sAdhu-saMtoM para bhI lAgU hotA hai / vAstava meM siddhAntakA anartha aura durupayoga rokanese lie hI AcAryoMne bar3I sUjha-bUjhase siddhAntagranthoM ke adhyayanakA sarvasAdhAraNake lie niSedha kiyA hai / mujhe AzA hai ki sonagar3ha siddhAntavAdI sabhI jana mere isa vivecanapara gambhIratApUrvaka vicAra karake tathyakA nirNaya kareMge / tathA Agamake abhiprAyako samajhane meM lAparavAha evaM saMzaya meM par3e hue purAtana siddhAntavAdI sabhIjana bhI utpattikI apekSA Agama dvArA svIkRta va anubhava, indriyapratyakSa aura tarkase siddha svapratyaya paryAyoM kI utpattiko kramabaddha aura sva-parapratyaya paryAyoMkI utpattiko nimittoMke samAgamake anusAra kramabaddha aura akramabaddha hI mAnya kareMge | kevalajJAnako viSayamaryAdA samayasAra gAthA 103 meM batalAyA gayA hai ki eka dravya dUsare dravyake sAtha saMyukta yA baddha honepara bhI ve donoM dravya kabhI tanmayarUpase ekatAko prApta nahIM hote / aura na eka-dUsare dravyake guNa-dharma hI ekadUsare dravya meM saMkramita hote haiM hi guNe davve so aSNamhi Na saMkarmAdi davve / paMcAstikAyakI gAthA 7 meM bhI batalAyA gayA hai ki sabhI dravya parasparameM praviSTa hote hue bhI, parasparako avagAhita karate hue bhI aura paraspara ( dUdha aura jalakI taraha) milakara rahate hue bhI kabhI apane svabhAvako nahIM chor3ate haiM aNNoSNaM pavisaMtA ditA ogAsamaNNamaNNassa / melaMtA viya NiccaM sagaM sahAvaM Na vijarhati // tAtparya yaha hai ki vizvameM eka AkAza, eka dharma, eka adharma, asaMkhyAt kAla, ananta jIva aura ananta pudgalarUpa jitane padArtha haiM ve sabhI yathAyogya paraspara saMyukta hokara hI raha rahe haiM tathA jova aura pudgala evaM pudgala aura pudgala paraspara baddha hokara bhI raha rahe haiM / tathApi sabhI dravya apane-apane dravyarUpa, guNarUpa aura paryAyarUpa svabhAvameM raha rahe haiM aura rahate jaaveNge| koI bhI padArthaM saMyukta yA baddha dazAmeM dUsare padArtha kI dravyarUpatA, guNarUpatA aura paryAyarUpatAko prApta nahIM hotA, na ho sakatA hai| itanA avazya hai ki sabhI padArtha yathAyogya usa saMyukta yA baddha dazAmeM parasparake sahayogase apanA sva- parapratyaya pariNamana karate
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha rahate haiN| jIva aura pudgala tathA pudgala aura pudgala to usa baddha dazAmeM parasparake sahayogase apanA-apanA sva-parapratyaya pariNamana vikRta bhI karate rahate haiN| samayasAra gAthA 80 meM kahA bhI hai ki jIvake pariNAmoMke nimitta (sahayoga) se pudagala karmarUpa pariNata hote haiM aura pudgalakarmake nimitta (sahayoga) se jIva bhI tathaiva (rAgAdibhAvakarmarUpa) pariNata hotA haiM jIvapariNAmahedUM kammattaM puggalA pariNamaMti / puggalakammaNimittaM taheva jIvo vi pariNamaI // samayasAra gAthA 81 meM yaha bhI kahA gayA hai ki baddha dazAmeM jIva pudgalakarmaguNarUpa pariNata nahIM hotA aura pudgalakarma jIvaguNarUpa pariNata nahIM hotaa| parasparake nimittase (sahayogase) donoMkA apanAapanA pariNamana azya hotA hai-- Na vi kuvvai kammaguNe jovo kammaM taheva jIvaguNe / aNNoNNaNimitteNa du pariNAma jANa dohaNaMpi / / yaha vastusthiti hai / isase yaha siddha hotA hai ki yadyapi uparyukta sabhI padArtha paraspara saMyukta hokara raha rahe haiM va jIva aura pudgala tathA pudgala aura pudgala anAdikAlase paraspara baddha hokara bhI rahate Aye haiM, tathApi ve padArtha yathAyogya usa saMyukta