Book Title: Nischay aur Vyavahar Dharm me Sadhya Sadhakbhav
Author(s): Bansidhar Pandit
Publisher: Z_Bansidhar_Pandit_Abhinandan_Granth_012047.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211282/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya aura vyavahAra dharma meM sAdhya-sAdhakabhAva dharmakA lakSaNa vastuvijJAna ( dravyAnuyoga ) kI dRSTise " vatthusahAvo dhammo" isa Agamavacanake anusAra dharma yadyapi AtmAke svataHsiddha svabhAvakA nAma hai / parantu adhyAtma (karaNAnuyoga aura caraNAnuyoga ) kI dRSTise dharma use kahate haiM jo jIvako saMsAra- duHkhase chur3Akara uttama arthAt AtmasvAtaMtryarUpa mokSa - sukhameM pahu~cA detA hai' | AdhyAtmika dharmakA vizleSaNa ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM AdhyAtmika dharmakA vizleSaNa samyagdarzana aura samyak cAritrake rUpameM kiyA gayA hai, jina samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrake virodhI mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra saMsAra ke kAraNa hote haiM / AdhyAtmika dharmakA nizcaya aura vyavahAra do rUpoM meM vibhAjana aura unameM sAdhya-sAdhakabhAva zraddheya paM0 daulatarAmajIne chahaDhAlA meM kahA hai ki AtmAkA hita sukha hai / vaha sukha AkulatAke abhAva meM prakaTa hotA hai / AkulatAkA abhAva mokSameM hai / ataH jIvoMko mokSake mArga meM pravRtta honA cAhie / mokSakA mArga samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa hai / evaM ve samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak - cAritra nizcaya aura vyavahArake bhedase do bhAgoM meM vibhakta haiM / jo samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra satyArtha arthAt AtmA zuddhasvabhAvabhUta haiM unheM nizcayamokSamArga kahate haiM va jo samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra nizcayamokSamArgake prakaTa honemeM kAraNa haiM unheM vyavahAramokSamArga kahate haiM / chahaDhAlA ke isa pratipAdanase mokSamArgakA samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrake rUpameM vizleSaNa unakI nizcaya aura vyavahAra do bhedarUpatA va nizcaya aura vyavahAra donoM mokSamArgoM meM vidyamAna sAdhya - sAdhaka bhAva ina sabakA parijJAna ho jAtA hai / isake atirikta paMcAstikAyako gAthA 105 kI AcArya jayasena kRta TIkAmeM bhI vyavahAramokSamArgako nizcayamokSamArgakA kAraNa batalAkara donoM mokSa mArgoM meM sAdhya-sAdhaka bhAva mAnya kiyA gayA hai / tathA gAthA 159, 160 aura 161 kI AcArya amRtacandrakRta TIkAmeM bhI aisA hI batAyA gayA hai / nizcayadharma kI vyAkhyA karaNAnuyogako vyavasthAke anusAra jIva anAdikAla se mohanIyakarma se baddha rahatA AyA hai aura usake udayameM usakI svataH siddha svabhAvabhUta bhAvavatIzaktikA zuddha svabhAvabhUta pariNamanake viparIta azuddha vibhAvabhUta pariNamana hotA AyA hai / bhAvavatIzaktike isa azuddha vibhAvarUpa pariNamanakI samApti karaNAnuyogakI vyavasthAke anusAra mohanIyakarma ke yathAsthAna yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazama pUrvaka hI hotI hai / isa taraha jIvakI bhAvavatIzaktike azuddha vibhAvabhUta pariNamanake samApta ho jAnepara usakA jo zuddha svabhAvabhUta pariNamana hotA hai, use hI nizcayadharma jAnanA cAhie / isake prakaTa honekI vyavasthA nimna prakAra hai 1. ratnakaraNDakazrAvakAcAra, zloka 2 / 2. vahI, zloka 3 / 2. chahaDhAlA, 3-1 / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha (ka) sarvaprathama jIvameM darzamohanIyakarmakI yathAsaMbhavarUpameM vidyamAna mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyakaprakRtirUpa tIna va cAritramohanIyakarmake prathama bheda anantAnubandhI kaSAyakI niyamase vidyamAna krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa cAra ina sAta prakRtiyoMkA yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazama honepara usa jIvakI bhAvavatIzaktikA caturthaguNasthAnake prathama samayameM