Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ nIti, dharma ane samAja [8] kIDI tarapha bArIkIthI dhyAna ApIzuM te jaNAze ke te ekalI rahI zakatI nathI. te koIne sahacAra dhe che. tene keDAno te zuM paNa pitAthI judI jAtanI kIDIne paNa sahacAra nathI phAvate. te pitAnI ja jAtanA sahacAramAM vyasta rahe che. AvA suda prANIothI AgaLa vadhI paMkhI tarapha najara karIe. kUkaDAthI vikhUTI paDelI kUkaDI mora sAthe raheze te paNa te saMtuSTa rahI nahi zake. tene paNa pitAnI ja jAtinuM sAhacarya joIe. eka vAMdarA ane eka haraNuM e banne pitApitAnI jAtimAM jeTalAM prasanna rahI zake ane jIvana laMbAvI zake teTalAM vijatimAM game teTalI sukhasagavaDa chatAM prasanna nahi rahI zake. mANasajAte potAne banAvela, vaphAdAra sevaka, ane sahacArI zvAna paNa jo bIjA zvAna vinAne haze te te asaMtuSTa haze ane tethI ja e pALeluM dhAna paNa, bIjA zvAnanI adekhAI karavA chatAM, pAcho bIjA zvAnane joI zarUAtamAM laDIne paNa, chevaTe tenI sAthe ekarasa thaI jaze ane gela karaze. prANI, pakSI ane pazajAtino A niyama ApaNe manuSyamAM paNa joIe chIe. manuSya, paMkhI ke pazu pALIne jaMgalamAM ekalA rahevAno game teTale abhyAsa kare paNa chevaTe tenI prakRti manuSyajAtinuM ja sAhacarya zodhe che. samAna raheNukaraNI, samAna , samAna bhAvA, ane zarIranI samAna racanAne kAraNe sajAtIya sAhacarya zodhavAnI vRtti jIvamAtramAM ApaNe joIe chIe. tema chatAM manuSya sivAyanA koI paNa jIvavane ke dehadhArIvargane ApaNe samAja nathI kahetA. e varga bhale samudAyaka gaNa kahevAya, paNa samAjanI pAtratA te manuSyajAtimAM ja che; ane tenuM kAraNa te e che ke manuSyamAM eTalI buddhizakti ane vivekazakitanuM ja bIja che ke te pitAnI raheNIkaraNa, paheraveza, bhASA, khAnapAna, ane bIjA saMskAre badalI zake che, keLavI zake che. mANasa cAhe tyAre prayatnathI pitAnI janmabhASA uparAMta bIjI bhASAo zIkhI le che, ane te bhASA bolanAra sAthe sahelAIthI haLI-maLI jAya
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 ] darzana ane ciMtana che, paheraveza ane khAnapAna badalIne ke badalyA sivAya udAratA keLavIne judA prakAranA paheraveza ane khAnapAnavALA manuSya sAthe sahelAIthI vasI. ane jiMdagI gALI zake che. bIjanuM sAruM hoya te levAmAM ane potAnuM sAruM bIjAne ApavAmAM mAtra manuSya ja gaurava anubhave che. bhinna deza, bhinna raMga, ane bhinna saMskAravALI mAnavaprajA sAthe mAtra manuSya ja ekatA sAdhI ane vikasAvI zake che. A zaktine lIdhe ja manuSyano varga samAja nAmane pAtra thAya che. manuSya jyAM haze tyAM koI ne koI samAjane aMza thaIne rahevAne. te je samAjano aMza thaIne rahete haze te samAja upara tenA sArAnarasA saMskArenI asara thavAnI. eka manuSya bIDI pItuM haze te te pitAnI AjubAjunA lokomAM bIDInI talapa jagADI e vyasananuM vAtAvaraNa UbhuM karaze. aphINa pInAra cIne pitAnA samAjamAM te ja ruci keLavaze. eka mANasa khare keLavAyela haze to te potAnA samAjamAM keLavaNInuM vAtAvaraNuM. jANe ke ajANe UbhuM karaze ja. e ja rIte AkhA samAjamAM ke samAjanA moTA bhAgamAM je