Book Title: Panchakparihani tatha Aalochanavidhan
Author(s): Shilchandrasuri
Publisher: ZZ_Anusandhan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229298/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्री जयसिंहसूरिकृत पञ्चकपरिहाणि तथा आलोचनाविधान सं. विजयशीलचन्द्रसूरि खम्भातना श्रीशान्तिनाथ प्राचीन जैन ताडपत्रीय भण्डारनी, क्र. १०३ नी प्रति, सूचिपत्रोमा 'पञ्चकपरिहाणि आदि' एवा नामे उल्लेखाई छे. पत्रसंख्या १८१ छे. जीतकल्प आदि सूत्रग्रन्थो तेमां आलेखाया छे. तेमां आ बे रचनाओ पण छे. प्रथम रचना 'पञ्चकपरिहाणि' ए प्रायश्चित्तनो विधि वर्णवती रचना छे. कोने, कया दोष बदल, क्यारे, कोणे, केवुं प्रायश्चित आपवुं तेनुं संक्षेपमां पण सुस्पष्ट वर्णन एमां थयुं छे. प्रकरणनी बीजी गाथामां आने 'पञ्चक परिहाणि प्रकरण' ए नामे ओळखावेल छे, अने छेवटनी पुष्पिकामां पण. गा० २ अनुसार 'आ प्रकरणने बराबर समजनार मुनि 'गीतार्थ मुनि' बने छे. प्रकरण ६१ गाथानुं छे. प्रतिना ९ थी १४/१ एटलां पृष्ठोमां ते लखायेलुं छे. कर्तानुं नाम, ६१मी गाथा प्रमाणे 'जयसिंहसूरि - गणपति' (गच्छपति आचार्य जयसिंहसूरि ) छे. पुष्पिकामां पण ते ज नाम छे. कया गच्छना आ आचार्य हशे तथा तेमनो समय कयो होय, ते जाणवानुं कोई साधन नथी. वडगच्छ, मलधारगच्छ, कृष्णर्षिगच्छ, अंचलगच्छ-एम विविध गच्छोमां ११मा - १२मा - १३मा शतकोमां आ नामना आचार्य थयानुं इतिहास नोंधे छे, जेमां केटलाक गच्छपति पण हता. पण ते पैकी कया आचार्यनी आ रचना छे, ते जाणवानुं मुश्केल छे. 'जैन साहित्यनो संक्षिप्त इतिहास' मां आ रचनानुं ज नाम नथी ! आम छतां, तेओनो सत्तासमय १२मो के १३ मो सैको हशे तेम मानी शकाय. बीजुं प्रकरण 'आलोयणाविहाण' नामनुं छे. ते पण ते ज प्रतिमां ४० / २ थी ४७ / १ एटलां पत्रोमा छे, अने ३५ गाथा प्रमाण छे. ए पण पञ्चकपरिहाणिना कर्तानी ज रचना होवानुं वधु सम्भावित जणाय छे, केमके पञ्चकपरिहाणि पूरुं थया बाद 'प्रायश्चित्तो' नुं वर्णन प्राकृत ने अपभ्रंश आदि मिश्र भाषामा छे. वच्चे बच्चे थोडी गाथाओ पण आवे छे. ते बधुं १४/ Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अनुसन्धान ३६ २ थी ४०/१ ए पत्रोमां छे. ते पछी तरत 'आलोचनाविधान' शरू थाय छे. ए जोतां एक ज विषय, बधुं वर्णन होई ते एक ज कर्तानी रचनारूप होय ते वधु सम्भवित गणाय. आमां प्रायश्चित्तने योग्य कोण ? केवा मुहूर्तमां प्रायश्चित लेवं, आपq, दोषोनी कबूलात कोणे केवी रीते करवी, इत्यादि वातोनुं वर्णन थयुं छे. 