Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદયાત્રા સંઘની આધ્યાત્મિક પરિમલ
[૧૧૭] *પયાત્રા સંઘની આધ્યાત્મિક પરિમલ
વિશ્વના મહદ્ વાતાવરણમાં પ્રાત:કાળ એ અવનવા ભાવનું ઉપાદક છે; છતાં રાત્રિના અંધકારને ક્રમશઃ નાશ કરતું, દિવસના થાકનો શ્રમ રાત્રિએ નિદ્રાદ્વારા દૂર કરી જાગૃત થયેલા પ્રાણીઓમાં નવીન આશા રેતું, ભક્તજનોના હૃદયોને ઈષ્ટદેવોના નામથી વિકસિત કરતું, આધ્યાત્મિક જીવનમાં ગબળ અર્પતું અને સંસારના સર્વ પ્રાણીઓને જન્મની સાથે જ મૃત્યુની ભાવના છે તેવું સૂચવન કરતું પ્રભાત મનુષ્યના અંતઃકરણમાં વિલક્ષણ ચમત્કાર કેમ ઉપજાવતું નથી ? શું આ કાળમાં એ પ્રભાતની અદ્ભુત શક્તિને હાર થઈ ગયો છે ? ના; એમ નથી જ. શાસ્ત્રકારો એમ કહે છે કે મનુષ્ય હૃદયની ભૂમિકા જ્યાં સુધી અમુક સ્થિતિ-મર્યાદા સુધી ખેડાઈને તૈયાર થઈ નથી, ત્યાં સુધી એ પ્રભાતનું સામર્થ્ય તેના હૃદય ઉપર પ્રકાશ નાંખી શકે નહિ. ત્યારે એ પ્રકાશથી હૃદયને વિકસિત કરવાને માટે એટલે કે એ
* અમારા સ્વ. પૂ૦ પિતાજીના સંકલ્પાનુસાર વિસં. ૧૯૭૧ માં ભાવનગરથી શ્રી સિદ્ધક્ષેત્ર પ્રતિ છે-“શી” પાળતાં, સહકુટુંબ, સંઘ, ૫૦ પૂ૦ ઉ૦ મહારાજ શ્રી વીરવિજયજી, પૂ. પં. મ. શ્રી દાનવિજયજી, પૂ. મુત્ર શ્રી પ્રેમવિજયજી, પૂ. મુત્ર શ્રી રામવિજયજીની નિશ્રામાં કાઢયો તે પ્રસંગે રાણામુકામમાં પૂજા ભણાવવાના-કાંઈક અનુભવરૂપે વિ.સં. ૧૯૭૨માં લખાયેલો પ્રસ્તુત લેખ છે. પિષ શુદી ૫ પ્રભાતે શ્રી ચતુર્વિધ સંઘ લગભગ પોણા સાધુસાધ્વીઓ સાથે તથા લગભગ તેરસો સ્ત્રીપુરુષો સાથે રવાના થઇ પ્રથમ વરતેજ મુકામે, પછી દેવગાણા, ટાણું, બુઢણ અને પાલીતાણા પહોંચ્યો હતા. પાલીતાણામાં શેઠ આણંદજી કલ્યાણજી તરફથી ભવ્ય સામૈયું થયું હતું. મોટી ટાળી-નાની ટળી વગેરે અમારા સ્નેહી કાપડીઆ બંધુઓએ કીનખાપ, અતલસ, વાસણો વગેરેની ભવ્ય શોભા સાથે માર્ગો સુશોભિત બનાવ્યા હતા. અને પોષ સુદી ૧૧ શ્રી સિદાગરિ તીર્થાધિરાજ સન્મુખ સહકુટુંબ તીર્થમાલા-પરિધાન થયું હતું અને નીચે નવકારસીનું સ્વામિવાત્સલ્ય કરવામાં આવ્યું હતું. આ રીતે જીવનમાં અમારા માટે પ્રશસ્ત અદ્ભુત પ્રસંગ હતો અને તે દ્વારા અપૂર્વ આત્મિક લાભ મેળવવાનું સદ્ભાગ્ય પ્રાપ્ત થયું હતું.(ફ.ઝ.)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૧૮ ]
જૈન દન સીમાંસા
છે.