rItabhAta ane saMskAre rUDha thayAM haze (pachI te iSTa hoya ke aniSTa) te rItabhAta ane saMskArethI te samAjanA dhaTaka mANasane mukta. rahevuM e azakya nahi te zakya jevuM thaI paDaze. tAra ke TikiTa ophisamAM kAma karanArA agara sTezananA karmacArIo vacce ekAda jaNa evo jaIne. rahe ke je lAMcane dhikkAratA hoya, eTaluM ja nahi paNa game teTalI lAMcanI lAlaca chatAM teno bhoga banavA Icchato na hoya, te tevA sAculA mANasane bAkInA lAMciyA varga taraphathI bhAre trAsa paDavAno; kAraNa ke, te lAMca na le eTale svAbhAvika rIte ja bIjA lAMciyAono viredha kare ane tema thatAM bIje AkhA varga eka saMpa thaI kAM to tene lAMca lete kare ane kAM to tene herAna karavAmAM bhaNuM na rAkhe. je pelo bhale AdamI asAdhAraNa himmata ane buddhivALo na hoya to te bIjuM kAMI nahi te chevaTe bIjAo lAMca le tyAre mAtra taTastha rahI AMkhamicAmaNAM kare ane te ja rIte tevA vargamAM nabhI zake. e ja nyAye ApaNA dezI AI. sI. esa.ne paNa paradezIo. sAthe ghaNI vAra ghANuM aniSTa sahana karavuM paDe che. Ama chatAM AvAM aniSTothI samAjane bacAvavA samAjanA AgevAno ke rAjyakartAo kAyadAkAnUno ghaDe che agara nItiniyama bAMdhe che. eka vakhate meTI umara sudhI. kanyAone kumArI rAkhavAmAM amuka aniSTa jaNAvAthI smRtizAstramAM niyama dAkhala thaye ke ATha agara nava varSanI kanyA gaurI hoya te ja umare paraNAvI
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ nIti, dharma ane samAja [ 43 devI e dhama che. A niyamanuM ullaMdhana karanAra kanyAno pitA ane kanyA samAjamAM niMdAtAM. e bhayathI e nAnI umaranA lagnanI nIti cAlI. vaLI e. nItimAM jyAre bahu aniSTa vadhI gayuM tyAre te dUra karavA samAjanA AgevAno agara rAjyakartAone bIjo niyama ghaDavA paDayo ane have cauda ke seALa varSathI. nAnI uMmaramAM kanyAnuM lagna karanAra kAM te zikSitA dvArA thatI niMdAthI Dare che ane kAM tA rAjyanA bhayathI DarI niyamanuM pAlana kare che. eka karadAra mANasa game teTalI saMkaDAmaNamAM paNa peAtAnuM karaja cUkavavA mathe che-eTalA mATe ke jo te karaja na cUkave te tenI zAkha jAya ane zAkha jAya to. bIjAe na dhIre, ane tema thAya te teno dhaMdhA okhamAya. A rIte ApaNe joIzuM tA jaNAze ke samAjamAM je je nItiniyame pracalita hoya. che tenuM pAlana leAkeAkAM aa bhayathI ane kAM aa svAthI kare che. jo amuka kAma karavAnI pAchaLa agara amuka kAma na karavAnI pAchaLa bhaya ke lAlaca. na hoya to te kAma karanAra agara na karanAra keTalA nIkaLe, e meTA savAla che. kanyA e paNa eka putranI peThe saMtati ja che, ane tethI tene paNa chekarA jeTale ja haka hovA jeIe ema dhArIne tene dAyajo ApanAra. mAbApa maLe te karatAM hAra ke lAkhagaNAM vadhAre mAbApa evuM samajIne dAyo karanAra maLavAnAM ke je ThIkaThIka dAyajo ApavAmAM nahi Ave te lAyaka vara kanyA mATe nahi maLe ane vaLI ApaNA hokarAo sAre ghera nahi vare. e ja bhaya ke svArtha ghaNI vAra chokarA-chokarIonA zikSaNa pAvA hoya che ane tethI ja vyavahAru hetu saratAM ghaNI vAra karA-chekarIonuM zikSaNa adha paDe che ( pachI bhale te karA ke chekarI