dazAmeM yA baddha dazAmeM bhI satata apanI-apanI dravyarUpatA, guNarUpatA aura svapratyaya va sva-parapratyaya paryAyarUpatAmeM hI vidyamAna haiN| jaise saMyukta dazAmeM AkAzakI apanI dravyarUpatA niyata anantapradezAtmaka ho hai| dharmako, adharmakI aura sabhI jIvoMmeMse pratyeka jIvakI apanI-apanI dravyarUpatA niyata asaMkhyAtapradezAtmaka hI hai| tathA samasta kAloMmeMse pratyeka kAlakI va samasta padagaloMmeMse pratyeka pudgalakI apanI-apanI dravyarUpatA ekapradezAtmaka hI hai / aisI hI sthiti saMyukta dazAmeM una padArthokI apanI-apanI guNarUpatA aura svapratyaya evaM sva-parapratyayaparyAyarUpatAkI bhI niyata hai tathA badadazAmeM jIva aura pudgalakI va pudgala aura pudgalakI apanI-apanI dravyarUpatA, guNarUpatA, va svapratyaya aura sva-parapratyaya paryAyarUpatAkI bhI aisI hI sthiti niyata hai / yahI kAraNa hai ki puruSArthasiddhayupAya (padya eka) meM batalAyA gayA hai ki sabhI padArtha kevalajJAnameM darpaNatalake samAna apanI-apanI dravyarUpatA, guNarUpatA, aura svapratyaya va svaparapratyayaparyAyarUpatAsahita pratisamaya yugapat pRthak-pRthak hI pratiphalita ho rahe haiM tajjayati paraM jyotiH samaM samastairanantaparyAyaiH / daparNatala iva sakalA pratiphalati padArthamAlika yatra / jo bAta isa padyameM batalAI gaI hai vahI bAta tattvArthasUtrake 'sarvadravyaparyAyeSu kevalasya' (1-29) sUtrameM bhI batalAI gaI hai| yaha vivecana hameM isa niSkarSapara pahuMcA detA hai ki ukta sabhI padArtha paraspara saMyukta rahate hue bhI jIva aura pudgala tathA pudgala aura pudgala paraspara baddha rahate hue bhI jaba kevalajJAnameM satat apanI-apanI dravyarUpatA, guNarUpatA aura svapratyaya va sva-parapratyaya paryAyarUpatAsahita pRthak-pRthak hI pratibhAsita ho rahe haiM to usa sthitimeM una padArthoMko saMyukta dazAkA va jIva aura pudgala evaM pudgala aura pudgalakI baddhadazAkA pratibhAsana kevalajJAnameM nahIM ho sakatA hai| tAtparya yaha hai ki samayasAra, gAthA 103, paMcAstikAya, gAthA 7 aura samayasAra, gAthA 81 ke anusAra ukta padArthoMkA paraspara pRthakkapanA vAstavika siddha hotA hai va unakI yathAyogya saMyukta va baddha dazA
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 | dharma aura siddhAnta : 161 avAstavika siddha hotI hai| isalie kevalajJAnameM jaba pratikSaNa padArthoM kI vAstavika pRthaka-pRthakarUpatAkA pratibhAsana ho rahA hai to usameM unakI avAstavika yathAyogya paraspara saMyukta dazAkA yA baddha dazAkA pratibhAsana honA saMbhava nahIM raha jAtA hai| matijJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAnameMse matijJAna ho aisA jJAna hai jisameM sIpako vAstavika soparUpatAkA aura Astavika rajatarUpatAkA pratibhAsana sambhava hai| parantu usa matijJAna meM bhI jaba sIpakA vAstavika sIparUpatAkA pratibhAsana ho rahA ho taba usakI avAstavika rajarUpatAkA pratibhAsana nahIM hotA hai aura usameM jaba sIpako avAstavika rajarUpatAkA pratibhAsana ho rahA ho taba usakI vAstavika soparUpatAkA pratibhAsana nahIM hotA hai| yadi kahA jAye ki sIpakI rajatarUpatA jaisI avAstavika hai vaisI avAstavika padArthoMkI saMyukta dazA yA baddha dazA nahIM hai, kyoMki jisa prakAra matijJAnameM sopakI avAstavika rajarUpatAkA pratibhAsana mithyA mAnA jAtA hai usa prakAra matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnameM honevAle padArthoM kI saMyukta dazA yA baddha dazAke pratibhAsanako