Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI pArzvanAthanI eka prAcIna dhAtupratimA DaoN. umAkAnta premAnanda zAha, ema. e., pIeca. DI. muMbaInA prinsa oNpha velsa myujhiyamamAM zrI pArzvanAtha bhagavAnanI eka kAyotsarga mudrAe khaDI dhAtupratimA che. A pratimAnI UMcAI Azare nava IcanI che. pratimAnI nIcenuM mULa Asana maLyuM nathI eTale hAla kAinA Asana upara sthira karela che. bhagavAnano jamaNo hAtha, mastaka tathA pAchaLanA sarSanI traNa pheNu khaMDita che. mastaka pAchaLa pAMca phaNAvALo nAga che jenuM bAkInuM zarIra vAMkuMcUMkuM bhagavAnanA pAchaLanA (pIThanA) bhAga upara thaI paga sudhI pahoMce che. citra 1 mAM pratimAjIno phoTo sanmukhathI levAmAM Avyo che. jayAre citra 2 mAM pIThano bhAga batAvyo che. citra 3 mAM phakta kammara sudhIno zarIrano uparano bhAga vadhAre moTo karI batAvyo che. A pratimA kyAMthI maLI tenI koI mAhitI nathI. myujhiyamamAM A pratimA koIke vecI hoya te vepArIe mULa sthaLa batAvyuM nA hoya, vepArIne paNa khabara nA hoya, ane ghaNAM varSo upara myujhiyamamAM AvelI A pratimAnI mAhitI jhINavaTathI meLavI noMdhavAnI rahI paNa gaI hoya. game tema hoya. Aje ApaNe pratimAnA rUpavidhAna uparathI eTaluM to kahI zakIe ke uttara bhAratanA koI sthaLanI A pratimA che, dakSiNanI nahi. pratimA sAva nagna che eTalA ja kAraNe e digambara sampradAyanI gaNI zakAya nahi. kemake vAstavika rIte e pratimA e samayamAM bharAI hatI je samayamAM vetAmbara-digambara matabhedano udabhava paNa thayo nahoto. e pratimA eTalI badhI prAcIna che ke phakta nagnatvanA kAraNe enI agatyatA tarapha AMkha ADA kAna karanAra vetAmbara jaina potAnA dharmanI prAcInatAne ja anyAya karI besaze. sArAye bhAratavarSamAM maLelI jaina pratimAomAM sauthI vadhu prAcIna pratimA kahI zakAya evI pratimA paTaNA pAse lohAnipuramAM khodakAmamAMthI maLI AvI che. e pratimA eka prAcIna jaina mandiranA pAyAnA avazeSomAMthI maLI che. azokanA dharmacakrayukta siMhadhvaja(bhAratIya rAjamudrA)para je jAtano caLakATa-opa-che te caLakATa mauryakAlIna zilpakalAnI viziSTatA hatI. A jaina pratimA paNa evA ja caLakATa High polish vALI che. hAla paTaNA myujhiyamamAM surakSita A pratimA jyAMthI maLI che e bhAga paNa prAcIna pATaliputra nagarInI hadamAM ja gaNI zakAya evo che. A pratimA citra naM. 4 tarIke rajU karI che. emAM mastaka tathA ghUMTaNa nIceno bhAga nathI--e to khaMDita thaI khovAI gayA, paNa dhaDa ane paga (torso and legs)nA je bhAga bacAvyA che te batAve che ke eka to A pratimA kAyotsargamudrAe acela-avasthAmAM UbhelA koI tIrthaMkaranI che. ApaNe jANIe chIe ke jinaka9pI sAdhuo paNa vastra ItyAdino parigraha rAkhatA nathI ane tIrthaMkaro paNa pote nirvastra rahI dhyAna-sAdhanA kare che e hakIkatano InakAra koNa karI zake? khAsa karIne pahelA ane chellA tIrthakarano upadezelo dharma paNuM Acelakyano hato e to prAcIna gAthA paNa kahe che. evA saMjogomAM mauryakAlIna A tIrthaMkara pratimA nagna avasthAmAM ja maLavI joIe ane tene jaina sampradAyanA beu phirakAoe bhAvapUrvaka apanAvavI ja paDe.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpArzvanAthanI eka prAcIna dhAtupratimA citra naM. 1 pRSThabhAga sanmukhadarzana citra naM. 2 [muMbaInA prinsa oNpha velsa myujhiyamanA saujanyathI] .
