Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ pallU kI prastara pratimAeM zrI devendra hADA pallU kA nAma vahA~se prApta jaina sarasvatI pratimAoMke kAraNa kalA evaM purAtattva jagat meM suvidita haiM. parantu bahuta kama logoMko avagata hogA ki pallU madhyayugIna kalAkendra hone ke sAtha-sAtha eka mahattvapUrNa dharma - sthAna bhI rahA hai aura lagabhaga do sahasrAbdiyoMse manuSya tathA prakRtike AghAta-pratighAta sahana karatA huA basA calA A rahA hai. prastuta lekhameM pallUse prApta prAgavazeSoMke AdhArapara isakI prAcInatA, mUrtikalA, dhArmika mahattA Adi kA byorA vijJa pAThakoMke sammukha prastuta kiyA jA rahA hai. ' pallU kI sthiti pallU uttarI rAjasthAnameM zrI gaMgAnagara jilekI nauhara tahasIlameM eka UMce ther3apara basA choTAsA gA~va hai jo saradArazahara-hanumAnagar3ha sar3akapara saradArazahara se lagabhaga 40 mIla uttara hanumAnagar3ha se lagabhaga 55 mIla dakSiNa tathA nauhara se lagabhaga 50 mIla dakSiNa-pazcima koNa meM marUpradeza meM sthita hai / nAmakaraNa sthAnIya anuzruti tathA 'pallU kI khyAta' se patA calatA hai ki isakA purAnA nAma kalUra gar3ha ( yA koTakalUra) thA aura uttaramadhyakAlameM yaha jAToM kA eka mahattvapUrNa ThikAnA thA / kalUra gar3hake jAToM tathA pUgalake bhATiyoM meM pArasparika vaimanasya thA / bhATiyoMko nIcA dikhAneke lie jAToMne apanI vIrAMgaNA rAjakumArI pallUkA bhATI rAjakumArase vivAhakA SaDyantra rcaa| isameM eka nizcita yojanA ke anusAra 'kaMvara kaleve meM bhATI rAjakumAra tathA vara yAtrAmeM Aye bhATI saradAroMko viSa de diyA gyaa| rAta huI to rAjakumArI pallUko suhAgarAta ke lie bhejA gayA tAki isa bAta kA nizcaya bhI ho sake ki rAjakumAra mara gayA hai yA nahIM / parantu apane pati ke anindya evaM apratima saundarya tathA apane pitAkI kubhAvanA jAnakara pallUkA mana vicalita ho uThA aura usane sArI kathA zeSa bace bhATI vIroMko kaha dI / rAjakumAra tathA usake sAthI saradAroM kA upacAra kara liyA gayA tathA jAToM kA saphAyA kiyA jAne lagA / eka eka kara pallU ke sAtoM bhAI bhI mAre 1. jaina sarasvatI pratimAoMko prakAzameM lAne vAle DA0 ela0 pI0 TessiTarIke bAda pallUkI sAMskRtika dharoharakI rakSA karane vAle vyaktiyoM meM yadi sarvapramukha nAma dekhA jAe to vaha hai pallU paJcAyata samiti ke bhUtapUrva mantrI nauhara nivAsI zrI maujIrAma bhAradvAjakA jinhoMne kaI varSa taka pallU meM rahakara vahAM kI sAMskRtika tathA aitihAsika sAmagrI kI surakSA ke lie aneka vidha prayatna kie evaM vahAM ke sikke tathA mUrtiyAM rASTrIya saMgrahAlaya (naI dillI), rAjasthAna purAtatva vibhAga, saMgariyA saMgrahAlaya, gurukula saMgrahAlaya, jhajjhara (hariyANA) tathA vibhinna rucivAn vyaktiyoM taka pahu~cAye, prastuta lekhakI adhikatara sAmagrI evaM bahumUlya sUcanAyeM mujhe zrI maujIrAmajI se hI prApta huI haiM ataH unake prati apanI hArdika kRtajJatA prakaTa karatA hU~ / itihAsa aura purAtattva : 11
