Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 618 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana-grantha dazamAdhyAyameM kevalajJAnakI prAptike kAraNoMpara prakAza DAlakara mokSakA svarUpa tathA mukta jIvoMmeM jina kSetra, kAla Adi 12 anuyogoMse vaiziSTaya hotA hai unakA spaSTIkaraNa hai / "tattvArthasUtra" jinAgamakA mahattvapUrNa grantha hai, yaha sarvamAnya bAta hai / isameM prathamAnuyogako chor3akara zeSa tIna anuyogoM kA sAra saMgRhIta hai / isake vidhivat svAdhyAyase jinAgamakA acchA jJAna ho jAtA hai / paryuSaNa parva meM isIkA pravacana sarvatra calatA hai aura atirikta samayameM bhI sabaloga isake prati apAra zraddhA rakhate haiM / merI rAya meM paMDita phUlacandrajI dvArA racita isa hindI TIkAko eka bAra avazya par3hanA cAhie / paThana-pAThana ke lie to yaha chAtroMke lie bojhila hogI, para vidvAnoMko apanA jJAna paripakva karaneke lie paramasahAyaka siddha hogI / TIkAmeM kucha viSaya aise avazya haiM jinapara vidvAn carcA kiyA karate haiM, para una alpa viSayoMko gauNakara TIkAkA svAdhyAya kareM aura pravacanakartA ise manoyoga pUrvaka par3heM to unake jJAnameM paripakvatA niyama se AvegI / paMcAdhyAyI TIkA : eka adhyayana paNDita nAthUlAla zAstrI, indaura dezake labdhapratiSTha prakANDa vidvAn siddhAntAcArya zrI paNDita phUlacandrajI siddhAntazAstrI, vArANasIkI sAhitya sevAoMke prati jitanI bhI kRtajJatA pradarzita kI jAve, thor3I hai| unakI aneka mahattvapUrNa racanAoM meM eka paMcAdhyAyI hindI TIkA bhI hai / ajamera zAstra bhaNDArase prApta hastalikhita paMcAdhyAyIkA adhyApana zrI paNDita bAladevadAsajIke bAda guru gopAladAsajI baraiyAne murainA mahAvidyAlayameM zrI paNDita vaMzIdharajI nyAyAlaMkAra, zrI paMDita makkhanalAlajI evaM zrI paMDita devakInandanajI vyAkhyAnavAcaspati Adi unake pramukha ziSyoM ko par3hAte hue zrI paM0 makkhanalAlajIse usakA hindI anuvAda karAyA thA / vaha apUrNa grantha zAstrI parIkSAke pAThyakrama meM ho jAnese va chAtroMke paThana-pAThanameM upayoga meM Ane lagA hai / paMcAdhyAyI granthako granthakArane pA~ca adhyAyoMmeM likhanekA saMkalpa kiyA thA parantu upalabdha grantha kevala Der3ha adhyAyameM hI hai / sambhava hai likhate hue granthakArakA svargavAsa ho gayA ho / isa granthake racayitAke sambandhameM zrI paMDita makkhanalAlajIne gambhIra aura mahattvapUrNa racanAkI dRSTise AcArya amRtacandra nAmakA ullekha kiyA hai| paMDitajIne apanI AlocanAtmaka grantha " Agama mArga prakAza" meM paMcAdhyAyI sambandhameM vistArase vivecana kiyA hai| zrI paMDita jugalakizorajI mukhtAra ne paMcAdhyAyIke kartA paMDita rAjamalajIko mAnA hai / zrI paMDita phUlacandrajIne bhI inhoMko ukta granthakA kartA svIkAra kiyA hai / hamArI dRSTimeM bhI paMcAdhyAyIkI racanA AcArya amRtacandrakI nahIM hai / paMcAdhyAyIke jo zaMkA samA'dhAnake rUpameM aneka zloka haiM, unameM adhika vistAra ho gayA hai jo amRtacandra sUrIkI zailIke anurUpa nahIM / jabaki amRtacandra sUrIkI bhASAmeM prauDhatA aura sUtra rUpa zabdAvalI dRSTigocara hotI hai / granthakartA apanA nAma granthake antameM diyA karate haiM / jaba yaha grantha pUrNa hI nahIM ho sakA to granthakartAko apanA paricaya denekA avasara