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpArzvanAthanI eka prAcIna dhAtupratimA citra naM. 3 muMbaInA prinsa oNpha velsa myujhiyamanA saujanyathI citra naM. 4 [paTaNA myujhiyamanA sojanyathA]
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI pArzvanAthanI eka prAcIna dhAtupratimA 71 e pratimA azoka pachInI hoya to paNa sammatinA samayanI to gaNavI ja paDe. eTale geravyAjabI nathI. A pratimAnA dhaDanA bhAganuM ghaDatara, khAsa karIne peTanA bhAgane je rIte ghaDyo che te, barobara samajavA jevuM che. barobara e ja zilInuM, enA ja anukaraNanA ghATanuM peTa vagere bhAganuM ghaDatara pArzvanAthajInI dhAtupratimAnuM che. eTale ke mayakAlIna rUDhine anusarIne A pratimAnAM aMgonuM ghaDatara thayuM che. ethI lohAnipuranI kabadhu AkRti (torso)-pachI A dhAtupratimA bharAI hoya to paNa I. sa. pUrvenA bIjA sakA AsapAsanI to mAnI zakAya. A pratimAne ATalI prAcIna mAnavA mATe bIjAM aneka kAraNo che. paheluM to e AkhIe pratimAmAM manuSya-AkRtinA ghaDataranI je zailI che, te bhAratanI ati prAcIna zailI che. moheM-je DAromAMthI maLelI, nRtya karatI aMganAnI e nAnI dhAtupratimA maLelI che. A pratimAmAM je jAtanuM mukha che barobara e ja jAtinuM, evI ja DhabanuM mukha pArzvanAthanI pratimAnuM che. laMbagoLa mukha, gaMDasthalo varace vadhu vizAla ane dhIre dhIre dADhI sudhI sAMkaDuM thatuM lAMbuM mukha, lAMbu nAka, nAnA paNa jADA hoTha, Ayata netro vagerenI racanA uparanI moheM-jo-DAronI AkRti uparAMta, mathurA, hAtharasa vagere sthaLoe maLelI prAcIna mATIkAmanI mAtAnI AkRtio sAthe sarakhAvI zakAya tevI, e ja ghATanI che. Ama mukhAkRti jene Primitive (prAkata athavA jaMgalI) kahevAmAM Ave evI DhabanI che. prAcIna mATInI AkRtio upara bhavAM- eye-brows , ghareNAM vagere batAvavA mATe mATInA tevA locAo coDhavAmAM AvatA jene ApaNe applique art kahIzuM. A applique art (khacitakalA)nI Dhaba dekhADatI A dhAtupratimA che eTale emAM mATIkAma mAphaka pAchaLathI coDhelAM bhavAM to na ja hoya paNa pratimA bharanAra kArIgara pahelAM je mATI vagerenuM ke mINanuM biMba banAve tenA upara e rItanI applique technique (khacita-kArIgarI) vALI kalA-je prAcIna bhATInI mAtRbhUtiomAM prAcIna ane kaI arvAcIna te oLakhavuM saheluM hoya che. jUnI mRrmayara mUtio (terracottas) sAthe sarakhAvavAthI e spaSTa thAya che ke zrI pArzvanAthajInI A mUrti saheje I. sa. pUrve pahelA bIjA sakAnI to che ja. vaLI moheM-jo-DAronI nartakI ane tyAMthI ja maLelI mATInI eka puruSAkRtika e beumAM zarIranAM aMgo, hAtha ane paga pAtaLA lagabhaga soTA jevA ghaDelA che. A pramANe pArzvanAthanI pratimAmAM paNa hAthapaga lAMbA ane pAtaLA che tema ja A traNeya AkRtionAM aMgo lAMbAM ane skUla nahi evAM kaMIka pAtaLAM che. khabhA AgaLathI pahoLAM nahi evAM A zarIro kurANakAlIna mathurAnI 1. juo, sara jaoNna mArzalakRta, moheM-jo-DAro enDa dha InDasa velI siviligezana, vaoNlyuma 3, pleTa 94, AkRti 6-7-8. 2. AvI mRNamUrtio mATe juo, DI. eca. gaoNrDana likhita, ala inDiana TerAkoTA, jarnala oNpha inDiana sosAITI oNpha orienTala ArTa, vaoNlyuma 11. 3. AvA zarIraghaDataranI bIjI AkRtio mATe juo sara jona mArzala, moheM-jo-DAro eNnDa dha InDasa velI sivilijhezana, volyuma. 3, pleTa 94, citra 9, 11. leTa 95, citra 26, 27; arnesTa mekakRta, phardhara ekakezansa kaoNma moheM-jo-DAro, vaoNlyuma 2, pleTa 72, AkRti 8, 9, 10. pleTa 73, AkRti 6, 10, 11. pleTa 75, AkRti 1, 21.