પ્રકાશને ઝીલવાને માટે એ ભૂમિકાને તૈયાર કરવી જોઇએ; અને તેને જ માટે વિવિધ પ્રયાસા જુદા જુદા પ્રકારે ચેાગ્યતા અનુસાર પ્રમાવેલા પ્રાતઃકાળ એ ગત દિવસના સભાવાનું વિસ્મરણ કરાવી જાગ્યા ત્યારથી સવાર ” એ સાદી પણ ઉચ્ચ પ્રકારની જાગૃતિ સૂચક કહેવતને પેપનાર ઉત્તમ સમય છે. રાત્રિ દૂર થઈ પ્રાતઃકાળ જેને ભાગ્યયેાગ બળવાન હેાય તેને જ પ્રાપ્ત થાય છે, કેમકે તે વખતે આજના દિવસમાં મારે કેવી રીતે કયા સંજોગામાં વર્તાવાનુ છે— એવા પ્રશ્નના ઉદ્ભવ થાય છે, અને તે ઉપરથી દિવસના કાર્યક્રમ નક્કી થાય છે. રાત્રિ ફરીથી ન આવે ત્યાં સુધી, એ જેટલા પ્રકારમાં શુભ સંયોગાને અવલંબી લાભ લેવાય તેટલેા લેવાનું પ્રેરક બળ (motive power) સમપે છે,
<<
*
જે સમયે રાત્રિએ આ જગત્ ઉપરથી પોતાના અંધકારપટ સમેટી લીધે! છે, તારાનુ તેજ મર્દ થતું જાય છે, અને પક્ષીએ પણ ખેતપેાતાના માળામાં તૈયાર થઈ જુદી જુદી દિશાએ ઉદરપૂર્તિ અર્થે જવાને કિલકિલાટ કરી રહ્યા છે તેવા શિશિર ઋતુના પ્રાત:કાળના સમયે પાષ શુક્લ પંચમીએ–એક વખત અનેક શિષ્ય પ્રશિષ્યથી પરિવૃત એક સચ્ચારિત્રધર મહાત્માની કૃપાદૃષ્ટિથી સિંચન થતા એક સંઘ ભાવનગરથી શ્રી સિદ્ધગિરિને ભેટવા અત્યંત આતુરતાથી પગભર થઈ, તે મહાત્માના પગલાંને અનુસરતા પ્રયાણ કરતા હતા. મામાં સૌરાષ્ટ્ર દેશના નાના ગ્રામામાં રોકાઈ સિદ્ધગિરિજીની પ્રાપ્તિના દિવસેાનુ અંતર કમી કરતા હતા. માર્ગમાં એક ગ્રામમાં(ટાણામાં) જ્યાં સંધે નિવાસ કર્યો ત્યાં, મધ્યાહને સિંહાસન ઉપર મૂર્તિ પધરાવી સ્નાત્રવિધિ પૂર્ણ કરી મંડપમાં પૂજા ભણાવવાનું વિધિ અનુસાર શરૂ કરવામાં આવ્યું; મનુષ્યાથી મંડપ ચીકાર ભરાઈ ગયા હતા; તે પ્રસંગે સધ મહોત્સવ નિમિત્તે ખેલાવેલા દરબારી ઉસ્તાદ ભાજકે પૂજા ભણાવવી શરૂ કરી; એ ઉસ્તાદના કંઠે મધુર હતા, તે સાથે સાજની એવી એકતા હતી કે બીન અનુભવી શ્રેાતાને પણ આહ્લાદ ઉપજે તેવું હતું; આ સમયે રૂપાની ઘંટડી જેવા કામળ અને શ્રેતાઓને મુગ્ધ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
પદયાત્રા સંઘની આધ્યાત્મિક પરિમલ
[૧૧૮] બનાવી દે તેવા સ્વરવાળા પૂર્વોક્ત મહાત્માને એક પૂજા ભણાવવાનું કહેવામાં આવ્યું. જેથી આ પ્રકારે તેઓએ સુંદર આલાપ કર્યો, જેને અર્થ વિચારતાં ચિત્તને અતિ આલ્હાદ ઉપજતો હતો, અને જેના ભણકારા અનેક ક્ષણ સુધી ચિત્તમાં આનંદના વનિઓ ઉપજાવી શાંતિ અર્પતા હતા; તે સુંદર પૂજાનું આપણે અહીં અવતરણ કરી એમાં શું ગંભીર આશય છે તે વિચારીએ. મિટ ગઈ રે અનાદિ પર,
ચિદાનંદ જાગે તે સહી, (અંચલી) વિપરીત કદાચડ મિસ્યારૂપ છે, ત્યાગે તે સહી; જિનવર ભાષિત તત્ત્વરુચિ ઢિગ, લાગો તે સહી.
મિટ ગઈ. ૧ દર્શન વિને જ્ઞાન નહિ ભવિને, માનો તે સહી, વિના જ્ઞાન ચરણ ન હવે, જાણો તે સહી.
મિટ ગઈ. ૨ નિશ્ચય કરણ રૂપ જસ નિર્મળ, શક્તિ તે સહી, અનુભવ કરત રૂપ સબ ઈડી, વ્યક્તિ તે સહી.
મિટ ગઈ. ૩ સત્તા શુદ્ધ નિજ ધર્મ પ્રકટ કર, છાને તે સહી, #ણ રુચિ ઉછલે બહુ માને, ઠાને તે સહી.
મિટ ગઈ. ૪ સાધ્યદષ્ટ સર્વ કરણ કારણ, ધારે તે સહી, તત્ત્વજ્ઞાન નિજ સંપત માની, કરે તે સહી.
મિટ ગઈ. ૫ આત્મારામ આનંદ રસ લીને, પ્યારે તે સહી, જિનવર ભાષિત સત્ય માન કર, સારે તે સહી.