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaye aura kalara gar3ha bhATiyoMke adhIna ho gyaa| bhATiyoMne pallUke zauryako cira-sthAyI banAne ke lie kalara gar3ha kA nAma badalakara pallU gar3ha rakha diyA jo abhI taka calA A rahA hai / / pallU kA samIkaraNa kharataragacchapaTTAvalike palhupura tathA cauhAnaabhilekhIya sthala prahlAdakUpa se bhI kiyA gayA hai / kirAtakUpa se kirADU tathA jAMgalakUpase jAMgalU ke samAna prahlAdakUpase pallU kI vyutpatti bhASA-vaijJA. nika dRSTise tarka-saMgata jAna par3atI hai| parantu kalUragar3ha nAma kI vyutpatti ajJAta hai / gar3ha (=koTa) se spaSTa hai ki uttara-madhyakAla meM yahAMpara jAToMkA kilA thA / Aja bhI yadi pallUke ther3akA nirIkSaNa dhyAnapUrvaka kiyA jAye to isa kile kI rUparekhA kucha spaSTa ho jAtI hai| caukora kileke cAroM kinAroM para gola buoM tathA cAroM ora parikhAkI sambhAvanA catuSkoNa ther3a ke kinAroMpara gola-gola bAhara ko bar3he hae miTTIke DheroM tathA cAroM ora ke nikaTavartI gaDDhoMse sahaja anumeya hai / jAToMkA yaha kilA sambhavataH nimnAMkita AkRtikA thA PROINOOL kalUra meM 'Ura' bhAga sambhavataH pura kA avazeSa hai / prAcInatA pallUke ther3ake Upara tathA irda-girda kucha dUrI taka isakI prAcInatAke paricAyaka purAne mRdbhANDoMke Tukar3e vikIrNa haiM / ther3a tathA Asa-pAsakI bhUmise abataka prApta avazeSoM meM prAcInatama hai iNDo-grIka rAjA philauksinosa (Philoxenos) kI eka tAmra-mudrA jo isa bAta kI paricAyaka hai ki pallU IsA pUrva dvitIya 2. paramezvaralAla solaMkI, "pallU ghATI aura usakI kalAkRtiyAM', varadA, varSa 4, aMka 2 (apraila 1961) pRSTha 20-21 / 3. Dr. Dasharatha Sharma, Early Chauhan Dynasties, Delhi, 1959, pp. 312 and 314. 1. maujIrAma bhAradvAja, 'palla gAMvakA brAhmaNI mandira", satya vicAra (bIkAnera), dinAMka 8.6.65, pRSTha 3 / 12 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ zatAbdI meM astitva meM A cukA thaa| ther3ake dakSiNa-pazcima bhAgase prastuta lekhakako zaGga-kuSANakAlake rakta varNa mRdbhANDoMke Tukar3e bhI prApta hue haiM jo tAmra-mudrAse anumeya prAcInatAkI puSTi karate haiM / zrI maujIrAmajI ke saujanyase prApta pallake 100 sikkoMmeM kuSANa tathA iNDo-sAsAniyana rAjAoM ke tAmbeke sikke (12 + 5) pallUke dvitIya zatI IsA pUrvase tRtIya-caturtha zatI IsvI taka nirantara base rahanekA pramANa haiM / parantu isake pazcAt aisA jAna par3atA hai ki lagabhaga pAMca zatAbdiyoM taka pallameM koI bastI nahIM raho kyoMki isa kAlake na to koI sikke hI mile haiM aura na koI anya avazeSa hI', phira bhI utkhananake abhAvameM nizcita rUpa se kucha nahIM kahA jA sktaa| navIM-dasavIM zatAbdImeM palla phira basa gayA aura vibhinna rAjAoM ke utthAna-patana dekhatA huA yaha tabase nirantara basA calA A rahA hai / muhammada bina sAma kI mudrAoM se aisA pratIta hotA hai ki muslima akramaNa yahAM bhI huA thA aura sambhavataH yahAMpara mandira mUttiyoMko khaNDita kiyA gayA / sAmanta deva tathA somala devI kI vibhinna mUlyoM ko lagabhaga 45 (20 + 25) tAmra-mudrAoMke AdhArapara yaha kahA jA sakatA hai ki unake samaya meM pallU eka prasiddha sthAna thA / jaunapurake husenazAhakI do tAmra-mudrAeM isa bAtakI dyotaka hai ki caudahavIM-pandrahavIM zatAbdI meM pallU tathA Asa-pAsake kSetrake logoMkA jaunapurase sambhavataH vyApArika samparka thA / 2 pallU kI prastara pratimAeM zaiva