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 AcArya vijyavallabhasUri smAraka graMtha jaina ane bauddha pratimAothI judA tarI Ave che. mathurAnI mUrtio vizAla khabhAne lIdhe vadhu majabUta dekhAya che. zrI pArzvanAthanI A pratimAmAM chAtInI nIce piDhAno bhAga je rIte ghaDelo che te prAcIna yakSamUrtio, lohAnipuranI caLakATavALI mastakarahita jina pratimA vagerene maLato Ave che. - moheM-jo-DAro ane maurya ke zuMga yugo vacce samayanuM eTaluM moTuM aMtara hovA chatAM, bhAratamAM ane pArzvanAthajInI dhAtupratimAnA ghaDatarane sarakhAvatAM to be vacce je sambandha dekhAya che te jotAM A pratimA I. sa. pUrve bIjA sakAthI paNa prAcIna hoI zake paNa ApaNI pAse evA nirNaya para AvavA mATe atyAre bIjA koI sAdhana nathI. dhAtupratimAM bharavAnI kalA to hiMdamAM hatI ja. moheM-jo-DAronI nartakI enI sAkSI pUre che. ane eka bAju mohe-jo-DArInI kalAkatio ane bIjI bAju mathurA, hAtharasa, lohAnipura vagere sthaLonI mUttio ane pASANazi95 sAthe sabaMdha dharAvatI A pratimA pazcima bhArata ke uttara bhAratamAMnA koI sthaLethI maLI AvI hoya ema saMbhavI zake. ApaNI pAse mauryakAlIna ke zRMgakAlIna bIjI koI DhALelI ke bharelI dhAtupratimA nathI jenI sAthe A pratimAne sarakhAvI zakAya. kuSANakAlIna, I. sa. nA pahelAthI trIjA sikA sudhInI dhAtupratimAo paNa bhAgye ja maLe che. atyAra sudhImAM I. sa.nA pahelA saikAmAM nizcitarUpe mUkI zakAya evI paNa dhAtu pratimAo jANItI nathI. basara pAse causA nAmanA sthaLethI keTalAMka varSo upara thoDIka jaina dhAtu pratimAo maLI AvI hatI. badhI ja pratimAo tIrthakaronI che, badhI ja nagna che ane badhI pratimAone aMdAje I. sa.nA pahelAthI cothA saikAmAM mUkI zakAya tevI che. A pratimAo haju pUratI jANItI nathI thaI kemake tene viSe koIe jhAjho vicAra ke UhApoha karyo nathI. prinsa oNpha velsa myujhiamanA buleTinanA pahelA aMkamAM A lekhake emAMnI eka, RSabhadevanI pratimA chapAvI che. bAkInI pratimAo The Art of the Akota Bronzes nAmanA A ja lekhakanA TUMkamAM prasiddha thanArA pustakamAM chapAze. A pratimAo sAthe paNa pArzvanAthajInI pratimAne sarakhAvatAM upara doreluM anumAna yogya lAge che. prArthanAthajInI pratimA upara zrIvatsa cihna nathI e noMdhapAtra che. saMbhava che ke te samayamAM zrIvatsa aMkita karavAno pracAra zarU paNa na thayo hoya. caisAnI pratimAomAM keTalIka upara zrIvatsa che. pArzvanAthajInA mastaka uparanI kezaracanA dakSiNAvarta nAnA kezanI (Schematic curls of hair) che. zAstro mujaba A mahApuruSa lakSaNa che. dakSiNAvarta romarAji mathurAnI kuvAkAlIna pratimAomAM to maLe che ja paNa bodhagayAnA I. sa. pUrve pahelI sadInA zi95mAM paNa jovAmAM AvI che. eTale dakSiNAvarta kezanA kAraNe paNa pArzvanAthajInI A dhAtupratimAne prAcIna mAnavAmAM koI virodha naDato nathI. upara jaNAvyuM tema A pratimAne zvetAmbara-digambara matabheda sAthe kAMI sambandha raheto nathI. kemake e to e bhedathI ThIka ThIka prAcIna samayanI che. hiMdamAM prAgaitihAsika samayanI I. sa. pUrve Azare be hajAra varSa pUrvenI mohakAronI nartakInI dhAtupratimAne bAda karIe to aitihAsika samayanI bhAratamAMthI AjasudhI upalabdha sahu DhALelI dhAtupratimAomAM A pratimA sauthI vadhu prAcIna che e nirvivAda che.? 4. vadhu mATe juo, DaoN. umAkAnta pre. zAha likhita, eNna alI Imeja oNpha pArzvanAtha Ina dha prinsa opha vesa myujhiyama e lekha, buleTina oNpha dha prinsa oNpha velsa myujhiyama, aMka 3 pR. 63-65.