મિટ ગઈ ૬
= = "-Ë. હે.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૨૦ ]
જૈન દર્શન મીમાંસા શ્રીમદ્ વિજ્યાનંદસૂરિજી શું કહે છે? હે સચ્ચિદાનંદ ઘન સ્વરૂપ આત્મન્ ! અનાદિ કાળની પીડા રૂપી રાત્રિ હવે દૂર થઈ છે, માટે જાગૃત થએ મિથ્યાત્વરૂ પી વિપરીત ભાવવાળો આગ્રહ તજી જિનેશ્વર કથિત તત્ત્વજ્ઞાનમાં અત્યંતપણે પ્રેમ કરે. આ પદમાં એમ દર્શાવે છે કે આ આત્મા અત્યાર સુધી નિદ્રામાં હતો. હવે કર્તા કહે છે કે જિનેશ્વર પ્રભુ જેવું આવું સબળ આલંબન મળ્યું, મનુષ્ય જન્મ અત્યંત પુણ્યની રાશિ એકઠી થવા પછી પ્રાપ્ત થયે તે હવે કયાં સુધી તું ઉલ્લીશ ? શાસ્ત્રકારોએ સ્વપરને વિવેક થવો એને જ આમાની જાગૃતિ કહી છે અને એ જાગૃતિ મિથ્યાવાસના દૂર થવાથી જ થાય છે. આત્મા કેણ છે તેને અને તેની આસપાસના સંયોગોને શું સંબંધ છે ? વાસ્તવમાં વિચારે તે જન્મ વખતે જે કાંઈ સાથે લાવ્યા નથી તે મૃત્યુ પછી શું સાથે લઈ જવાનો છે? જે જે પૌદ્ગલિક ધૂળ સંબંધે જન્મ પછી તેણે પિતાની આસપાસ વીંટાળ્યા છે, તેને બંધ માત્ર ઉપચરિત છે. તત્ત્વદષ્ટિએ આત્માને કાંઈ લાગતું વળગતું નથી. જે હર્ષ શેકમાં કે સુખ દુઃખમાં તે અન્ય નિમિત્તો દેખીને મગ્ન થાય છે, તે મૂળ સ્વરૂપમાં તેના પિતાના હેતા નથી. માત્ર પૂર્વની ટેવ, અભ્યાસ અને સંસ્કારથી પરિચિત થયેલા આત્માઓમાં તેની અસર શીધ્ર થાય છે અને નવાં કર્મોને ઉપાર્જન કરી આત્મજાગૃતિથી બેસી રહે છે.
જ્યારે વિવેકદષ્ટિસંપન્ન પુરૂષો સ્વપર વસ્તુને ગુરૂદ્વારા-શાસ્ત્રદ્વારા નિર્ણય કરી લે છે પછી અનાદિ કાળની વાસનાઓ ઉપર દરરોજ પ્રબળ કુહાડાઓ મારી તેનું બળ ક્ષીણ કરતા હોય છે અને આમદર્શનમાં આગળ વધતા હોય છે-એ વિવેકદષ્ટિવડે જ એમની અનાદિ તીવ્ર મેહની પીડા દૂર થવા પછીની જાગૃતિ બને છે. એ જાગૃતિમાં બહિરાત્મભાવ (Subjective Condition) દૂર થઈ આભા અંતરાત્મ–ભાવ (Objective condition)માં પ્રવેશ કરે છે. તે સમયે તેને જિનદર્શન -સત્યદર્શનના તમાં પ્રતીતિ થાય છે અને શુદ્ધ ભાર્ગ ઉપર તે ઉભે. રહે છે; હવે તે અત્યારસુધી ભૂલે પડ્યો હતો, ત્યાંથી મૂળ રસ્તા
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
+
-
-
-
પદયાત્રા સંઘની આધ્યાત્મિક પરિમલ
|| ૧૨૧] ઉપર આવી આમાની જુદી જુદી અવસ્થાઓ છે તેમાં પ્રથમ સુપ્તિ છે. આ આત્મા અનાદિકાળથી મિથ્યા વાસનામય ગાઢ નિદ્રામાં સુતો છે-તેવી સ્થિતિમાંથી વિશિષ્ટ પ્રકારના ક્ષ પશમથી પંચેંદ્રિય અને મને બળરૂપ સાધન પામી સદ્ગુરુદ્વારા અથવા શાસકારા સ્વહિત શ્રવણ કરી–તેનું પાલન કરવા તતપર થાય છે તે જાગૃત દશા છે. આ જાગૃત દશા પ્રાપ્ત થયા પછી જ સદ્ગરનો ઉપદેશ આત્માને અસર કરે છે, નહિ તો ઉપર ક્ષેત્રમાં વૃષ્ટિની માફક નિરર્થક નિવડે છે. જ્યારે વસ્તુસ્વરૂપને આત્મા ઓળખે છે, પાદેયનો વિવેક સમજે છે, શરીર, ધન, પુત્ર, સ્ત્રી, હવેલી, અલંકાર વગેરેને પર માની લેવા જેટલી શક્તિ ધરાવે છે ત્યારે રાગ અને દ્વેષ પરિણતિ, જે મનરૂપ સાધનઠારા તેને વારંવાર મુંઝવતી હતી, તે અ૫ પરિસ્થિતિમાં અસર કરી શકે છે. કેમકે સત્ય સ્વરૂપની શ્રદ્ધા અહીં થતી હોવાથી અન્ય વિકપ દૂર થઈ જાય છે, અનાદિ કાળથી જે આત્માને અનેક પ્રકારની પીડાઓ પૈકી એક પ્રબળ પીડા હતી તે ઓછી થાય છે, અને એ રીતે આત્મા અમુક અંશે એમાંથી મુક્ત થાય છે.