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa 619 hI kahA~ mila sakA ? paMcAdhyAyImeM katipaya sthAnoMpara " tadAha sUriH " aise vAkya Anese yaha pratIta hotA hai ki kisI prAcIna AcArya ( amRtacandra sUrI ) kI racanAko paMcAdhyAyIkArane hRdayaMgama kara apanI isa kRtikI racanA kI hai| svayaM amRtacandra apaneko sUrI batAkara uttara deveM yaha asaMgata mAlUma hotA hai| zrI paMDita makkhanalAla jI zAstrIke paMcAdhyAyI hindI anuvAdake pazcAt san 1932 meM zrI paMDita devakInandana siddhAntazAstrIne paMcAdhyAyIkI hindI gItA racakara kAraMjA Azramase prakAzita karAI thii| usameM zabdAnugAmI artha aura tAtparya kA pUrA khyAla rakhA gayA hai| jabaki pUrva TIkAmeM bhAvArtha aura usake vistArako mahatva diyA gayA hai isase kahIM-kahIM mUlakA hArda chUTa sA gayA hai| tIsarI bAra paMcAdhyAyIkI TIkA zrI paM0 devakInandana aura usakA sampAdana zrI paNDita phUlacandra jIne kiyA jo san 1950 meM "zrI gaNezaprasAda varNoM jaina granthamAlA" vArANasI se prakAzita huI / isameM mUlaviSayako sparza karate hue svatantra rUpase vivecana kiyA gayA hai| paMcAdhyAyIkA saMkSipta hindI bhASA anuvAda aura nayakI dRSTise vicAra karate hue bhI saranArAmajIne bhI kiyA hai varNI granthamAlAkI isa paMcAdhyAyImeM fareso khUba spaSTa kiyA gayA hai| jisameM zrI paMDita phUlacandrajIkA apane guru zrI devakInandanajI ke prati kRtajJatA prakaTa karate hue vizeSa hAtha hai / isakI prastAvanA bhI paMDita phUlacandrajIne 52 pRSThoM meM likhI hai usameM prastuta granthakA sAra A gayA hai / kavivara rAjamalajIke, jinhoMne paMcAdhyAyIke prArambhameM paMcama zlokameM apaneko kavi likhA hai, "lATI saMhitA " grantha meM isake samyaktvake sambandhita 426 zloka samAna rUpameM pAye jAte haiM / prastAvanA meM darzanakA mahattva aura darzanake vibhinna bhedoMmeM antara batalAte hue samyakanekAMta mithyA anekAnta evaM samyakekAMtamiyA ekAntakA lakSaNa likhA hai| dravya aura usake bheda, jIvake svabhAva Adike viSayameM likhate hue Apane usakI kamajorI aura usake dUra karanekA upAyako ratnatraya batalAyA hai| yahA~ jaina darzana kA sAra vyakti svAtantrya para adhika jora diyA hai| mUla granthakArane tattva kA lakSaNa sanmAtra mAtra batAte hue use svataMtra siddha, anAdi, anidhana, svasahAya aura akhaNDa siddha kiyA hai vaha sat yA sattA, dravya paryAya rUpa hai / dravyArthika aura paryAryArthaka nayakA viSaya hai va nAnA padArthoM meM sthita hai ataH nAnA rUpa hai, sarva padArthoMmeM anvaya rUpase pAyI jAtI hai, ataH eka hai / vivakSA bhedase vizva rUpa eka rUpa utpAdAdi vilakSaNAtmaka trilakSaNAbhAva Adi pratipakSa rUpatA usameM pAI jAtI hai| isa viSaya meM jagatake prANo apane manakA samAdhAna jagatakA kartA Izvara mAnakara karate haiM, usakA samucita uttara granthakArane vastuko svataH siddha anAdianaMta siddha karake diyA hai| use sva sahAya batAkara usakA svatantra pariNamana phala siddha kiyA hai| vastu nirvikalpa yAne akhaNDa hai isa prakAra sAmAnya yA abhedadRSTise nirUpaNa karaneke pazcAt