mithyA nahIM mAnA jAtA hai, isalie kevalajJAnake viSayameM matijJAnakA uparyukta udAharaNa ayukta hai, to isakA samAdhAna yaha hai ki matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnameM pratibhAsita honevAlI padArthoMkI saMyuktadazA yA baddhadazA nAnApadArthaniSTha honese upacarita dharmake rUpa meM upacArase hI vAstavika hai / ekapadArthaniSTha svarUpadRSTise to vaha mithyA hI hai / ataeva pratyeka padArthake pRkak-pRthak svarUpakA pratibhAsana karanevAle kevalajJAna meM usake pratibhAsanakA niSedha kiyA gayA hai, kyoMki kevalajJAnameM satata pratyeka padArthake pRthak-pRthak tadAtmaka svarUpakA ho pratibhAsana hotA hai| isa vivecanase yaha bhI siddha hotA hai ki matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnameM honevAlA padArthakA pratibhAsana kevalajJAnameM honevAle padArthake pratibhAsanase vilakSaNa hI hotA hai / isa vilakSaNatAkA spaSTIkaraNa nimnaprakAra hai 1-yataH jIvameM kevalajJAna samastajJAnAvaraNakarmakA sarvathA kSaya ho jAnepara hI prakaTa hotA hai, ataH kevalajJAnameM samasta padArthoM kI eka-eka kSaNavartI sthitike pratibhAsanakI kSamatA honese usameM sabhI padArthoM kI eka-eka kSaNavartI sthitikA pRthak-pRthak pratibhAsana hotA hai| yataH jIvameM matijJAna matijJAnAvaraNakarmakA kSayopazama honepara prakaTa hotA hai, avadhijJAna avadhijJAnAvaraNakarmakA kSayopazama honepara prakaTa hotA hai aura manaHparyayajJAna manaHparyayajJAnAvaraNakarmakA kSayopazama honepara prakaTa hotA hai, ataH tonoM jJAnoMmeM apane-apane viSayabhUta padArthakI antarmuhartakAlava" nAnA sthitiyoMkA akhaNDa rUpase pratibhAsana hone kI kSamatA honese usa padArthakI antarmuhartakAlavartI nAnA sthitiyoMkA hI akhaNDarUpase pratibhAsana hotA hai| tAtparya yaha hai ki jahA~ ukta prakAra kSAyika honese kebalajJAnameM honevAlA padArthakA pratibhAsana kSaNa-kSaNameM parivartanazIla hai vahA~ ukta prakAra kSAyopazamika honese matijJAna, avadhijJAna ora manaHparyajJAna ina tInoMmeM honevAlA padArthakA pratibhAsana antamuhartakAlameM hI parivartanazIla hai| eka-eka kSaNa meM parivartanazIla nahIM hai| 2-yataH jIvameM kevalajJAna samastajJAnAvaraNakarma ke sarvathA kSaya honepara prakaTa hotA hai, ataH usameM samasta padArthoMkA pratibhAsana mAtra sva-sApekSa honese asIma hotA hai| yaha bAta tattvArthasatrake "sarvadravyaparyAyeSu kevalasya" (1-29) sUtrase jAnI jAtI hai| isake viparIta jIvameM matijJAna matijJAnAvaraNakarmakA kSayopazama honepara prakaTa hotA hai ataH usameM honevAlA padArthakA pratibhAsana paudgalika sparzana, rasanA, nAsikA, netra, karNa aura manake avalambanapUrvaka honese maryAdita hotA hai| yaha bAta tattvArthasUtrake "matizrutayonibandho dravyedhvasarvaparyAyeSu' (1-26) sUtrase jAnI jAtI hai| tathA jIvameM avadhijJAna avadhijJAnAvaraNakarmakA kSayopazama honepara va manaHparyayajJAna manaHparyayajJAnAvaraNakarmakA kSayopazama honepara prakaTa hote haiM / ataH inameM honevAlA