pratimAe~ pallU kI kalAkRtiyoMmeM prAcInatama hai yahAMse prApta bhare varNa ke bAlakA prastarakA abhilikhita kIrtistambha, 33"x 12" ke caukora isa kIrtistambhake eka ora liGga rUpa meM ziva-pUjana karate hue eka dampati kA citraNa kiyA gayA hai tathA dUsarI ora gnnptikaa| strI tathA puruSa donoM 'lAMga'kI dhotI pahane dikhAye gaye haiN| kaNThahAra, karNa kuNDala, bhujabandha, karadhanI Adi AbhUSaNoMse susajjita ina mattiyoMkA aMkana kSetrIya vastrAbhUSaNoMkI dRSTise mahattvapUrNa hai| kIrtistambha para dampati vAlI ora tIna paMktiyoM ke abhilekhameM kevala prathama paMkti hI supATaya hai jisapara isakI tithi vikrama saMvat 1016 kArtika sudi 11 aMkita hai / kItistambha dasavIM zatAbdImeM pallU kSetrameM zivapUjanakA paricAyaka honese dhArmika dRSTi se bhI mahattvapUrNa hai / DA0 haramana goyaTz2akA vicAra hai ki zAkambharI tathA ajamerake cauhAnoMne jAMgala dezase lagabhaga dasavIM zatAbdI meM pratihAroMko haTAkara apanA adhikAra jamAyA aura isa kSetrameM zaiva mandiroM kI sthApanA kii|4 pallakA mandira sambhavataH unhIM meM se eka hai jisakI kucha mUrtiyA~ aba bhI idhara-udhara bikharI par3I haiM / inameM mahattvapUrNa pratimAeM nimnalikhita haiM 1. umA-mahezvarakI halke bhUre raMgakI ADAvaLA pattharakI pratimA jo aba bIkAnera saMgrahAlayameM hai, 1. zrI maujIrAmajIke dvArA rAjasthAna purAtattva vibhAga ko lagabhaga 245 sikke diye gaye the jinakA pUrA vivaraNa vibhAgake dvArA abhI taka prakAzita nahIM kiyA gayA hai kyoMki ina mudrAoMko abhI rAsAyanika vidhise sApha kiyA jA rahA hai| pallUkI kucha mudrAeM "nagarazrI' saMgrahAlaya, cUrUmeM haiM tathA kucha anya vibhinna vyaktiyoMke pAsa / ina sikkoMmeM cauthIse navIM zatI takakA koI sikkA upalabdha nahIM hai / 2. hasena zAhakI tAmra-mudrAeM dhAnasiyA (tahasIla nauhara, jilA zrI gaMgAnagara)se bhI prApta huI haiN| 3. V. S. Srivastava, Catalogue And Guide To Ganga Golden jubilee Museum, Bikaner, Jaipur, 1961, p25, (185 B. M.) and plate, paramezvaralAla solaMkI, vahI, pRSTha 22 / 4. H. Herman Goetz, Art and Architecture of Bikaner state, Oxford, 1950. itihAsa aura purAtattva : 13
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ isameM nandI para savAra ziva pArvatIko apanI jaMghA para lie baiThe haiM, dAIM ora daNDadhArI brahmA dikhAe gae haiM tathA nandIke nIce eka upAsaka aura eka upAsikA / 2 2. pallUke brahmANI mandirakI dIvArameM jar3I nimnAMkita pratimAe~ ( citra 1 )-2 (ka) jaTAmukuTa pahane eka AlemeM citrita pArvatIkI eka sundara sthAnaka mUtti jisakI bAI TA~ga TUTI huI hai / karNakuNDala, kaNThahAra, sundara evaM suzobhita adhovastra tathA nUpura spaSTa dikhAI dete haiM, dAe~ hAthameM kamaNDalu (?) dikhAyA gayA hai aura bAe~ meM sarpa / dakSiNa pAdake samIpa eka choTI-sI aspaSTa pratimA hai jo nandIkI ho sakatI hai, bAIM ora eka sucitrita dhajjeke nIce Ale meM do striyA~ dikhAI gaI haiM aura dAI ora isI prakArake AlemeM eka strii| (kha) bhUre raMgakI bAlukA-prastarakI 2'6"x 1'6" AkArakI khaNDita caturbhujI pratimA sambhavataH zivakI hai / mukuTa, karNakuNDala, kaNThahAra, bhujabandha tathA adhovastra