vizeSa, paryAya yA vyavahAra dRSTise dravyakA lakSaNa - 1 guNaparyayavada dravyam 2. guNasamudAyo dravyaM 3. sabhaguNaparyAyodravyam 4. utpAdavyayaprovyayuktam sat-saddravyalakSaNaM cAra prakAra kiyA hai| yahA~ dravya, tatva, satva, anvaya, vastu, artha, sAmAnya vividha ye paryAyavAcI zabda honese ukta dravyakA lakSaNa batalAyA gayA hai / dravyake prathama lakSaName dravya anaMta guNoM aura unakI paryAyoM kA piNDa mAnA hai| ambayIguNa aura vyatirekI paryAyeM haiN| yaha guNa paryAya vAlA dravya, guNa aura paryAyoMkA samudAya mAtra hai isalie guNa samudAya bhI dravya hai| pahale donoM lakSaNa paraspara pUraka haiN| guNa aura paryAya vAlA yA guNa vAlA dravya hai, isa kathana se guNa aura paryAya bhinna dikhate haiM, isaliye tIsarA dravyakA lakSaNa samaguNa paryAya kiyA gayA hai| usameM deza dezAMsa, guNa guNAMza dravya hai / jaise skandha, zAkhA Adi vRkSa hai, usI taraha deza dezAMza yA guNa guNAMza dravya hai / ina tIna lakSaNoM ke atirikta caudhe lakSaNa utpAdavyaya dhIvya yuktam kI AvazyakatA isaliye hai ki nityatvakI guNake sAtha
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 620 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana grantha vyApti / ata guNa vAlA dravya dhrauvyavAna siddha hotA hai / yahA~ guNa lakSya hai aura dhauvya lakSaNa hai isalie donoM lakSaNa vAlA sAdhya sAdhana bhAva hai / utpAda vyaya paryAyeM haiM aura dravya paryAya vAlA hai / yAne dravya utpAda vyaya paryAya vAlA hai / dravyake ye donoM lakSaNoM meM se kisI ekake kAma cala sakatA hai isa praznakA samAdhAna karate hue granthakArane likhA hai ki donoM lakSaNa eka dUsareke abhivyaMjaka hote haiM inakA alaga-alaga nirdeza kiyA hai / donoM lakSaNa eka dUsare pUraka haiM / anvaya honese guNoMkI vyApti nityatAke sAtha hai aura dravya nityatAkA paryAyavAcI hai| kramavartI aura vyatirekI honese paryAyoMkI vyApti anityatAke sAtha hai aura utpAda tathA vyaya anitya hote haiM / isa prakAra guruparyAya ye svabhAvavAna yA lakSya sthAnIya hai / aura utpAda vyaya aura dhauvya ye svabhAva yA lakSaNa sthAnIya hai / kisI apekSAse guNa nityAnityAtmaka hai kyoMki sat athavA dravya va paryAya guNoMse sarvathA pRthak nahIM hai / Age anekAnta dRSTise vastu ke vicArameM kathaMcit asti nAsti, nityAnitya, eka aneka, tat atat ina cAra yugaloMke vastu guMphita haiM, yaha siddha kiyA gayA hai / nayA svarUpa granthakArane likhA hai ki udAharaNa hetu aura phalake sAtha vivakSita vastu ke guNoMko usIkA kathana karane vAlA samIcIna naya hai / isase viparIta nayAbhAsa hai / isa lakSaNase jIva varNAdi vAlA, manuSya Adi zarIra rUpa, gRha kuTumba Adi sukhakA kartA bhoktA aura jJAnajJeyakA bodhya bodhaka sambandha / ye cAroM nayAbhAsa haiM / jabaki yaha anyatra upacArita anupacarita, asadbhUta vyavahAranayake antargata batAye gaye haiM / kintu yahA~ granthakArane nayakA ukta lakSaNa batAkara inakA niSedha ThIka hI kiyA hai / ise adhyAtma dRSTise mAnA jAnA cAhie / isI prakAra sadbhUta anucarita aura upacarita tathA asadbhUta anUpacarita aura upacarita ke lakSaNa aura udAharaNa bhI