સદ્ગુરનો યોગ અને સર્વજ્ઞ શાસ્ત્ર પોતાની આગળ પ્રાપ્ત થયાં છતાં જે આત્માઓની સુષુપ્તિ દૂર થઈ નથી તેમને હજી પૂર્વ પરિચિત સંસ્કારની નિવિડતા મટી નથી. જે ભાવ મને અહીં પ્રાપ્ત થયેલું છે તેના ઉપર પૂર્વ ભવના સંસ્કારની છાપ પડેલી જ હોય છે. જે તે સહજમાં નિવારણ થઈ શકે તેમ હોય તો આવા નિમિત્તોથી થાય છે. અન્યથા મનુષ્ય જન્મ, ચોગ્ય ક્ષેયોપશમ શક્તિ પ્રાપ્ત કર્યા છતાં કોઈ પણ પ્રકારના ચોક્કસ લાભ વગર પૂર્ણ કરે છે. જિનેન્દ્રકથિત તો ઉપર રુચિ એ સમ્યગ્દર્શન અથવા આત્માની એક વિશિષ્ટ પ્રકારની ઉત્ક્રાંતિ છે, જે તેને સર્વથા મુક્ત કરવામાં અચૂક સાધન તરીકે કામ લાગે છે. એટલું તે ચોક્કસ છે કે જે મનુષ્ય જન્માદિ શુભ સામગ્રીઓ પામીને શાસ્ત્રના નિર્દોષ આપણું કાન ઉપર અથડાવા છતાં નવું ચૈતન્ય સ્કુરા નહિ, તો અમુક પ્રકારના દુઃખોત્પાદક નિમિત્તથી જ્યારે આત્મ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૨૨]
જૈન દર્શન મીમાંસા જાગૃતિ થશે ત્યારે પશ્ચાત્તા અને પાર રહેશે નહિ અને જે પરિસ્થિતિઓ પિતાની આસપાસ વિચારોની યુવાન અવસ્થામાં એકત્રિત થયેલી હતી તે મળવી મુશ્કેલ થશે. જ્ઞાન ઘન અને અખંડ આનંદ-રવરૂપ પિતાના આત્માને જગતના અનંત પદાર્થોમાંથી ઓળખી કાઢવો–એ કાંઈ જેવી તેવી વાત નથી. તેને જ માટે શાસ્ત્રોને પ્રયાસ છે, તેને જ માટે સર્વ ક્રિયાકાંડે છે, તેને જ માટે વિદ્વાનોને વિલાસ છે; તેને ભૂલી જવાથી અન્ય વસ્તુ ઉપર જે કદાગ્રહની વૃદ્ધિ થવા પામી હતી તે આત્માની જાગૃતિથી દૂર થાય છે, અને જિનોક્ત સત્ય સ્વરૂપને (abstract ideal) ઓળખે છે. ' સૂરિજી મહારાજ તેટલા માટે બીજા પદમાં એમ કહે છે કે સમ્યગુ દર્શન થયા વગર સમ્યગજ્ઞાન સંભવતું નથી તેમ જ સમ્યગજ્ઞાન વગર ચારિત્ર હોઈ શકે નહિ તે બરાબર છે. આપણે એટલું તો જાણીએ છીએ કે શાસ્ત્રો અને ઉદેશ એ શ્રુતજ્ઞાનનાં નિમિત્ત છે. આત્મામાં સત્તારૂપે રહેલું જ્ઞાન પ્રકટાવવાને તે કારણે છે. પરંતુ એ જ્ઞાન આત્મા સાથે તદાકાર પરિણત જે સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્ત થયું હોય તે જ થઈ શકે. કેમકે વ્યવહારમાં આપણને શ્રદ્ધા વગર કઈ પણ વસ્તુનું સત્ય જ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ શકતું નથી; તો સત્ય તત્ત્વની પ્રતીતિ થયા વગર સત્યજ્ઞાન શી રીતે પ્રાપ્ત થઈ શકે ? આ રીતે એકડા વગરના મીંડાની જેમ સમ્યગદર્શન વગરના જ્ઞાનની સ્થિતિ છે. ગમે તેટલું ભણી જાઓ, સંખ્યાબંધ પંક્તિઓને ગોખી કંઠસ્થ કરે, દુનિયાને વાચાળતાથી આંજી દેવા પ્રયત્ન કરે, પરંતુ અંદર આત્મામાં તવરુચિ થઈ નથી તે એ તમારું જ્ઞાન સ્થાયી અસરવાળું થઈ શકતું નથી. આમ હાઈ સૌથી પ્રથમ આત્મામાં સમ્યગદર્શન ગુણ કેવી રીતે પ્રકટે તેને પ્રયાસ કરી તે પ્રમાણે પ્રગટાવવાની જરૂર છે; તે સ્થિતિની પછી પ્રાપ્ત થતા જ્ઞાનને ભાવનાજ્ઞાન શાસ્ત્રકારે કહેલું છે અને તે જ જ્ઞાન વાસ્તવિક છે. તે જ્ઞાનનું અજીર્ણ કદાપિ થતું નથી. ઉલટું તે જ્ઞાન વિરતિ વગેરે ગુણોને સંગ્રહ કરવામાં સાધનભૂત થાય છે. એ રીતે ઉત્તરોત્તર આત્માના