darzanIya haiN| bAIM ora tathA sirake poche latA-veSTaNakI sajjA hai / bAe~ pA~vake pAsa bAIM ora mukha kie nandIkI choTI-sI pratimA hai| (ga) jaTAmukuTa, karNakuNDala, kaNThI tathA kaNThahAra, bhujabandha, karadhanI tathA adhovastra pahane dhyAna mudrAmeM baiThI pratimA sambhavataH pArvatIkI hai| pratimA dAIM ora tathA nIcese khaNDita hai| (gha) eka choTese AlemeM tribhaMga mudrAmeM jaTA mukuTa, karNakuNDala, kaNThI, kaNThahAra, karadhanI tathA adhovastra pahane yaha pratimA bhI sambhavataH pArvatIkI hai| (Ga) nandIkI khaNDita pratimA / 3. eka sthAnIya grAmINake gharameM lagI huI kaGkara-pattharakI eka caukhaTa jisameM bIcake AlemeM siMhakI khAlake Asana para padmAsanameM ziva AsIna haiN| caturbhujI isa pratimAke UparI dAe~ hAthameM trizUla hai tathA UparI bAe~ hAthameM koI aspaSTa vastu, anya donoM hAtha padmAsana mudrAmeM aMkameM eka dUsare para rakhe haiM / ziva jaTA mukuTa, karNakuNDala, kaNThahAra Adi alaMkaraNa dhAraNa kie haiM tathA bhujAoMmeM sarpa-veSTaNa hai| donoM ora nRtya-mudrAmeM eka-eka puruSa dikhAyA gayA hai| ina puruSoMne sundara pAradarzI adhovastra pahina rakhe haiM / kaMkara-pattharakI hone ke kAraNa yaha mUrti kAphI ghisI huI hai ( citra 2) / 4. eka gharakI dIvArameM lagI yaha pratimA sambhavataH siMhavAhinI durgAkI hai| caturbhujI devI vAmamukha siMha para sukhAsanameM virAjamAna hai| usake UparI dakSiNa hastameM khaDga hai tathA nicale hAthameM cakra (?), UparI vAmahastameM pustakakese AkArakI koI vastu hai aura nicalA hAtha vAma jaMghA para TikA hai / bAI orake saMlagna AlemeM hAthameM khar3A daNDa lie devIkI ora mukha kie eka strI dikhAI gaI hai| kaMkarapattharakI yaha pratimA bhI kAphI ghisI huI hai, phira bhI mUrtikArakI kuzalatAkI spaSTa jhalakI prastuta karatI hai (citra 3) / 5. isa khaNDita caukhaTake madhyameM tIna AloMmeM vibhinna mudrAoMmeM tIna striyoM, sambhavataH durgAke vibhinna rUpoMkA aMkana hai| ise dakSiNa hastameM khaDga tathA vAma hastameM UparI pratimAmeM zakti ( yA kamala) tathA nIcekI do pratimAoMmeM DhAla lie yuddha-mudrAmeM dikhAyA gayA hai, adhovastra kA aMkana bahuta hI bhavya hai| tInoM pratimAoMmeM donoM ora vibhinna mudrAoMmeM paricArikAe~ khar3I haiM jo hAthoMmeM vAdya-yantra lie haiM yA nRtya-mudrA meM haiM ( citra 4) / 1. paramezvaralAla solaMkI, vahI / 2. sabhI citra bhAratIya purAtattva vibhAgake saujanyase prApta hue haiN| 14 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. bIkAnera saMgrahAlayameM halake lAla-bhUre bAlukA prastarakI garur3AsanameM baiThe catubhuja kIcakakI do pratimAe~ bhI sambhavataH pallake ziva mandirakA hI bhAga haiN| ina mUrtiyoMmeM kIcakakA "peTa nikalA huA hai aura sira pIche bhota para TikA hai| kAnoMmeM kuNDala, hAthoMmeM bhujabandha aura maNimAlA, sira para mukuTa va chAtI aura peTake madhya bandhA dupaTTA bar3A hI manohara hai|"1 vaiSNava pratimAe~ pallUse kucha vaiSNava pratimAeM bhI milI haiM jinakA vivaraNa isa prakAra hai 1. eka khaNDita caukhaTake madhya ekake Upara eka cAra AloMmeM lakSmI aMkita hai, caturbhujI isa devIke UparI donoM hAthoMmeM kamala daNDa haiM tathA