zikSaNa levAne lAyaka paNa hoya ); kAraNa ke, e zikSaNa kevaLa zikSaNa khAtara apAtuM na hatuM. A rIte ApaNe keTalAka samAjomAM punaHlagnanA pratibaMdha viSe paNa joI e chIe. je samAjamAM punarlagna nathI thatAM temAM paNa Aje bhrUNAM puruSo ane strIe ema cokhkhu mAnanArAM hoya che ke baLAtkArI vaidhavya e. dharma nathI, chatAM teo potAnI laghu putrI ke bahena je vidhavA thAya te tenI IcchA chatAM tenuM lagna karavA taiyAra thatAM nathI. ane ghaNI vAra te te punama upara potAnI marajI viruddha sakhata jAptA brahmacaryanI A nItinI pAchaLa bhaya ane svArtha sivAya bIjo kazA ja hetu hotA nathI. gRhasthAnI vAta bAjue mUkIe ane tyAgI ke guru gaNAtA vargonI aMdara jaIne joI e tApaNu ApaNane jaNAze ke temanA ghaNA nItiniyamA ane vyavahArAnI pAchaLa mAtra bhaya ane svArtha ja rahelA hoya rAkhe che. baLAtkArI
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 ] dama ane cittana, che. ekAda tyAgIno ziSya anAcArI thAya te te guru ziSyanI vRtti sudharI che ke nahi te joyA sivAya paNa ene vezadhArI banAvI rAkhavAno pUrNa prayatna karaze; kAraNa ke, tene e ziSyanI bhraSTatA dvArA peAtAnI pratiSThA javAnA bhaya che. kAI guru vaDe . tyAre te saMpradAyanA anugAmIo e vala AcAya ne padabhraSTa pharatAM khacakAze ane tenA upara baLAtkArI brahmacarya lAdavAno prayatna karaze; kAraNa ke, temane potAnA saMpradAyanI pratiSThA ghaTavAno bhaya che. puSTimArganA AcArya nuM vAraMvAra snAna ane jaina dharmanA sAdhunuM sarvathA astAna kAi kAI' vAra sAmAjika bhayane lIdhe ja hoya che. mAlavIonA gItApAThamAM ane paMDitanA kurAnapArDamAM paNa sAmAjika bhaya ane svArtha mATe bhAge naDatararUpa hoya che. A sAmAjika nItiniyame ane rItarivAjonI pAchaLa moTe bhAge bhaya ane svArtha ja rahelAM hoya che. bhaya ane svArthIthI anusarAtA nItiniyame cheka ja pheMkI devA joIe, agara eka ja nakAmA che, agara tenA sivAya paNa cAlI zake, ema kahevAno ahIM Azaya nathI. ahIM te eTaluM ja batAvavuM che ke nIti ane dharma vacce zaeN takAvata che. je aMdhana ke je kartavya bhaya ke svAmUlaka hoya che te nIti; ane je katavya bhaya ke svAmUlaka nahi paNa zuddha katavya khAtara ja hoya che ane je kanya mAtra yAgyatA upara ja avala Mbita hoya che te dharma. nIti ane dharma vaccenA A taphAvata kAMI nAnAsUne nathI. jo ApaNe jarIka UMDA UtarIne tapAsIzuM to spaSTa dekhAze ke nIti e samAjanA dhAraNa ane poSaNa mATe Avazyaka chatAM paNa tenAthI samAjanuM sAdhana thatuM nathI. sAdhana eTale zuddhi ane zuddhi eTale ja kharA vikAsa-e samaja jo vAstavika hoya to ema kahevuM joIe ke evA vikAsa ne ja AbhArI che. je samAjamAM upara kahela dhama jeTale aMze vadhAre anusarAto hoya te samAja teTale aMze caDayA. A vastu vadhAre spaSTatAthI samajAya eTalA mATe keTalAka dAkhalAo laIe. e jaNa evA kahyuM ke jemAM eka TikiTamAstara potAnA khAtAne hisAba barAbara cokasAIthI sAcave che ane relvekhAtAne eka pAI paNa nukasAna thAya teTalI bhUla nathI karatA--eTalA sAru ke jo bhUla Ave te daDAvAne agara nokarI javAtA bhaya che; paNa eTalI ja cIvaTavALA te mAstara ne anne bhaya na hoya te musApharo pAsethI lAMca le che. jyAre ApaNe kapele bIjo sTezanamAtara hisAbanI cekasAI uparAMta lAMca maLavAno ane pacI javAnA game teTale anukULa prasaMga chatAM lAMca nathI ja leto, eTaluM ja nahi, paNa te lAMcakhArInuM vAtAvaraNa ja