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 : sarasvatI - varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha padArthakA pratibhAsana svasApekSa honepara bhI eka to mAtra rUpI padArthakA hotA hai| dUsare vaha pratibhAsana dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI maryAdA lie hue hotA hai / yaha bAta tattvArtha sUtra ke "rUpiSvadheH " (1-27) va " tadanantabhAge mana:paryayasya " ( 1-28) donoM sUtroMse jAnI jAtI hai / 3 - yataH jIvameM kevalajJAna samastajJAnAvaraNakarmakA sarvathA kSaya honepara prakaTa hotA hai, ataH nirAbAgha honese usameM saMyukta yA baddhapadArthoMkA saMyukta yA baddharUpase pratibhAsana na hokara pRthak-pRthak hI hotA hai jabaki jIva meM matijJAna, avadhijJAna aura mana:paryayajJAna usa usa jJAnAvaraNakarmakA kSayopazama honepara prakaTa hote haiM, ataH bAdhAsahita honese unameM saMyukta yA baddha padArthoMkA pratibhAsana to saMyukta yA baddharUpameM hI hotA haiva asaMyukta va abaddha padArthoMkA pratibhAsana asaMyukta yA abaddha rUpa meM ( pRthak-pRthak rUpameM) hI hotA hai / jaise ina tInoM jJAnoMmeM dUdha aura jalake mizraNa meM to dUdha aura jalakA mizritarUpase hI pratibhAsana hotA hai aura pRthak-pRthak rUpameM vidyamAna dUdha aura jalakA pratibhAsana pRthak-pRthak hI hotA hai / isI taraha avadhijJAna aura manaH paryajJAnameM do Adi saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta aNuoMke skandharUpako prApta aNuoMkA pratibhAsana piNDarUpase hI hotA hai va pRthak-pRthak rUpameM vidyamAna aNuoMkA pratibhAsana pRthak-pRthak rUpase hI hotA hai| isase nirNIta hotA hai ki jahA~ kevalajJAnameM saMyukta yA baddha padArthoMkA pratibhAsana saMyukta dazAmeM yA baddha dazAmeM saMyukta yA baddharUpase na hokara pRthak pRthaka rUpase hotA hai vahA~ matijJAna, avadhijJAna aura mana:paryayajJAnameM apane-apane viSayabhUta saMyukta aura baddha padArthoMkA pratibhAsana pRthak-pRthak rUpa se na hokara saMyukta aura baddharUpase hI hotA hai / yahI kAraNa hai ki AcArya kundakundane niyamasArake upayogaprakaraNa meM sabhI kSAyopazamika jJAnoMko vibhAvajJAnako va kSAyikapaneko prApta kevalajJAnako svabhAvajJAnako saMjJA dI hai| isa viSayako maiMne jayapura (khAniyA) tattvacarcAkI samIkSAke prathama bhAga meM praznottara - 4 ke prathama daurakI samIkSAmeM spaSTa kiyA hai / pUrvameM yaha bAta batalAyI jA cukI hai ki jIvameM matijJAna aura zrutajJAna donoM ekasAtha anAdikAla se vidyamAna haiM / tathA kisI-kisI jIvameM matijJAna aura zrutajJAnake sAtha avadhijJAnakA yA mana:paryayajJAnakA athavA avadhijJAna aura mana:paryayajJAna donoMkA bhI vikAsa ho jAtA hai / parantu jIvameM jaba kevalajJAnakA vikAsa hotA hai taba matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura mana:paryayajJAnakA abhAva ho jAtA hai / isase nimnalikhita tathya phalita hote haiM 1. jIvo uvaogamao uvaogo NANadaMsaNo hoi / rasgo duviho sahAvaNANaM vibhAvaNANaMti // 10 // kevalamidiyarahiyaM asahAyaM taM sahAvaNANaMti / saNNANidaraviya vihAvaNANaM have duvihaM // 11 // saNANaM ubhedaM madisudaohI taheva maNapajjaM / aNNANaM tiviyappaM diyAIbhedado ceva // 12 // taha daMsaNa uvaogI sasahAvedara - viyappado duviho / kevala maMdira hiyaM asahAyaM taM sahAvamiMdi bhaNidaM / / 13 / / cakkhU acakkhU ohI tiSNi vi bhaNidaM vibhAvadicchitti / gAthA 14 kA pUrvArthaM /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 163 .. 