'पञ्चकपरिहाणि'नी प्रथम गाथा बहु चमत्कृतिपूर्ण छे, कर्तानी कवित्वशक्ति तथा सर्गशक्ति तेमां सुपेरे प्रतिबिम्बित थाय छे. 'महावीर' केवा? तो, 'सिद्धिसहयार' माटे 'कीर', 'मायावणि' माटे 'सीर', 'भवदव' माटे 'नीर' अने 'मयणपडिभड' माटे 'वीर' - एवा महावीर छे. ई. १९९१मां प्रतिलिपि करी राखेल आ रचनाओ आजे प्रगट थई रही छे तेनो आनन्द छे. पञ्चकपरिहाणिः ॥ सिद्धिसहयार-'मायावणि'- भवदव-मयणपडिभडाण कमा । कीरं सीरं नीरं वीरं नमिउं महावीरं ॥१॥ वोच्छं पंचगणपरिहाणि-पगरणं पिंडसोहणविहीए । मुणिएण जेण मुणिणो भवंति गीयत्थमुणिमणिणो ॥२॥ जइवि विउसाण न मणो-रंजगमेयं भविस्सइ तहावि । मत्तो वि मंदमइणो जे तेसिमुवग्गहं काही ॥३॥ जीवा सुहेसिणो, तं सिवम्मि, तं संजमेण, सो देहे, । सो पिंडेण, सदोसो सो पडिकुट्ठो, इमे ते य ॥४॥ सोलस उग्गमदोसा सोलस उप्पायणाए दोसाओ । दस एसणाए दोसा संजोयणमाइ पंचेव ॥५॥ सोहितो य इमे तह जएज्ज सव्वत्थ पणगहाणीए । उस्सरसंतता(?)यरिऊ जह चरणगुणा न हायंति ॥६॥ सीसो पुच्छइ 'भयवं ! नायव्वा सा कहं पणगहाणी ?" गुरुराह "सुणसु सुंदर ! जह भणिया जिणवरिंदेहिं ॥७॥ Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ September-2006 समयरकयविमलमइणा(णो), जइणो सुद्धं जिणिंदमयरइणो । पिंडं सेज्जं वत्थं पत्तं च पुरा गवेसंति ||८|| सुद्धा संपत्तीए पंचगपच्छित्तलच्छियधिईए । तदसंभवे सदसगं तदभावे पंचदसगजुयं ॥९॥ तदसइ वीसगसहियं तव्विरहे भिन्नमाससंजुत्तं । तस्ससइ सलहुमासग-मेवं तरतमविभागेण ॥१०॥ ता नेयं जा च्छग्गुरु मुच्चिस्सं जेण सा तवोभूमी । छत्तीसपयनिबद्धा विनेया पणगपणिहाणी ॥११।। तत्तो च्छेओ मूलं अणवठ्ठप्पो य होइ पारिंची । तावत्थोयं पढमं सेविज्जइ लहु गुरुं पच्छा ॥१२॥ जयणाए वट्टियव्वं न हु जयणा जेण भंजए अंगं । एसा जिणाण आणा ताएच्चिय सुज्झए जीवो ॥१३॥" पुणरवि भणइ विणेओ "पच्छित्तं कम्मि कम्मि दोसम्मि । कयरं कयरं भयवं ! भणियं समयम्मि ?" गुरुराह ||१४|| पंचगपरिहाणीए निसीहपमुहेसु च्छेयगंथेसु । दीसइ भणियं मूलं भवमूले मूलकम्मम्मि ॥१५॥ पंचिंदियववरोवग-दायगदोसम्मि एगकल्लाणं । संकाए जं संकइ पावइ तं तस्स पच्छित्तं ॥१६॥ अहकम्मे उद्देसिय चरमतिगे३ मीस चरिमजुयलम्मि २। बायर पाहुडियाए१ संपइ १ भाविसु १ निमित्तेसु ॥