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
www.-- * *
* *
* *
પદયાત્રા સંઘની આધ્યાત્મિક પરિમલ
[૧૨૩] વિકાસને અનુક્રમ સધાય છે; આમ હાઈને જ શાસ્ત્રકારે સમ્યગ્દર્શન વગરના નવ પૂર્વ સુધીના જ્ઞાનને અજ્ઞાન કહીને જ સંબોધ્યું છે. જ્ઞાના -એ સુત્રને આ પદ યથાર્થ ન્યાય આપે છે. આત્મપ્રદેશમાં સમ્યગદર્શન પ્રકટ થયા વગરનું, આત્માએ મેળવેલું જ્ઞાન એ જ્યારે અજ્ઞાન જ છે તો બીજનું આધાન થયા વગર ફળ ક્યાંથી હોઈ શકે ? પરંતુ સમ્યગદર્શનની પ્રાપ્તિની સાથે જ દુનિયામાં પ્રયાસ કરી મેળવેલું જ્ઞાન સમ્યજ્ઞાન રૂપે પ્રકટે છે અને તે જ્ઞાન ઉત્તરોત્તર ભેગ તૃષ્ણા, સાંસારિક પ્રપંચ અને મિથ્યા વાસનાઓમાંથી વિરમણ કરવાને આત્માને દરરોજ સૂચવે છે. દિવસ કે રાત્રિમાં આત્માથી જે કાંઈ ભગ તૃષ્ણ અથવા જે કાંઈ વાસનાઓ પૂર્વ પરિચિત સંસ્કારેથી પ્રબળપણે સેવન કરાતી હોય તેને તે જ્ઞાન હચમચાવે છે, અને પ્રતિક્ષણે તેના ઉપર, આત્માને જય મેળવવા માટે પ્રાર્થના કરે છે. જ્ઞાન સમ્યફ સ્વરૂપવાળું થવાથી આતમા તેની પ્રાર્થના સ્વીકારતે જાય છે, અને જેમ જેમ વિરાગભાવ વધતો જાય છે, તેમ તેમ મેળવેલું જ્ઞાન એ સત્યજ્ઞાન સ્વરૂપ છે, તેમ આત્માને પ્રતીતિ થાય છે. આત્મગુણના વિકાસને ઉત્તરેત્તર ક્રમ આવો હોવાથી સૂરિજી મહારાજ આ માને સમ્યગદર્શન પ્રાપ્ત કરવાનું પ્રથમથી જ સૂચવે છે.
તૃતીય અને ચતુર્થ પદમાં સંગ્રહનય અને એવંભૂત નથી આત્મસ્વરૂપનું દર્શન કરાવ્યું છે. આ આમામાં શક્તિરૂપે સમ્યગદર્શન રહેલું છે. પરંતુ જ્યારે સર્વ વિભાવ દશા તજી શુદ્ધ ધર્મ પ્રકટ કરવા તરફ સાધક તૈયાર થાય છે, ત્યારે તે સ્વરૂપ વ્યક્ત થાય છે. સંગ્રહનય આત્મામાં સત્તારૂપે સર્વ ગુણો છે, તેમ સ્વીકાર કરે છે; પરંતુ એવંભૂત નય જ્યારે તે ગુણો પ્રકટ થાય છે ત્યારે જ તે ગુણોનું અસ્તિત્વ માન્ય રાખે છે. તેથીજ શ્રીમદ્દ દેવચંદ્રજી વદે છે કે –
એમ અનંત પ્રભુતા સહતાં, અચે જે પ્રભુ રૂપજી; દેવચંદ્ર પ્રભુતા તે પામે, પરમાનંદ સ્વરૂપજી.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૨૪]
જૈન દર્શન મીમાંસા
આ રીતે સત્તામાં રહેલે શુદ્ધ ધર્મ–સ્વરૂપ પ્રકટ કરતાં અત્યંત બહુમાનપૂર્વક આમિક વીર્ય ઉલ્લાસાયમાન થાય છે. આ પ્રસંગે આત્માની સ્થિતિ પોતે અનુભવ કરનાર જ જાણે છે. કેમકે અનાદિ કાળથી પૂર્વ પરિચિત ટેવોમાં ટેવાયેલ આમા એકદમ સત્ય વસ્તુનું ભાન થતાં કાંઈક નવા સ્વરૂપમાં પિતાને જુવે છે અને અવર્ણનીય આનંદ તે પ્રસંગે અનુભવે છે. જેમ પર્ણકુટીમાં નિરંતર વસનાર અને નિદ્રા વખતે તેવા જ સંસ્કારમાં સુના-જાગૃતિ સમયે પોતાને કોઈ વિદ્યાધરના પ્રયોગથી દિવ્ય ભુવનમાં આવેલ છે, તે સમયે તેના હૃદયમાં જે ચમત્કાર ઉપજે છે તે જ કાંઈક ચમત્કાર આ સમયે પ્રકટે છે. તેનું વર્ણન ગમે તેવી કસાયેલી કલમ કરી શકતી નથી, અને ગમે તેવો વકતા વિવરણ કરી શકતે. નથી માર્ગાનુસારીના