ukta dRSTise yahA~ diye gaye haiM / jo anagAradharmAmRta aura AlApapaddhatise bhinna haiM vyavahAra nayake cAroM bhedoMke udAharaNa nimna prakAra haiM 1. sadbhUta anupacarita - jJAna jIvakA hai / 2. sadabhUta upacarita = artha vikalpAtmaka jJAna / 3. asadabhUta anupacarita = abuddhipUrvaka krodhAdi jIvake haiM / 4. asadbhUta upacarita = buddhipUrvaka krodhAdi audayika bhAva jIvake haiM / isa granthake vyavahAra naya aura nizcaya nayako kramazaH pratiSedhya tathA pratiSedhaka yA bhUtArtha abhUtArthaM honekA kAraNa yaha batAyA hai ki vAstava meM padArtha eka aura akhaMDa hai, taba dravya kSetra AdikI apekSA usameM bheda karate haiM, jo paramArthaM bhUta nahIM haiM / vyavahAra naya inakI apekSA vastuko niSedha karatA hai ataH vaha nizcayanayApekSayA pratiSedhya abhUtArtha aura mithyA 1 vastukA dravya guNa aura paryAyarUpa vibhAga karanA vAstavika nahIM hai aura usa eka akhaNDa vastuko viSaya karane vAlA nizcayanaya hai, jisakA anubhava karane vAlA samyaka dRSTi hai / granthakArane nizcayanayameM zuddha - azuddha Adi bheda mAnane vAloMko mithyAdRSTi aura sarvajJakI AjJAkA ullaMghana karane vAlA mAnA hai kyoMki Atma zuddhike lie jo upayogI ho vahI mAnA jAnA cAhie / vAvadUka vyavahAranaya zreyaskara vyavahAra nizcaya sambandhameM bhI Atma hitake sivAya vastu vicArake samaya jJAna donoM nayoMkA Azraya hokara pravRtta hotA hai / tathA nizcayameM anirvacanIya hai isalie tIrtha sthApana hetu hai / isa prakAra donoM nayoMkI sApekSatAko bhI nahIM chor3A hai / svAnubhUtike lie vyavahAranaya jaise vikalparUpa hai vaise nizcayanaya bhI niSedhAtmaka vikalpa rUpa hai ataH svAnubhUti nayapakSAtIta hai / svAnubhUtike samaya mati zruta jJAnoM (parokSa honepara bhI ) se jitanA bhI jJAna hotA hai vaha pratyakSa jJAnake samAna pratyakSa hai / isake sivA zeSa mati zruta jJAna pratyakSa nahIM / indriya viSayoMko grahaNa karane aura AtmA Adiko jAnate samaya ye donoM jJAna parokSa hI haiM / avadhi aura manaHparyAyajJAna ( pratyakSa honepara bhI) kA viSaya AtmA nahIM hai / Age dUsare
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa : 621 adhyAyameM jIva aura kamake astitvakI siddhi karate hue granthakArane amUrta jIva kA mUrta karmase sambandha anAdi batAte hue vaibhAvikI zaktikA ullekha vizeSa rUpase kiyA hai| jaise jala svabhAvase ThaNDA hotA hai para agnikA nimitta pAkara vaha garma ho jAtA hai vaise hI vaibhAvikI zakti kA vizeSa nimitta nirapekSa pariNamana siddha avasthA hai, para karmake nimittase usakA saMsAra avasthA rUpa vibhAva pariNamana ho rahA hai| isa prakAra vaibhAvika zaktike sadaiva pariNamana karate rahanese eka vibhAva pariNamana, jo karmake nimittase hotA hai, dUsarA svabhAva pariNamana jo vizeSa nimitta nirapekSa hotA hai / baMdhakA bhI, jo saMyoga vizeSa hai, sundara lakSaNa kiyA hai / baMdha jIva pudgalakI para guNAkAra arthAt paratantra hone rUpa kriyA arthAt svabhAva cyuti yA azuddhatAkA nAma hai| grantha sampAdakajIne yahA~ paraguNAkAra yA svabhAva cyutiko jIva pudgalake bandhameM paraspara nimitta honA batAyA hai| isI prakAra