१७॥ सप्पच्चवाय परगामाहडदोसम्मि १ लोभपिंडम्मि १। गाढपणिदियतावग-दायगदोसम्मि १ अंगारे १ ॥१८॥ साहारण१ विगलिंदियमारग ३ पगलंतकुट्ठदाईसु ।१ कट्ठाइपाओया-रूढदायगे १ चित्त गुरुपिहिए ॥१९॥ अव्ववहिय भणियसाहारण निक्खिविउं १ म्मीस १ पिहिय १ साहा(ह)रिये श अपरिणय१ छड्डिएK१ अचित्तगुरुदव्वसाहरिए १ ॥२०॥ वसहि बहि१ रंतरे वा १ दुविहे संजोयणाए दोसे वा । चउगुरुगं पच्छित्तं भणियं कम्मट्ठमहणेहिं ॥२१॥ Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अनुसन्धान ३६ एवं एगुणतीसाए दोसेहिं चउगुरुगाहिगारो सम्मत्तो ॥ छ । कम्मुद्देसिय जावंतियम्मि १ मीसस्स पढमभेयम्मि १॥ पंचविहधाइदोसे ४ दुविहे दूइत्तदोसम्मि ॥२२॥ मंतश्वणीमगविज्जा१ कोहारहंकार१ जोग १ चुन्ने ओ १४ तीयनिमित्ते१ संबंधिसंथवे १ दव्वकीयदुगे २ ॥२३॥ आजीवणासु पंचसु ५ तिविहे च्छेज्जे ३ णिसट्ठभेयतिगे ३ । भावायकीयदोसे १ लोइय पामिच्चदोसम्मि ॥२४॥ पत्तेयजियाणंतर निक्खिविउ ६ पिहिय ६ साहारिय ६ (साहरिए) । अपरिणय६ छड्डिएसु ६ संकुचिउब्भिन्नगकवाडे १ ॥२५।। निप्पच्चवाय परगामाहड१दोसे पगासकरणम्मि । उक्कोसगमालोहड १ लोइय परियट्टदोसेसु १ ॥२६॥ सच्चित्तकद्दमेणं पमक्खिए १ पुव्व १ पच्छ १ कम्मेसु । गरहियमज्जाइपमक्खियम्मि १ बायरतिगिच्छाए ॥२७॥ संसत्तागरहियमक्खियम्मि १ संसत्त-लित्तहत्थम्मि ।१ संसत्त-लित्तमत्ते१ पिहि पुहिने १ सधूमम्मि १ ॥२८॥ निक्कारणोवभुत्ते१ कारणसम्भावसंभवाभुत्ते १ । पत्तेयवणम्मीसे १ भणियपमाणाइरेगम्मि १ ॥२९॥ अप्पहु १ वुड्ड १ नपुंसग १ जरिय १ ऽव्वत्तश्मत्तगु?म्मत्ता १। छिनकर १ नियलबद्ध १ गह १ त्थंऽदुयबद्ध १ छिनपय(या) १ ॥३०॥ वेविर १ कंडंती १ बाललहुगा १ गुठ्विणी १ विरोलंती १ । भज्जंती १ पीसंती १ पाहुडिठविगो १ गोत्तयंतीसु १ ॥३१॥ पत्तेगेगेंदियमारिगाए तिविहं सपच्चवायाए ३ । संसत्तदव्वलित्तग-इत्थासत्ताइ दाईए १ ॥३२॥ साहारण-विगलिंदिय-चउक्कगइगाढतावणकरीए । ५ साहारण १ चोरियगं १ परमुद्दिसिउं १ ददंतीसु ॥३३॥ पंचेंदियजीवसरीरथोवपरितावगावराहे य । १ चउलहुगं पच्छित्तं भणियं जिणवर-गणिदेहिं ॥३४॥ सएणं अट्ठावीसुत्तरेण दासाणं चउलहुगाहिगारो सम्पत्तो ॥छ।। Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ September-2006 अज्झोयरचरिमदुगे २ मायापिडम्मिश्कहचउक्कम्मि ४ । विगलिंदियसाहारण४ थोवगपरितावणकरीए ॥