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ nIti, dharma ane samAja [ 45. nathI pasaMda karate. e ja rIte eka tyAgI vyakti khullI rIte paisA levAmAM ke rAkhavAmAM kicana vratanA bhaMga lekhI paisA hAthamAM nahi le ke peAtAnI. pAse nahi sadhare ane chatAM je tenA manamAM cinapaNuM AvyuM nahi hoya, eTale ke lAbhanA saMskAra gaye nAMhe hoya, teA te dhanika ziSyAne meLavI. manamAM phulAze ane jANe pote ja dhanavAna hoya e rIte bIjA karatAM peAtAne caDiyAto mAnI garvabharelA huMpadanA vyavahAra karaze. jyAre bIje tyAgI, jo khare tyAgI haze teA, paisA potAnI mAlikInA karIne pAse nahi ja rAkhe ane pAse haze topaNa tenA manamAM jarAya nahi hoya abhimAna ke jarAya. nahi hoya potAnA alaga svAmIpaNAnuM gaurava. te game teTalA dhanikAnI vacce rahevA chatAM ane dhanikAnI sevAnA prasaMgamAM AvavA chatAM nahi. tenAthI phulAya ke nahi tene lIdhe khA karatAM potAne caDiyAtA mAne. AnuM pariNAma e AvavAnuM ke jo nItinI dRSTie samAjamAM tyAgI haze te te samAja caDelA ke zuddha nahi hoya; kAraNa ke, temAM tyAgInA vezamAM rahI evI rIte bhega sevAtA haze ke jethI tyAga pALyo gaNAya ane bhAga paNa poSAya. evI sthitimAM tyAgI vacce sIdhI rIte paisA meLavavAnI ka sadharavAnI gRhasthonI peThe harIphAI nahi hoya, paNa bIjA karatAM vadhAre paisAdAra ziSyAne rIjhavI, samajAvI, potAnA banAvI rAkhavAnI gUDha harIphAI te avasya haze. ane evI harIphAimAM te jANe ke ajANe samAjanI sevA. karavAne badale kusevA ja vadhAre karatA haze. tethI UlaTuM, samAjamAM jo. dhadaSTie tyAgI hoya to tene nahi hoya paisA meLavavAnI ke sudharavAnI harIkAI, agara niha hoya paisAdAra celAone potAnA ja banAvI rAkhavAnI kira. eTale tee ziSyasaMgraha "ke ziSyaparivAra viSe taddana nizcita haze ane mAtra samAja pratyenA peAtAnA kartavyamAM ja prasanna haze. eTale evA me tyAgI vacce nahi AvavAne adekhAI nA agara klezane prasaMga, ane e ja rIte temane lIdhe teo je samAjamAM rahetA haze te samAjamAM paNa nahi AvavAnA vikhavAdanA prasaga. A rIte ApaNe joI zakyA ke eka samAjamAM game teTalA naitika bhUmikAvALA tyAgI hoya chatAM tenAthI samAjanuM kalyANa na thatAM vadhAre akalyANa ja thavAnuM, jyAre kAI khIjA samAjamAM sAce dhArmika bhUmikAvALA tyAgI eka hoya tApaNa te samAjanI zuddhi khUba ja vadhAravAnA. eka bIjo dAkhalo laI e. kAI saMnyAsI bhAgavAsanA pragaTe thatAM samAjamAM apajaza thavAnA bhayathI dekhItI rIte sAgI rahI anAcAra