nicale dAeM hAtha varada mudrAmeM evaM nicale bAe~ hAtha kamaNDalu pakar3e haiM jo bAI jaMghAoM para Tike haiM, lakSmI sukhAsanameM baiThI hai, usakA vAma pAda Asana para TikA hai tathA dakSiNa pAda nIce bhUmi para / donoM ora eka-eka paricArikA dikhAI gaI hai| ye paricArikAe~ do vibhinna mudrA-vargoM meM ekake bAda eka bArI bArI se dikhAI gaI hai ( citra 5 ) / 2. eka stambha alaMkRta chajjemeM eka U~ce maJca para baiThI caturbhujI devI jisake UparI donoM hAthoMmeM sanAla kamala haiM tathA nicalA dakSiNa hasta varada mudrAmeM tathA vAmahasta kamaNDalu pakar3e hai, lakSmI pratIta hotI hai / devI mukuTa, karNakuNDala jo kandhoM para Tike haiM, bhujabandha, maNibandha, kaNThI tathA kaNThahAra evaM nUpura pahane sukhAsanameM virAjamAna hai / donoM ora nRtya mudrAmeM do-do paricArikAe~ haiM jinakI ziraHsajjA tathA vastrAbhUSaNa samAna haiN| nIcekI paTTikAmeM sastambha AloMmeM aura unake antarima sthAnoMke bIca vAdyayantra lie tathA nRtya karate hue ATha striyoMko vibhinna mudrAoMmeM aMkita kiyA gayA hai| bAeM hAthakI antima mUrti UparI bhAgase khaNDita hai| yaha paTTi kA madhya-yugIna saMgItake vAdya-yantroM tathA tatkAlIna phaizanako dRSTise mahattvapUrNa hai / ( citra 6 ) / yAlIDha AsanameM viSNake vAhana garuDakI bhare bAlakA pattharakI yaha pratimA jo apane bAe~ hAthameM eka sarpa pakar3e hai tathA dAyA~ hAtha sira para rakhe hai puruSa-rUpameM garur3a kA eka sundara udAharaNa hai| garur3a kaNThahAra, bhujabandha, kaGgana evaM anya vastrAbhUSaNa dhAraNa kie hai| pIchekI ora kaMghI kie bIcameM mAMgakI rekhA banAe bAloMko Upara karake phItese bAMdhA gayA hai| nAsikA kucha TUTa gaI hai| paMkha pIcheko phaile hue haiN| gyArahavoM zatAbdIkI yaha mUrti pallU kSetrakI madhya-yugIna mUrtikalAkA eka utkRSTa udAharaNa hai ( citra 7 ) / yaha pratimA zrI maujIrAma bhAradvAjake dvArA rASTrIya saMgrahAlaya, naI dillIko samarpita kI gaI thI aura aba yaha saMgrahAlayakI praveza-dvArase lagI vRttAkAra dIpikAmeM pradarzita hai| jaina pratimAe~ pallakA nAma bhAratake purAtAttvika-mAnacitra para 1925-26 meM DA0 ela. pI. TaissiTarI dvArA yahA~se do jaina sarasvatI mUttiyA~ prApta karane para A pAyA thaa| inameMse eka aba bIkAnera saMgrahAlayameM hai 1. vhiiN| 2. brajendranAtha zarmA, "rASTrIya saMgrahAlaya, naI dillI meM madhyakAlIna rAjasthAnI prastara pratimAeM" marubhAratI, aktUbara 1964, pRSTha 84; ' 'Some Medieval Sculptures from Rajasthan in the Nationai Museum, New Delhi", Roop Lekha, vol.xxxv, Nos. 1-2, pp.30-1. itihAsa aura purAtattva : 15
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA dUsarI rASTrIya saMgrahAlaya, naI dillI meM suzobhita ho rahI hai / lagabhaga eka-sI ye donoM mUrtiyA~ kalA evaM sundaratAkI dRSTise vizvavikhyAta haiM / " ye pratimAe~ zveta saMgamaramara se banI haiN| inameM caturbhujI sarasvatI devI tribhaMga mudrAmeM eka kamalapara khar3I dikhAI gaI / devI apane UparavAle hAthoMmeM kamala tathA pustaka aura nIcevAle hAthoMmeM akSamAlA tathA kamaNDalu lie hai / devIke sirapara ratnajaTita sundara mukuTa hai, kAnoM meM kuNDala, kaNTha meM hAra, hAthoM