પાંત્રીસ ગુણો સામાન્ય રીતે આભામાં દાખલ થયા પછી સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ માટે તેને યથાપ્રવૃત્તિ આદિ ત્રણ કરણ કરવા પડે છે. આ કરણ એ આત્મવીર્યની સ્કુરાયમાન જુદી જુદી અવસ્થા છે. એ અવસ્થાઓ પસાર કર્યા પછી સખ્યત્વ નામે ગુણ પ્રાપ્ત થાય છે. ભવિતવ્યતાના યોગે કહો કે અજાણ્યે આત્મબળની એકાએક વૃદ્ધિથી કહે, અષ્ટકમ પૈકી આયુષ્યકમ વિના શેષકર્મની એક કેડીકેડી સાગરોપમની સ્થિતિથી કાંઈક ન્યૂ સ્થિતિવાળા થાય છે ત્યારે જે આમવીર્ય તેનું હોય છે તેને જ્ઞાનીઓ એ યથાપ્રવૃત્તિકરણ એવું નામ આપેલું છે. તેટલા સંયોગ પ્રાપ્ત થયા પછી જે આત્મવીર્ય, પ્રગતિ કરતાં રાગદ્વેષની નિવિડ ગ્રથિ તોડે તેને અપૂર્વકરણ એવું નામ આપેલું છે. અને પછી અનિવૃત્તિકરણરૂપ જે આત્મવીર્ય સમ્યગદર્શન પ્રાપ્ત કરાવવાપૂર્વક–અવશ્ય અર્ધ પુલ પરાવર્ત જેટલા મોડામાં મોડા કાળમાં પણ આત્માને સર્વથા મુક્ત કરાવી આપે છે તે પ્રાપ્ત થાય છે. પરિણામની વિશુદ્ધિએ અહીં આત્મા સર્વ પ્રાપ્ત કરે છે. શક્તિરૂપે રહેલો તે ગુણ વ્યક્તરૂપે અનુભવે છે. આ વખતે દર્શન મોહનીય ત્રિક તેમ જ અનંતાનુબંધી ક્રોધ, માન, માયા અને લોભનો કાં તો સર્વથા ઉપશમ થાય છે, અથવા તેટલા કાળ સુધી ઉદયમાન થતા
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદયાત્રા સંઘની આધ્યાત્મિક પરિમલ
[ ૧૨૫ ]
એ આસુરી સોને ક્ષય અને ભવિષ્યમાં ઉદય થતો એ સને ઉપશમ–એવા પ્રકારની ક્રિયા આમામાં ચાલી રહે છે. તેમાંથી સર્વ પ્રકૃતિને ક્ષય થાય તે ક્ષાયિક સમ્યફ ગણાય છે. આવી પરિસ્થિતિમાં જીવને આમતક્ત સંબંધી નિર્ણય થાય છે. તે એમ માને છે કે આત્મા નિત્ય છે, કર્મોને કર્યા છે, સ્વકૃત કર્મોને ભોક્તા છે, મુક્તિ છે અને મુક્તિના ઉપાયો છે; તેને આ સ્થિતિ ચળ મજીઠની જેવી દઢ પ્રતીતિવાળી હોય છે. આવા તને સર્વાગ સત્યપણે પ્રતિપાદન કરતા જિનેન્દ્ર સિદ્ધાંત ઉપર એ પ્રતીતિને પ્રવાહ વહે છે, અને જિન અને જિનદર્શન સિવાય અન્ય સિદ્ધાંતો અપૂર્ણ સત્યવાળા છેતેમ દઢ શ્રદ્ધા પ્રકટે છે. અહીં એ પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે કે સમ્યક્ત્વવાન આત્માનું બાહ્ય લક્ષણ શું હોઈ શકે ? અત્ર સ્થાને શાસ્ત્ર જે ઉત્તર આપે છે તે એ છે કે, તે આત્મા સર્વ જીવોને મિત્રભાવે ગણું હિતબુદ્ધિમાં જ સદા તત્પર હોય છે, કદાચ કોઈ પ્રાણ તેનું અહિત કરે તો તે વિચારે છે કે પૂર્વ પરિચિત સંસ્કારને તે પ્રાણ આધીન હોવાથી તેની બુદ્ધિ મારા તરફ વિપરીત ભાવે પરિણામ પામી છે, તેમ જ મને જે અનિષ્ટ પરિણામવાળું ફળ મળ્યું તે પણ મારા પૂર્વ કર્મના ઉદયે જ થયું છે. તે પ્રાણી તે પોતાના અને પરના કર્મના વિનિયોગ માટે નિમિત્ત માત્ર હત–એમ વિચારી તે પ્રાણીનું મનથી પણ અનિષ્ટ ચિંતવે નહિ તેમ જ પરને સુખી જઈ પોતે ખુશી થાય છે. સર્વે સંતુ નિરામયા –મ મૂડ યુતિઃ એ ભાવનાને સતતપણે ધારણ કરે છે; ગણો ઉપર રુચિ થવાથી જ્યાં જ્યાં ગુણીજનેને દેખે અથવા જ્યાં જ્યાં ગુણોના આવિર્ભાવ તેને જાણ્યામાં આવે ત્યાં ત્યાં તેની રોમરાજિ વિકસ્વર થાય છે અને તુરત નમી પડે છે, અને તેની ઉપાસના કરવા મંડી પડે છે. પરંતુ કોઈ પ્રાણીની નિંદા તો કરતા જ નથી. અતિ પાપી જીવ ઉપર પણ સુધારવાને માટે યથાશક્તિ પ્રયાસ કરે છે; છતાં એ મનુષ્યની સુધારણાની યોગ્યતા–પાત્રતા પોતાની શક્તિ ઉપરાંત અસાધ્ય હોય તે તેની ઉપેક્ષા કરે છે.