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 ] darzana ane ciMtana sevyA kare; jyAre bIjo tyAgI tevI vAsanA pragaTa thatAM, je vAsanAne zamAvI na zake te, game teTalA apavAda ane tiraskArane saMbhava chatAM khule khulluM gRhasthapaNuM svIkAre te pelA naitika bhUmikAvALA tyAgI karatAM A gRhasthatyAgI ja samAjanI zuddhi vadhAre sAcavavAne; kAraNa ke, pele bhayane nathI che jyAre bIjAe bhayane chatI aMtara ane bahAranI ekatA sAdhI nIti ane dharma bannenuM pAlana karyuM che. A lAMbI carcA uparathI joI zakAze ke samAjanI kharI zuddhi ane kharA vikAsa mATe dharmanI ja eTale ke nirbhaya, nisvArtha ane jJAnapUNuM kartavyanI ja jarUriyAta che. have ApaNe jevuM joIe ke duniyAmAM hayAtI bhogavatA kayA pa, kayA saMpradAya agara kayA dharmo evA che ke je mAtra evo dAvo karI zake ke ame ja dharma sevIe chIe ane te rIte bIjA karatAM ame vadhAre saMzuddhi karI che. Ane uttara spaSTa che ane te e che ke e ekeya paMtha ke saMpradAya duniyAmAM nathI ke jeNe mAtra dharmanuM ja AcaraNa karyuM hoya ane te dvArA mAtra samAjanI zuddhi ja sIdhI hoya. koI paMtha ke saMpradAya potAnAmAM amuka sAcI dhArmika vyaktio thaI gayAne nirdeza karI samAjanI zuddhi sAdhyAne dAvo kare che tevo dAvo bIjo vidhI patha paNa karI zake; kAraNa ke, dareka paMthamAM ochI ke vadhatI sAcI tyAgI vyaktio thayAne itihAsa ApaNI sAme mojUda che. dharmanAM kahevAtAM bAhya rUpo uparathI samAjanI zuddhine AMka kADhI kaI paMthane dhArmikapaNAnuM pramANapatra te ApI zakAya ja nahi; kAraNa ke, bAhya rUpo eTalAM badhAM virodhI hoya che ke tene lIdhe dhArmikapaNanuM pramANapatra ApavA jaIe te kAM te badhA ja pathane dhArmika kahevA paDe ane kAM te badhAne ja adhArmika kahevA paDe. dAkhalA tarIke kaI paMtha maMdira ane mUrtipUjAnA potAnA pracArane nirdeza karI ema kahe ke teNe e pracAra dvArA janasamAjane IzvaranI oLakhANamAM agara tenI upasanAmAM bahu madada karI che ane te rIte samAjamAM zuddhi ANI che te tethI UlaTuM tene virodhI bIjo paMtha ema paNa kahevA kamara kase ke teNe maMdire ane mUrtionA dhvaMsanuM kAma karI samAjamAM zuddhi ApyuM che, kAraNa ke, maMdire ane mUrtione bahAne vadhI gayelAM vahema, Alasya ane daMbhane amuka pramANamAM teNe maMdire ane mUtionA vireAdha dvArA vadhatAM aTakAvyAM che. eka paMtha je tIrthasthAnano mahimA gAte ane vadhAre hoya te zArIrika zuddhi dvArA mAnasika zuddhinI dalIla karI potAnI pravRttine samAjakalyANakArI batAvI zake; jyAre tene virodhI bIjo paMtha snAnaniyamananA
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ nIti, dharma ane samAja [ 47 potAnA kAryane samAjakalyANakArI sAbita karavA evI dalIla karI zake ke bAhya snAnanA mahAmAM taNAtA lekene te rastethI pAchA vALI aMtarazuddhi tarapha laI javA mATe snAna upara niyaMtraNa mUkavuM e ja hitAvaha che. eka paMtha kaMThI baMdhAvIne ane bIjo tene teDAvIne samAjakalyANa karyAno dAvo karI zake. A rIte dareka paMthanAM bAhya rUpa je ghaNI vAra ekabIjAthI taddana vidhI hoya che tenA uparathI ApaNe nakkI na karI zakIe ke amuka paMtha khare dhArmika che ane amuka pathe ja samAjamAM vadhAre zuddhi ANuM che. tyAre zuM evuM keI gheraNa che ke je sarvamAnya hoya ane jenA dvArA nirvivAdapaNe ApaNe kahI zakIe ke je amuka vastu hoya te bAhya rUpa game te hovA chatAM paNa tenAthI samAjanuM