meM kaGgana tathA pAvoM meM pAyala, maNi mekhalAse suzobhita sAr3I apane meM anupama chaTA saMjoe hai / pITha para sarasvatIkA vAhana haMsa tathA eka mAnavIya citra utkIrNa haiM tathA sirake pIche prabhAmaNDala ke donoM ora mAlAdhArI vidyAdhara, mukuTake Upara padmAsanameM 'jina' kI eka laghu pratimA hai tathA pairoMke donoM ora hAthoM meM vINA lie paricArikAe~ khar3I haiN| pAsa hI dAnakarttA evaM usakI patnI hAtha jor3e aMkita kie gae haiN| bIkAneravAlI pratimA sundara prabhAtoraNameM susajjita hai jisapara vAhanArUr3ha parivAradevatA, gajasavAra tathA kAyotsarga mudrAmeM jainatIrthaGkara choTe-choTe AloM meM pradarzita haiM / isako "The greatest masterpiece of Medieval Indian art" kahA gayA hai / 3 pallU ke brahmANI mandirameM brahmANI devI tathA usakI bahina samajhakara pUjI jAnevAlI pratimAe~ vAstava meM jainatIrthaGkaroMkI pratimAe~ haiM jinheM vahA~ke dhUrta pAkhaNDI pujAriyoMne ghAgharA or3hanA pahanAkara rUpa parivartita kara mandira meM sthApita kara rakhA hai / inameM eka sthAnaka mUrti hai tathA dUsarI padmAsanameM, sthAnaka tIrthaGkara pratimA dhotI pahine hai / donoM pA~voM ke pAsa eka-eka paricArakakI laghupratimAe~ haiM / kandhoMke Upara donoM ora mAlA lie ur3ane kI mudrAmeM vidyAdhara aMkita haiM tathA chatrake donoM ora zuNDikA Upara uThAe ekaeka gaja pratimA, pratimAke AdhAra meM dAe~ hAthameM zakti lie sukhAsanameM eka devI (?) aMkita hai / 4 padmAsanavAlI jina pratimA ke AdhAra para do siMha aMkita haiM, donoM ora sthAnaka mudrAmeM eka-eka laghu jina pratimA tathA unake Upara padmAsanameM eka-eka anya laghu pratimA utkIrNa hai / chatra ke Upara baddhAali eka kinnara (?) pratimAke donoM ora hAthoM meM mAlA lie eka-eka vidyAdhara aMkita hai / (citra 8 ) | yaha kisIko jJAta nahIM ki ye mUrtiyA~ kabase isa mandira meM sthApita haiN| vartamAna brahmANI mandira ther3ake Upara sthita hai aura 19vIM zatAbdI meM isakA nirmANa huA thaa| jaina sarasvatI pratimAoMse pallU meM eka yA ekAdhika sarasvatIke bhavya mandiroMke astitvakA anumAna sahaja hI lagAyA jA sakatA hai / pallU para musalamAnoMke kisI AkramaNameM ye mandira dhvasta kie gae hoNge| mUttiyoMko khaNDita kie jAne kI AzaMkA se sambhavataH pujAriyoMne donoM sarasvatI pratimAoM ko kahIM dabA diyA ho, tabhI to ye mUrtiyA~ akhaNDita mila pAI haiM; yahA~ sarasvatI ( brahmANI ) ke mandirakI sattAkI anuzruti banI rahI hogI aura kAlAntarameM ther3a se prApta tIrthaMkara - pratimAoM ko hI dhUrta pujAriyoMne apane svArtha evaM bholI janatAko Thaganeke lie devI rUpa dekara sthApita kara diyA hogA - ?. Goetz, op. cit., pp. 58 and 85; K. M. Munshi, Saga of Iudian Sculpture, pl. 8; Stella Kramrisch, Sculpture, of India, pp. 184-5, plate XXXIV. 84; Srivastava, op. cit., p. 13, plate 1. 2. brajendranAtha zarmA, vahI, pRSTha 82-4 tathA 30-1 / 3. Srivastava, op. cit. I 4. saMgamaramara kI aisI hI eka pratimA nauhara ke jainamandirakI eka dIvAra meM jar3I huI hai / 16 . agaracanda nAhaTA abhinandana grantha