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૨૬ ]
જૈન દર્શન મીમાંસા
ઉપરક્ત હેતુને અવલંબીને સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થયા પછીની જે સ્થિતિ ચતુર્થ અને પંચમ પદમાં દર્શાવી છે તે યથાર્થ છે. સમ્યક્ત્વવાન આત્માની સર્વ કરણી મુક્તિરૂપ સાધ્યને સન્મુખ રાખીને જ હોય છે. એ સમ્યગદર્શનરૂપ ગુણની પ્રાપ્તિ ટકવાને અમોઘ ઉપાય છે. દુનિયાના જે જે શુભાશુભ પ્રસંગેનો સમ્યક્ત્વવાન આત્માને મેળાપ થાય છે, તેમાં સાક્ષીરૂપે રહી તે તે કાર્યોને ઉચિત ન્યાય આપે છે. પરંતુ તેમાં પણ જે કાંઈ અયોગ્ય અને અનુચિતપણું, વિષય કષાય અને પ્રમાદના દોષથી ઉપલબ્ધ થયું હોય તેને માટે પશ્ચાત્તાપ કરે છે, અને તેને આભા તેવા પ્રસંગેની ઠોકરોથી સાવચેત થતો હોય છે. સાધ્યષ્ટિ તે આનું નામ છે. નિશુપણું તે સમ્યગ્દર્શનની હયાતીમાં નાબૂદ થઈ ગયેલું જ હોય છે. અનાદિકાળથી જે મન મર્યાદા વગરના વિકલ્પ કરતું હતું તે હવે કાંઈક સ્વરૂપમાં મર્યાદામાં આવી જાય છે, અને કેટલીક પરિસ્થિતિમાં અપરિમિત વિકલ્પોને રોકી શકવાના સામર્થ્યવાળું બને છે. મને બળમાં આ પ્રકારે વિજળીને ઝણઝણાટ પ્રકટવાથી તે અધિક વેગવાળું બને છે. કેમકે કુવિક આવતાંની સાથે જ સાધ્યદષ્ટિ તરફ આત્માનું લક્ષ્યબિંદુ હોવાથી તે વિકલ્પોને વધતાં અટકાવે છે અથવા તે ન
અટકી શક્યા, તો નિરાશાવડે, પુનઃ જાગૃત થઈ ભવિષ્યમાં તેના ઉપર વિજય મેળવવા માટે બળને સંચય કરે છે. આ કાર્ય તેની પ્રવૃત્તિ ઉપર અસર કરે છે, તેથી જ સાધ્યદષ્ટિમાં આ આમાની ઉત્તરેત્તર પ્રગતિ થતી હોય છે. સાધ્યદષ્ટિ એ આભાને ગુણસ્થાને ઉપર ચડવાનું એક બળ છે. જે વિકારે મનદ્વારા આત્માને હેરાન કરતા હતા છતાં જેને આત્મા સતત પરિચયપણાથી કવચિત્ વિશિષ્ટ પ્રકારના બાહ્ય નિમિત્તથી સુખરૂપે અથવા કવચિત તેવા જ ઉલટા નિમિત્તથી દુઃખરૂપે અનુભવ કરતે હતો, તે હવે આ સાધ્યદષ્ટિની પ્રાપ્તિ પછી એ વિકારોની અસરને આત્મા નિજીવ કરી મૂકે છે એટલે મનની શક્તિને અમલ તેવા પ્રકારે નહિ થતાં તે આપોઆપ અટકી જાય છે અને મનને સંકલ્પ વિકલ્પને ધર્મ હોવાથી તે શુભ વિચારણમાં જોડાય છે. જેથી
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદયાત્રા સંધની આધ્યાત્મિક પરિમલ
[ ૧૨૭] આત્માને મનનું સાધન અનુકૂળ થવાથી સાધ્યકાર્ય સન્મુખ પ્રેરે છે; આમ હોઈ સૂરિજીએ ઠીક જ કહ્યું છે કે જિનક્તિ તત્ત્વ ઉપર રુચિ કરીને આ મનુષ્યજન્મને સફળ કરે; આ સમ્યગદર્શનરૂપ સ્વગુણ પ્રાપ્ત થવાથી આત્મા એક અપૂર્વ આનંદની વાટિકામાં વિહરે છે અને તેના આનંદરસનું પાન કરે છે.