३५॥ साहारवणपरंपर निक्खिविओ १ मीस १ पिहिय १ साहरिय(ए)१ । अपरिणय १ छड्डिएसुं १ पंचेंदियघट्टणकरीए ॥३६॥ मीसाणंताणंतर निक्खिविउं१म्मीस १ पिहिय १ साहरिय(ए) १॥ अपरिणय १ छड्डिएसु १ पूइए भत्तपाणस्स १ ॥३७|| पत्तेगेगेंदियजीवगाढपरितावदायगवराहे । तह अणंतमक्खिएसु य मासगुरुं होइ पच्छित्तं ॥३८|| तेत्तीसाए दोसेहिं मासगुरुगाहिगारो ॥छ।। ओहुद्देसे१पागडकरणे १ परभावकीयदोसम्मि १ । लोउत्तरपरियट्टिय १ चिरठवणुवगरणपूईसु १ ॥३९।। उद्दिट्ठचउक्के५ वयणसंथवे १ सुहुमवेज्जकिरियाए १ । लोउत्तरपामिच्चे १ दद्दरगुब्भिन्नदोसम्मि ॥४०॥ सग्गामाहडदोसे १ जहन्नमालोहडावराहम्मि ।१ मीसगकद्दममक्खिय १ पढमज्झोयरयदोसेसु ॥४१।। पत्तेयजियपरंपर निक्खिविउं १ म्माग १ पिहिय १ साहरिय(ए) १ । अपरिणय १ छड्डिएसुं १ भावापरिणयवराहम्मि १ ॥४२॥ मीसपरित्ताणंतर-निक्खिविउं १म्मीस १ पिहिय १ साहरिय(ए) १ । अपरिणय१ छड्डिएसुं १ दउल्लकरमत्त१दोसम्मि ॥४३॥ हरियालं १ जण १ सेडिय १ मणोसिला १ लवण १ऊस १ हिंगुलुय १॥ गोराडिय १ गजाय १ सरियाहिं १ मक्खियकरामत्ते ॥४४॥ पिहु १ कुटुग १ कुक्कुस परित्तवण मक्खियावराहेसु । पत्तेणेगं(गेगें)दिय जीव-थोव ४ परित्तावणकरीए ॥४५|| विगि(ग)लिंदियसाहारण ४ मंदारगदायगक्खदोसेण । पिंजंती रुव्वंती कत्ती १ मद्दयंतीसु १ ॥४६।। जो संसदगलित्ते हत्थे मत्ते य होइ चउभंगी । तच्चरमभंगतिय३ वट्टमाणदाईए नारीए ॥४७॥ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अनुसन्धान ३६ अच्चित्तेऽचित्तस्स वि साहारणे चेव १ माणियं लहुयं । पच्छित्तमिणं भणियं जिणेहिं जियरागदोसेहिं ॥४८॥ तेत्तीसुत्तरेणं सएण दोसाणं लहुमासियाहिगारो ॥छ। इत्तिरिय ठावणाए १ ससिणिद्ध १ ससरक्खमक्खिय १ करेसु । बीएहिं उम्मीसे १ सुहुमाए पाहुडीयाए १ ॥४९।। मौसपरित्तपरंपर-निक्खिविउं १ मीस १ पिहिय १ साहरिय (ए) १॥ अपरिणयपछडिएसुं १ तित्थेसरसमयभणिएसु ॥५०॥ मीसाणंतपरंपर - निक्खिविउं १ मीस १ पिहिय १ साहरिय (ए) १॥ अपरिणय१ छड्डिएसुं १ साहारणे बीयकायुवरि ॥५१॥ पत्तेगेगिदियजीव-घट्टणादायपायपच्छित्तं । पत्तेए लहुपणगं गुरुपणगमणंतगे उ तहि ॥५२।। वय तव खवणायंबिल-एगासण पुरिमनिव्विगइयाणि । लहु लहुतराणि कमसो तहा तहा मूलपमुहाणि ॥५३॥ इइ सयलदोसविसयं पच्छित्तं जाणिऊण गीयत्था । गुरुलहुविभावणाए रक्खंति तणुं जिणाणाए ॥५४॥ . पंचदसगाइकमेणं जइ वि पच्छित्तमागमे नत्थि । तहवि हु तिगाइ गणणा दस-पणदसगाइ विनेयं ॥