1-matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnake sAtha zrutajJAnakA sadbhAva rahaneke kAraNa matijJAnI, avavijJAnI aura manaHparyayajJAnI jIva tA matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnase jJAta padArthakA usa zrutajJAnake balase vizleSaNa bhI karate haiM, parantu kevalajJAnake sAtha zrutajJAnakA abhAva rahanese kevalajJAnI jIva kevalajJAnase jJAta padArthakA kadApi vizleSaNa nahIM karate haiN| 2-matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnake sAtha zrutajJAnakA sadbhAva rahaneke kAraNa matijJAnI, avadhijJAnI aura manaHparyayajJAnI jIva zrutajJAnake balase eka hI padArthameM guNa-guNIbhAvakA bheda karake guNa aura dhArAdheyabhAvakA vizleSaNa karate haiM. tathA eka hI padArthameM bhedake balapara upAdAnopAdeyabhAvarUpa kAryakAraNabhAvakA bhI vizleSaNa karate haiN| itanA hI nahIM, tAdAmyasambandhAzrita anya sabhI prakArake sambandhoMkA bhI vizleSaNa karate hai, parantu kevalajJAnake sAtha zrutajJAnakA abhAva rahaneke kAraNa kevalajJAnI jIva eka hI padArthameM bhedakI avAstavikatAke kAraNa ukta sabhI prakArake sambandhoMkA vizleSaNa nahIM karate haiM / * 3-matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnake sAtha zrutajJAnakA sadbhAva rahaneke kAraNa matijJAnI, avadhijJAnI aura manaHparyayajJAnI jIva usa zrutajJAnake balase nAnA padArthoM meM bhI AdhArAdheyabhAva aura nimittanaimittikabhAvarUpa kArya-kAraNabhAva Adi saMyogasambandhAzrita sabhI prakArake sambandhoMkA vizleSaNa karate haiN| parantu kevalajJAnake sAtha zrutajJAnakA abhAva rahaneke kAraNa kevalajJAnI jIva nAnA padArthoM meM saMyogasambandhAzrita ukta sabhI prakArake sambandhoMkA kadApi vizleSaNa nahIM karate haiN| 4-matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnake sAtha zratajJAnakA sadbhAva rahaneke kAraNa matijJAnI, avadhijJAnI aura manaHparyayajJAnI jIva usa zrutajJAnake balase artha aura zabdameM vAcya-vAcakabhAva va padArtha va jJAnameM jJeya-jJAyakabhAva Adi vividha prakArake sambandhoMkA bhI vizleSaNa karate haiM, parantu kevalajJAnake sAtha zrutajJAnakA abhAva rahaneke kAraNa kevalajJAnI jIva isa prakArake sambandhoMkA vizleSaNa nahIM karate haiN| isa vivecanase yaha niSkarSa nikalatA hai ki jahA~ matijJAnI, avadhijJAnI aura manaHparyayajJAnI jIvoMkA kArya matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnake dvArA padArthoM ko jAnanekA tathA zrutajJAnake dvArA vividha prakArake sambandhoMkA vizleSaNa karanA hai vahA~ kevalajJAnI jIvakA kArya kevalajJAnake dvArA padArthoMko jAnanA to hai, parantu zrutajJAnakA abhAva honese ukta kisI bhI prakArake sambandhakA vizleSaNa karanA usakA kArya nahIM hai| pudgaloMkA Avazyaka vivecana jisa prakAra kAladravya aNurUpa hai usI prakAra pudgala dravya bhI aNurUpa hai / donoMmeM vizeSatA yaha hai ki jahAM kAladravya asaMkhyAta hai aura niSkriya hai vahA~ pudagala dravya ananta haiM aura kriyAzIla bhI haiN| kAla aura pudgala donoM dravyoMmeM eka vizeSatA yaha bhI hai ki jahA~ sabhI kAlANu svabhAvadRSTise samAna haiM vahA~ sabhI pudgalANu svabhAvadRSTise samAna nahIM haiM / Age isI bAtako spaSTa kiyA jAtA hai pratyeka pRdgalANu meM svabhAvataH kAlA, pIlA, nIlA, lAla aura sapheda ina pA~ca varNo meMse koI eka varNa rahatA hai / ataH sabhI pudgalANu varNakI apekSA pA~ca prakArake ho jAte haiM / varNakI apekSA pA~ca prakArake sabhI pudgalANuoMmeMse pratyeka pudgalANumeM khaTTA, mIThA, kaDuvA, caraparA aura kaSAyalA ina pA~ca rasoMmeM koI eka rasa rahatA hai| ataH sabhI pudagalANu pA~ca varSoM aura pAMca rasoMkI apekSA 545%3D25 prakArake ho jAte haiN| ina 25 prakArake pudgalANuoMmeMse pratyeka pudgalANameM sugandha, aura durgandha do gandhoMmeMse koI eka gandha