ukta vaibhAvika zaktike sambandhameM bhI jIvake apane upAdAnakI yogyatAnusAra kArya honA batAyA hai / aise bahutase sthala hai jahA~ granthakArake zabdoMkA spaSTIkaraNa karate hue saMpAdakajI apane pAThakoMko viSayakA hArda samajhAte rahe haiM / cetanAke karma phala, karma aura jJAna cetanA ye tIna bheda kahe haiN| inameM prathama ekendriyameM asaMjJI paMcendrI taka hote haiM, dUsarI saMjJI paMcendrI mithyAdRSTise bArahaveM guNasthAna taka hotI hai| tIsarI mukhyataH kevalI aura siddha jIvakI hotI hai| gauNa rUpase jJAna cetanA svarUpAcaraNa cAritrake samAna cauthe guNasthAnase prAraMbha hokara terahaveM guNasthAna taka jAtI hai| samyakadarzanake pragaTa ho jAne para samyakjJAnakI vizeSa avasthAmeM Atmopalabdhi hotI hai vaha jJAna cetanA hai| svAnubhUti cauthe guNasthAnameM samyakdarzanake hone para hotI hai| paMcAdhyAyIke anusAra darzana mohake upazamakAdi honepara samyakdRSTiko apane AtmAkA jo zuddha rUpa hotA hai usameM cAritra moha bAdhaka nahIM hai / yaha svAnubhUti jJAna vizeSa hai| jo samyakdarzanake sAtha rahatI hai| svAnubhUtikI samyaktvake sAtha labdhirUpase samavyApti hote hue bhI svAnubhUtikI upayogAtmaka dazAke sAtha samyaktvakI viSama vyApita banatI hai / kyoMki svAnubhUti upayogameM niraMtara nahIM rhtii| paMcAdhyAyI kAryakI isa zuddhAtmAnubhUtiko AcArya jJAnasAgara jI ne eka Agamika Atmopalabdhi 2. mAnasika Atmopalabdhi 3. kevala Atmopalabdhi inameMse Agamika Atmopalabdhi mAnA hai, jahA~ zaddhAtmAke viSayakA zraddhAna hotA hai, para tadanakala AcaraNa nahIM rhtaa| isa granthameM samyaktvake prazama, saMvega, anukampA, Astikya guNa hai yathA vistRta rUpase niHzaMkita Adi ATha aMga, zaMkAke sAta bhaya, tIna mUr3hatA, AcArya, upAdhyAya va sAdhuke svarUpa va unakI caryA tathA gRhastha dharmakI vivecanA karate hue pA~ca bhAvoMmeM audayika AdikA nirUpaNa kiyA hai| vAtsalya aMgake prathamameM likhA hai ki jinAyatana aura catuH saMghameM se kisI para ghora upasarga Ane para samyakdRSTi use dUra karane hetu sadA taiyAra rahatA hai yadi Atmika sAmarthya nahIM hai to apane pAsa maMtra, talavAra aura dhana hai taba taka una para usakI AI bAdhAko na dekha sakatA hai suna sakatA hai| gRhasthakI yaha virodhI hiMsA aparihArya hai, jo AkramaNakA nahIM varan rakSAkA upAya hai| kucha vedake kayanameM granthakArane manuSyoMke eka hI bhavameM eka bhAva vedake parirvatanakA ullekha kiyA hai| jaba ki bhAvaveda eka bhavameM jovana bhara eka rahatA hai / hA~ dravya bhedameM parirvatana ho jAtA hai| zrI paMDita makkhanalAlajI yA paMcAdhyAyIkArako saMbhavataH dhavalATIkAke svAdhyAyakA avasara nahIM milA hogaa| kyoMki paMDitajIne isa granthake saMpAdakakA ukta veda viSayaka mantavyakA khaMDana kiyA hai| isa prakAra prastuta paMcAdhyAyI grantha eka mahatvapUrNa grantha hai / isakI aneka vizeSatAyeM hai| dravyAnuyoga aura caraNAnuyoga pradhAna yaha grantha hai / vidvAn saMpAdaka mahodayane isakA sundara saMpAdana kara ise svAdhyAyopayogI banA diyA hai| vartamAnameM yaha tRtIya prakAzana bhI samApta ho cukA hai / caturtha prakAzana mudrita ho rahA hai|