aikAMtika kalyANa ja thavAnuM? ane te vastu je paMthamAM, je jAtimAM, ke je vyaktimAM jeTalA pramANamAM vadhAre hoya te ja paMtha, te ja jAti, ke te ja vyaktie samAjanI zaddhimAM agara samAjanA vikAsamAM vadhAre phALo Ape che ema kahI zakAya ? alabatta, evI vastu che, ane te uparanI carcA dvArA spaSTa thaI gaI che. te vastu eTale nirbhayapaNuM, nirlepa paNuM ane viveka, vyakitanA ke paMthanA jIvanamAM e vastu che ke nahi te bahu sahelAIthI jANI zakAya. jevuM mAnavuM tevuM ja balavuM ane bolavuM tethI UlaTuM na cAlavuM agara jevuM cAlavuM tevuM ja kahI devuM; A tA hoya te nirbhayapaNuM. AvuM nirbhayapaNuM dhAraNa karanAra koI ne kara zeDathI DarI kharI bInA nahi chupAve ane game tevuM jokhama kheDavA taiyAra raheze. koI bhakta gRhastha meTa5mAM khAmI AvavAnA bhayathI dharmaguru pAse agara bIje kyAMya doSa DhAMkavA ke moTA dekhAvA mATe boTo DaLa na karatAM sAcI bInA kahevA taiyAra raheze. koI dharmaguru, je te nirbhaya haze te, potAnuM jIvana taddana sAduM gALaze. nilabha paMtha upara kImatI kapaDAM ke ghareNane to bhAra nahi hoya. je koI paMthamAM nirlepapaNuM haze te te potAnI badhI ja zaktie ekAgra karI bIjAonI sevA levAmAM saMtuSTa nahi thAya. je viveka haze te te vyakti ke te pathane koInI sAthe kalezamAM UtaravAnuM kAraNa ja nahi hoya. te potAnI zakti ane saMpattine sadupayoga karIne ja bIjAonAM hRdaya jItaze. viveka hoya tyAM kaleza na ja hoya ane jyAM kaleza hoya tyAM samajavuM ke viveka nathI ja. A rIte ApaNe koI vyakti ke koI paMthamAM dharma che ke nahi e jANavuM hoya te sahelAIthI jANI zakIe ane uparanI kaseTIthI karI ApaNe nakkI karI zakIe ke amuka vyakti agara amuka paMtha samAjanuM kalyANa karanAra che ane amuka nathI.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzana ane ciMtana nAtamAM mahAjana, paMthamAM tenA AgevAno, ane samasta prajAmAM rAjyakartAo nIti ghaDe che, ane dezakALa pramANe badale che tema ja te paLAve che; chatAM samAjanI zuddhinuM kAma te pAchuM bAkI ja rahe che. A kAma kaI mahAjana, kaI paMDita, ke kaI rAjA mAtra tene pathI sAdhI na zake. e kAma ja mukhya che ane e ja kArya karavuM te IzvarIya saMdeza che. je vyaktine A kArya karavAnI tAlAvelI hoya teNe bIjAone prathama na kahetAM pitAnA ja jIvanamAM dharma dAkhala karavA joIe. je enA jIvanamAM dharma dAkhala thayo to teTale aMze tenuM jIvana samAjanI zuddhi karavAnuM (pachI bhale te Ine zuddha thavAne upadeza vANI ke lekhanathI na paNa Apate hoya).. samAjanI zuddhi e jIvanazuddhimAM samAyelI che, ane jIvanazuddhi e ja dharmanuM sAdhya che. eTale je ApaNe samAja ane pitAnA jIvanane nIrogI rAkhavA IcachatA hoIe te ApaNuM pitAmAM upara kahela dharma che ke nahi, ane che to keTale aMze che, enuM ja nirIkSaNa karavuM joIe. A dhArmika manAtA. divasamAM je pitAnuM nirIkSaNa karavAnI Teva keLavIe to te haMmezAM sthAyI bane ane tema thAya to ApaNI sAme paDelA vizALa samAja ane rASTranA ghaTaka tarIke ApaNe kAMIka sAro phALo Apyo kahevAya. -paryuSaNa parvanAM vyAkhyAna, 1972.