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha rahatA hai / ataH sabhI pudgalANu isa apekSAse 2542% 50 prakArake ho jAte haiM / ina 50 prakArake pudgalANuoMmeMse pratyeka pudgalANumeM snigdha aura rUkSa ina do sparzomeMse koI eka sparza rahatA hai / isa prakAra sabhI pudgalANu isa apekSAse 50x2 = 100 prakArake ho jAte haiN| isa 100 prakArake pudgalANuoMmeMse pratyeka pudgalANumeM zIta aura uSNa ina do sparzoMmeMse koI eka sparza rahatA hai / ataH sabhI pudgalANu isa apekSAse 100 x 2 = 200 prakArake ho jAte haiN| yahA~ yaha vizeSa jJAtavya hai ki AgamameM sparzake snigdha, rUkSa, zIta, uSNa, halkA, bhArI, kaThora aura komala isa prakAra ATha bheda batalAye gaye haiN| kintu sabhI pudgalANu yataH ekapradezAtmaka hI hote haiM / ataH unameM snigdha, rUkSa, zIta aura uSNa ye cAra sparza rahate hue bhI halkA, bhArI, kaThora, aura komala ina cAra sparzIkA sadbhAva sambhava nahIM hai, kyoMki halkA, bhArI, kaThora aura komala ye cAra sparza nAnApradezAtmaka pudgala vastumeM hI sambhava hote haiM / itanA avazya hai ki pratyeka pudgalANumeM jo snigdha aura rUkSa do sparzoMmeMse koI eka sparza pAyA jAtA hai, usake AdhArapara eka pudgalANu dUsare pudgalANuke sAtha bandhako bhI prApta hotA rahatA hai / jaisA ki tattvArthasUtrake "snigdharUkSatvAdbandhaH" (5-33) sUtrase spaSTa hai| isa prakAra do Adi saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pudgalaparamANu jaba paraspara bandhako prApta ho jAte haiM taba unameM halkA, bhArI, kaThora aura komala ina cAra sparzoke sadbhAvakI sambhAvanA ho jAtI hai| yahI kAraNa hai ki tattvArthasUtrake "aNavaH skandhAzca" (5-25) sUtra meM pudgalake aNu aura skandha do bheda batalAye gaye haiM / yahA~ yaha bhI jJAtavya hai ki halkA aura bhArI tathA komala aura kaThora parasparasApekSa hokara hI usa-usa sparzarUpatAko prApta hote haiN| pudgaloMmeM pRthvI, jala agni aura vAyu ye cAra skandha to pratyakSa anubhavameM Ate haiN| inakA nirmANa bhI pudgalANuoMke paraspara bandhake AdhArapara hI samajhanA caahie| gommaTasAra jIvakANDakI gAthA 602 meM jo bAdara-bAdara, bAdara, bAdara-sUkSma, sUkSma-bAdara, sUkSma aura sUkSma-sUkSma ye 6 bheda pudgaloMke batalAye gaye haiM, unameMse pRthvI, kASTha, pASANa Adi bAdara-bAdara skandha hai / jala, tela Adi bAdara skandha haiN| chAyA, Atapa cA~danI Adi bAdara-sUkSma skandha hai| zabda, gandha, rasa Adi sUkSma-sthala skandha haiN| jJAnAvaraNAdikarma sUkSma skandha hai aura akhaNDa pudgala paramANu sUkSma-sUkSmarUpameM aNu hI hai| gommaTasAra jIvakANDakI gAthA 593-94 meM pudgaloMke vargaNAoMke rUpameM 23 bheda bhI batalAye gaye haiN| inameMse varga sUkSma pudgalANurUpa hai aura ekajAtIya vargoke samUhakA nAma vargaNA hai| isa taraha 23 vargaNAoMkI vyavasthA Agamake anusAra jJAtavya hai| yahA~ Avazyaka jAnakara AhAravargaNA, taijasavargaNA, bhASAvargaNA, manovargaNA aura kArmaNavargaNAke viSayameM spaSTIkaraNa kiyA jAtA hai| AhAravargaNAke tIna bheda hai / eka AhAravargaNA vaha hai jisase audArika zarIrakI racanA hotI hai| dUsarI AhAravargaNA vaha hai jisase vaikriyika zarIrakA nirmANa hotA hai aura tIsarI AhAravargaNA vaha hai jo AhArakazarorarUpa pariNata hotI hai| inake bhI yathAsambhava aneka prakAra Agamake AdhArapara jAna lenA caahie| jaise tiryancoMkI nAnA jAtiyA~ dekhane meM AtI haiM to unake zarIrakA nirmANa bhI bhinna-bhinna prakArakI audArika vargaNAoMse hotA hai / taijasavargaNAse taijasa zarIrakA nirmANa hotA hai / bhASAvaNAse zabdakI racanA hotI hai va manovargaNAse dravyamanakA nirmANa hotA hai / isIprakAra kArmaNavargaNAyeM mUlameM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAyake bhedase ATha prakArako hai va inake bandhako apekSA 146 uttarabheda haiN| inase hI pRthak-pRthak usa-usa karmaprakRtikA nirmANa hotA hai|