પ્રસ્તુત સુંદર રાગમાં આવા અપૂર્વ ભાવસૂચક પૂજાનો ભાવ વારંવાર વિચારવાથી આત્માને બહુ જ લાભ થાય તેમ છે. શાસ્ત્રના આશયો, વિવિધ પ્રકારે જુદી જુદી પ્રકૃતિબદ્ધ આત્માઓને માટે શાસ્ત્રકારે બહુ જ વિચાર કરીને પ્રયોજેલા છે; તેમાં સુંદર રાગથી ગાનતાનમાં લય પામતી આ પૂજા પણ પ્રાણીઓને પોતાના અધિકાર પ્રમાણે, તેના આશાનું સ્વરૂપ વિચારતાં, કર્ણોને અમૃતપાન કરાવતી, ચિત્તમાં આત્મજાગૃતિ કરાવે છે. જ્યાં સુધી આવી આત્મજાગૃતિ થતી નથી ત્યાં સુધી તે પ્રાણીઓની–વસ્તુસ્થિતિએ સુષુપ્તિ દશા છે–તેમ જ્ઞાનીજને સ્પષ્ટપણે કહે છે. તે સાથે એ પણ વિચારવાનું છે કે ઉત્તમ ભાવનાપૂર્વક સંઘસમુદાય તીર્થપ્રતિ સાથે મળીને જાય અને તેમાં આવા આલંબને મળે–જેથી તેવા આલંબને અને સંગેની વચ્ચે જ આમજાગૃતિ થવી વિશેષ સંભવિત છે; કેમકે તીર્થ એ પુષ્ટાલંબન છે, છતાં એ આલંબન જુદા જુદા પ્રકારના શુભ સંયોગો પર આધાર રાખે છે. એ શુભ સંયોગને બની શકે તેટલી રીતે એકત્ર કરી–એ આલંબન ગ્રહણ કરવાથી ધારેલું કાર્ય સફળ થાય છે. એ પણ ભૂલવું જોઈતું નથી કે એકત્રિત સંગેથી તીર્થક્ષેત્ર તરફ શુભ ભાવનાથી પ્રયાણ કરતાં, એક નહિ પણ અનેક જીવોનું આડકતરી રીતે કલ્યાણ થાય છે, પણ બહુધા આવી સ્થિતિમાં પ્રાણુઓનું ચિત્ત, સાધ્યબિંદુ ચુકી જાય છે અને અમૂલ્ય સમય નિરર્થક બનાવે છે. સંઘસમુદાયની આવી સ્થિતિમાં તેની વ્યવસ્થાને કેટલીક રીતે કેળવવાની જરૂર છે; સંઘયાત્રા અનેક પ્રાણીઓને સમ્યગ્દર્શનના કારણરૂપ ઉચ્ચ સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરાવનારી હોવા છતાં, સુંદર વ્યવસ્થાના અભાવે નિકૃષ્ટ પણ થઈ જાય છે. સુંદર વ્યવસ્થા ગોઠવવાથી પ્રાણીઓને
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 128 ] જૈન દર્શન મીમાંસા બાઘનિમિત્ત તરફ ગૌણતા થવાથી અંતર નિમિત્તોમાં આત્માને જોડવાને અવકાશ મળે છે. આવી સ્થિતિમાં કેટલાએક સમ્યગદર્શનને પ્રાપ્ત કરે છે, કેટલાએક વ્રત ગ્રહણ કરે છે, કેટલાએકમાં વૈરાગ્યવાસનાનું આરોપણ થાય છે, કેટલાકની આત્મભૂમિકા શુદ્ધ થાય છે અને કેટલાએકને માત્ર રુચિ પ્રકટે છે. પૂજાના આશયને વારંવાર વિચારતાં એમ જણાય છે કે આવા આલંબને આત્માની નિદ્રાદશા દૂર કરી જાગૃતિ સમર્પે છે, અને ચા સોવે 30 કાન વારે-એ શ્રીમદ્ આનંદઘનજીના પદદ્વારા આત્મજાગૃતિસૂચક અવસ્થાવાળું વાક્યથી થતી જાગૃતિ અનાદિકાળની મેહનિદ્રા દૂર થયા પછીનું જીવનનું વાસ્તવિક પ્રભાત છે, અને તે જ આધ્યાત્મિક પરિમલ છે. આ પરિમલ અંશ સૂરિજીના કવન–આલાપદ્વારા પ્રાપ્ત થયેલ અમારા આત્માએ અનુભવ્યો હતો અને એ રીતે માનવજીવનની ધન્યતા અને છ–“રી પાળતા સંઘના મંગળમય પરિણામને આત્મસંતોષ થયો હતો. આ. પ્ર. વિ. સં. 1972 यः संसारनिरासलालसमतिर्मुक्त्यर्थमुत्तिष्ठते / यं तीर्थ कथयन्ति पावनतया येनास्ति नान्यः समः // यस्मै तीर्थपतिर्नमस्यति सतां यस्माच्छुभं जायते / स्फूर्तिर्यस्य परा वसन्ति च गुणाः यस्मिन् स संघोऽय॑ताम् // જે [સાધુ–સાધ્વી શ્રાવક-શ્રાવિકારૂપ સંઘ મુકિત માટે સાવધાન થાય છે, જેને–પવિત્રપણને અંગે “તીર્થ” કહેવાય છે, જેની તુલનામાં બીજે કઈ નથી, જેને તીર્થંકર પરમાત્મા નમસ્કાર કરે છે, જેથી સપુરુષોનું કલ્યાણ થાય છે, જેને ઉત્કૃષ્ટ મહિમા છે, અને જેમાં ઉચ્ચ ગુણો રહેલા છે–તે સંઘની અર્ચના કરે.”. સિંદૂરપ્રકર