५५॥ जोग्गं जई पमोत्तुं रहस्समेयं न देयमन्नस्स । जेणाजोग्गविदिने दोसोच्चिय होइ भणियं च ॥५६|| "आमे घडे निहित्तं जहा जलं तं घडं विणासेइ । इइ सिद्धंतरहस्सं अप्पाहारं विणासेइ" ॥५७॥ तम्हा अपत्तावत्ता पत्ता परिणामगाइ परिणामि । पासस्थाइकुतित्थिय-गिहीण न सुयं पि निज्जेयं ॥५८॥ परिणामगे विणीए गुरुभत्ते उज्जुए असढभावे । आणारुइम्मि भवभीरुगम्मि देज्जा पयत्तेणं ॥५९।। सुयसिंधुसुत्तिसूया धीवरपरिकम्मिया गुणविसाला । सुपया सुहक्खरतिही सच्छाया वित्तसारपिया ॥६॥ Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ September-2006 मुत्तावली व रइया गाहाली साहुकंठभूसाए । मुत्तावणिएण व पत्थिएण जयसिंहगणवइणा ॥६१॥ पंचकपरिहाणि प्रकरणं प्रधानमुनिजनहृदया-लङ्करणं श्रीमज्जयसिंहसूरिविरचितं श्रीमत्तीर्थकरप्रणीतसिद्धान्तोद्धृतं समाप्तमिति छ। नमिऊण महावीरं गोयमसामि च जंबुणामं च । आलोयणाविहाणं वोच्छामि गुरुवएसेणं ॥१॥ आलोयण दायव्वा केवइ काला उ कस्स केणं वा ?। के अद्दाणे दोसा ? के य गुणा हंति दाणम्मि ? ॥२॥ कह दायव्वा य तहा ? आलोएयव्वं च किं [तहा?]गुरुणा ?! कह व दवावेयव्वा ? पच्छित्तफलं च दाराइं ।।३।। पक्खिय चाउम्मासे आलोयण नियम सा उ दायव्वा । गहणं अभिग्गहाणं पुव्वग्गहिए निवेएउं ॥४॥ एमेव उत्तिमटे संवेगपरेण सीयलेणावि । आलोयणावि देया जाणियजिणवयणसारेण ||५|| आगमओ सुयओ वा आगमओ छव्विहो विणिद्दिट्टो । केवलि-मणोसहि-चउदस-दस-नवपुची य बोधव्वे ||६|| कप्प-पकप्पधरो वि य आयारवमाइगुणगणोवेओ । सोहेइ भव्वसत्ते सोहीए जिणोवइट्ठाए |७|| निज्जुत्ती सुत्तत्थे पीठधरो विय किलिट्ठजोगोत्ति । काउं पडुच्च नेओ जीयधरो जो वि गीयत्थो ||८| दारं ॥ जाइकुलविणयनाणे दंसणचरणेहिं होइ संपन्नो । खंतो दंतु अमाई अपच्छयावी य बोधव्वे ॥९॥ सोहीए अभीएणं अपुणु करणुज्जएण दोसाणं । नो पडिवक्खजुएणं जमेस भणिओ अजोगोत्ति ॥१०॥ आकंपइत्ता अणुमाणइत्ता जं दिटुं बायरं च सुहुमं वा । ' छन्नं सद्दाउलयं बहुजणअव्वत्त तस्सेवी ॥११॥ दारं ।। Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अनुसन्धान ३६ लज्जाए गारवेण व बहुस्सुयमएण वा वि दुच्चरियं । जे न कर्हिति गुरूणं न हु ते आहार (आराह)गा हुंति ॥१२॥ छत्तीसगुणजुएण वि जम्हा एसा अवस्स दायव्वा । परसक्खिय च्चिय सया सुट्ट वि ववहारकुसलेणं ॥१३॥ दंसणनाणचरित्ता-यारा अट्ठट्ठभेयभिन्नाओ । बारसविहतवजुत्ता छत्तीसगुणा य इय हुति ॥१४॥ वयछक्काई अट्ठारसेव आयारवाइ अद्वैव । पायच्छित्तं दसहा आयरियगुणा उ छत्तीसं ॥१५॥ तह पवयणमाया समणधम्म-वयछक्क-कायछक्काई । अट्ठ-दस-अट्ठारस-भेयओ गुणा हुँति छत्तीसं ॥१६॥ आयारवमाईया अद्वैव य दसविहो य ठिइकप्पो । बारस तव छावासय छत्तीस गुणा इमे अहवा ॥१७|| एवं जाणंतेण वि पायच्छित्तविहिमप्पणो सम्म । तहवि य पागडतरयं आलोएव्वयं(यव्वयं) गुरुणा ॥१८॥ दारं ।। लहुयाहाईजणणं अप्पपरनियत्ति अज्जवं सोही । दुक्करकरणं आणा, निस्सल्लत्तं च सोहिगुणा ।।१९।। तो उद्धरंति गारव-रहिया मूलं पुणब्भवलयाणं । मिच्छादसणसल्लं मायासल्लं नियाणं च ॥२०॥दार।। वक्खेवविरहिएणं पसत्थदव्वाइ जोग सुदिसाए । विणएण मुज्जणा-सेवणाइ लोमेण छस्सवणा ॥२१॥ दव्वाइया उ चउरो एकेक दुहा पसत्थ-अपसत्था । अपसत्थे वज्जेउं पसत्थएसुं च आलोए ॥२२॥ अमणुनधनरासी अमणुनदुमा य हुंति दवम्मि । खेत्तम्मि भाग-ज्झामिय-घरऊसरपमुहठाणाणि ॥२३!! काले दड्ढतिही तह अमावसा अट्टमी य नवमी य । छट्ठी य चउत्थी बारसी य दोण्ह पि पक्खाणं ॥२४|| तह संझागय-रविगय-पमुक्खनक्खत्त असुहजोगो य । भावे य रागदोसा पमाय-मोहादओ अहवा ॥२५॥ Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ September-2006 एएसुं नालोए आलोएज्जासु तव्विवक्खेसु / दव्वेसु धन्नमाईसु खीरदुमाईसु आलोए // 26 // उच्छुवणे सालिवणे चेइयहरे चेव होइ खेत्तम्मि / गंभीरसाणुणाए पयाहिणा वनउदए य // 27 // पुवुत्तसेसतिहिरिक्ख-करणजोगाइएसु कालम्मि / भावे मणाइपसमो उच्चाइठिएसु य गहेसु // 28 // पाईणो दीणमुहो चेइयत्तो य सुहनिसन्नो य / आलोयणं पडिच्छइ परोवयारेक्करसियमणो // 29 // दारं // जह बालो जंपतो कज्जमकज्जं व उज्जुयं भणइ / तं तह आलोएज्जा मायामयविप्पमुक्को उ // 30 // नाणाइपंचरूवस्स भयवओ सुविहियाणुचिनस्स / आयारस्सइयारा आलोएयव्वया हुंति // 31 // इयरे य' सुयाईया आलोयाविति ते पुण तिक्खुत्तो / सरिसत्थअपलिउंचिय--आगाराईहिं नाऊण // 32 // आगारेहिं सरेहि पुव्वावरवाहयाहि य गिराहिं / पलिउंचियस्सरूवं कुसला जायंति पाएणं ॥३३।।दारं // दसविहपायच्छित्तं आलोयणमाइयं मुणेयव्वं / जो तत्थ जेण सुज्झइ अइयारो, तं तदरिहं तु // 34|| दारं / / आलोयणाए पुव्वं जे चेव गुणा य वन्निया इहई / तमणंतरफलमुत्तं परंपरं सासओ मोक्खो // 35 // आलोचनाविधानं समाप्तम् छ। 1. ज्ञानाद्याचाराः