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya pratimAe~ pallase kucha aisI pratimAe~ bhI milI haiM jinakA sambandha kisI dharma yA sampradAya vizeSase sthApita nahIM kiyA jA sktaa| inameM mahattvapUrNa pratimAeM nimnAMkita haiM 1. eka catuSkoNa AdhAra para khar3e dAr3hI-mUMchoMvAle baddhAJjali dAnIkI pratimA jisake sirapara TopakI tarahakA zirastrANa hai, sirake pIche prabhAmaNDala hai, kaNThameM hAra, bhujAoMmeM bhujabandha tathA maNibandha hai tathA sundara adhovastra dhAraNa kie haiN| pArzva caityase udbhUta kamalapara eka choTI-sI pratimA vAma-skandhake pAsa suzobhita hai aura baddhAJjali ekApara lagha-pratimA dakSiNa pAdake samIpa khar3I hai| kaMkara-pattharase banI isa pratimAmeM isa kSetrako zilpakArIkI kalAtmaka vAstavikatA tathA kalAkArakI sajanAtmaka pratibhAkI spaSTa jhalakI milatI hai| 2. 15" x 71' AkArakI eka prastara caukhaTa jisapara paricArikAoM sahita eka strI apane zizuko stana-pAna karA rahI hai| 3. pAlakI meM baiThI eka strIkI pratimA jise do sevikAe~ uThAe lie jA rahI haiN| pAlakIke nIce eka choTA-sA bAlaka kalaza lie jA rahA hai| kaMkara-pattharakI yaha choTI-sI pratimA apane atyanta jaTila evaM kalAtmaka sampAdanake lie mahattvapUrNa hai| 4. eka alaMkRta AlemeM mukuTa, karNakuNDala, kaNThahAra, bhujabandha, maNibandha, ghuTanoMse UparatakakA choTA-sA pAradarzI adhovastra tathA ghuTanoMse nIce taka laTakatI huI mAlA pahine, dAyA~ hAtha jaMghA para rakhe tathA vakSa taka uThe vAmahastameM rajjakI sI AkRtikI koI vastu pakar3e vibhaGga mudrA meM khar3e dAnI ( yA dvArapAla ) kI kaMkara-pattharakI yaha pratimA bhI mUttikArakI kuzalatA tathA sRjanAtmaka pratibhAkA paricaya detI hai / ( citra 9) / 5 eka alaMkRta AlemeM zobhita khaNDita mUtti jisake donoM ora vividha prakArake vastrAbhUSaNa dhAraNa kie tIna-tIna sevaka-sevikAoMkI khaNDita pratimAe~ haiM sambhavataH kisI bRhatstambhakA AdhAra bhAga hai| vastrAbhaSaNoMkI vividhatAke lie yaha mahattvaparNa hai| ( citra 10 ) / inake atirikta pallase prApta lagabhaga 64 vAstu-zilA-khaNDa jo kisI samaya pallUke bhavya mandiroMke bhAga rahe hoMge zrI maujIrAma bhAradvAja dvArA saMgariyA saMgrahAlayako die gae the| inakA vistRta vivaraNa prApta nahIM hai| jaina pratimAoMko chor3a kara anya sabhI pratimAe~ tathA vAstu-zilA-khaNDa lAla yA bhUre bAlukA pattharake haiM yA pANDu varNa kaMkara-pattharake / tithikramase ina saba avazeSoMko dasavIMse bArahavIM zatAbdIke bIca rakhA jAtA hai, avazeSoMse spaSTa hai ki isa samaya palla eka samRddha evaM mahattvapUrNa kalAkendra tathA dhArmika sthala thaa| Aja agara pallUke bRhat evaM ucca ther3akA utkhanana kiyA jAya to nizcaya hI yahA~se rAjasthAnake itihAsa, kalA tathA saMskRti para navona prakAza DAlanevAle anekAneka mahattvapUrNa avazeSa prApta hoNge| 1. B. N. Sharma, "Some Unpublished Sculhtptures From Rajasthan," The Researcher, vol. V-VI ( 1964-65), p. 34, plate XI | 2. Srivastava, op. cit., p. 141 3. yaha pratimA zrI maujIrAma bhAradvAja dvArA saradArazaharake zrI babhUtamala dUgar3ako bheMTa dI gaI aura unhoMne Age ise zrI omAnanda jI sarasvatIko upahAra dekara gurukula saMgrahAlaya, jhajjhara ( hariyANA ) pahu~vA diyA hai| itihAsa aura purAtattva : 17