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 165 pudgalake viSayameM itanA jo vivecana kiyA gayA hai usakA prayojana yaha hai ki jo aNurUpa anantapadagala haiM ve hI kAlANakI taraha vAstavika dravya hai. ataH unakA pratibhAsana hI kevalajJAnameM hotA pudgalANuoMkI jitanI paraspara saMyukta yA baddha dazAe~ haiM ve vAstavika nahIM haiM arthAt upacarita hai, ataH pudgalANuoMkI saMyukta yA baddha dazAmeM bhI pRthak-pRthak pudgalANakA hI pratibhAsana kevalajJAnameM hotA hai / una saMyukta yA baddha dazAoMkA pratibhAsana kevalajJAnameM nahIM hotaa| itanA avazya hai ki pudgalANukI saMyukta yA baddha dazAe~ laukika aura AdhyAtmika kSetroMmeM upayogI haiM ataH unheM bhI upacaritarUpase vAstavika kahA jAtA hai / tathA unakA yathAsambhava pratibhAsana bhI matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnameM hotA hai va zrUtajJAna dvArA unakA vizleSaNa bhI hotA hai / yaha saba viSaya pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai| isaprakAra "kevalajJAnakI viSaya-maryAdA" prakaraNameM aba taka jo vivecana kiyA gayA hai usase yaha bAta acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki vizvameM eka AkAza, eka dharma, eka adharma, asaMkhyAta kAla, ananta jIva aura ananta pudgalake rUpameM jitane pRthak-pRthaka svataMtrasattAdhArI padArtha vidyamAna haiM ve saba padArtha paraspara saMyukta rahate hue bhI tathA jIva aura pudgala evaM pudgala aura pudgala paraspara baddha rahate hue bhI apanI-apanI dravyarUpatA, guNarUpatA aura svapratyaya va sva-parapratyaya paryAyarUpatAmeM hI raha rahe haiM, kyoMki pratyeka padArthakI apanIapanI dravyarUpatA, guNarUpatA aura svapratyaya va sva-parapratyaya paryAyarUpatA saMyakta yA baddha dazAmeM bhI eka dUsare padArthakI dravyarUpatA aura svapratyaya va sva-parapratyaya paryAyarUpatAse bhinna tadAtmaka ekatva prApta dharma hai tathA pratyeka padArthakI aisI dravyarUpatA, guNarUpatA aura svapratyaya va sva-parapratyaya paryAyarUpatAkA pratibhAsana hI kevalajJAnameM hotA hai| inake laukika va AdhyAtmika kSetroMmeM upayogI honeke kAraNa upacaritarUpase vAstavika saMyukta dazA yA baddha dazAkA pratibhAsana kevalajJAna nahIM hokara matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnameM hI hotA hai| evaM vizleSaNa zrutajJAna dvArA hotA hai| ataeva isa vivecanako dhyAnameM rakhakara hI kArtikeyAnuprekSA gAthA 321-22 kA, padmapurANa sarga 110 ke zloka 40 kA aura kavivara bhaiyA bhagavatIdAsajIke "jo jo dekhI vItarAgane so so hoso vorA re" isa kathanakA tathA isI prakArake anya Agama-vacanoMkA abhiprAya grahaNa karanA cAhie / aisA karanese hI vartamAnameM jainAgamakA vAstavika rahasya samajhameM A sakatA hai va sonagar3ha dvArA sthApita kI gayI galata vyavasthAoMse digambara jaina samAjameM jo uthala-puthala maca gayI hai vaha zAMta ho sakatI hai| isa viSayameM vartamAna pIr3hIke vidvAnoMkA yaha uttaradAyitva hai ki ve jaina saMskRtike AgamameM pratipAdita siddhAntoMkA niSkaSAyabhAvase samyak udghATana kreN|