aupazamika, kSAyika yA kSAyopazamika nizcayasamyagdarzanake rUpameM va nizcayasamyagjJAnake rUpameM zuddha svabhAvabhuta pariNamana prakaTa hotA hai / (kha) isake pazcAt jIvameM cAritramohanIyakarmake dvitIya bheda apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakI niyamase vidyamAna krodha, mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoMkA kSayopazama honepara usa jIvakI bhAvavatIzaktikA paMcamaguNasthAnake prathama sama yameM dezavirati-nizcayasamyakcAritrake rUpameM zuddha svabhAvabhUta pariNamana prakaTa hotA hai| (ga) isake bhI pazcAta jIvameM cAritramohanIyakarmake tatIya bheda pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakI niyamase vidyamAna krodha, mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoMkA kSayopazama hone para usa jIvako bhAvavatIzaktikA saptamaguNasthAnake prathama samayameM sarvavirati-nizcayasamyakcAritrake rUpameM zuddha svabhAvabhUta pariNamana prakaTa hotA hai / aisA saptamaguNasthAnavI jIva antarmuharta kAlake antarAlase saptamase SaSTha aura SaSThase saptama isa taraha donoM guNasthAnoMmeM yathAyogya samaya taka satata jhUlekI taraha jhUlatA rahatA hai| (gha) yadi vaha saptama guNasthAnavartI jIva pahalese hI ukta aupazamika yA kSAyika nizcayasamyagdarzanako prApta ho athavA saptama guNasthAnake kAlameM hI vaha ukta aupazamika yA kSAyika nizcayasamyagdarzanako prApta ho jAve, to vaha taba karaNalabdhike AdhArapara navanokaSAyoMke sAtha cAritramohanIyakarmake dvitIya bheda apratyAkhyAnAvaraNa aura tRtIya bheda pratyAkhyAnAvaraNa ina donoM kaSAyoMkI krodha, mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoMkA tathA usake caturtha bheda saMjvalana kaSAyako krodha, mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoMkA bhI yathA, sthAna nizcayase upazama yA kSaya karatA hai aura upazama honepara usakI bhAvavatIzaktikA ekAdaza guNasthAnake prathama samayameM aupazamika, yathAkhyAtanizcayasamyakcAritrake rUpameM athavA kSaya honepara usakI bhAvavatIzaktikA dvAdaza gaNasthAnake prathama samayameM kSAyika-yathAkhyAta-nizcayasamyakacAritrake rUpa meM zuddha svabhAvabhUta pariNamana prakaTa hotA hai| vyavahAra dharmaka vyAkhyA vyavahAradharmakI vyAkhyA karanese pUrva yahA~ maiM yaha spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki nArakI, deva aura niyaMca ina tInoM prakArake jIvoMmeM kevala agRhIta mithyAtva pAyA jAtA hai, ataH inameM vyavahAradharmakA vyavasthitakramase vivecana karanA saMbhava nahIM hai| kevala manuSya hI aisA jIva hai jisameM agahItamithyAtvake sAtha gRhItamithyAtva bhI pAyA jAtA hai / phalataH manuSyoMmeM vyavahAradharmakA vyavasthitakramase vivecana karanA saMbhava ho jAtA hai / ataH yahA~ manuSyoMkI apekSA vyavahAradharmakA vivecana kiyA jAtA hai / caraNAnuyogakI vyavasthAke anusAra pApabhUta aghAtI karmoke udayameM abhavya aura bhavya mithyAdRSTi 1. nizcayamokSamArgasya paramparayA kAraNabhUto vyavahAramokSamArgaH / (ka) nizcayavyavahArayoH sAdhyasAdhakabhAvatvAt / -samaya0, gA0 152 kI TIkA (kha) nizcayamokSamArgasAdhakabhAvena vyavahAramokSamArganirdezo'yam / vahI, gA0 160 kI TIkA (ga) vyavahAramokSamArgasAdhyabhAvena nizcayamokSamArgopanyAso'yam / vahI, gA0 161 kI TIkA | Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 53 manuSyoMkI bhAvavatIzaktike hRdayake sahArepara atattvazraddhAnake rUpameM aura mastiSkake sahArepara atattvajJAnake rUpa meM mithyApariNamana hote rahate haiM tathA jaba unameM puNya bhUta aghAtI kamoMkA udaya hotA hai taba atattvazraddhAna aura atattvajJAnarUpa pariNamanoMkI samApti honepara unakI usa bhAvavatIzaktike hRdayake sahArepara tattvazraddhAnake rUpameM aura mastiSkake sahArepara tattvajJAnake rUpameM samyakpariNamana hone lagate haiN| bhAvavatIzaktike donoM prakArake samyakpariNamanoM se tattvazraddhAnarUpa pariNamana samyagdarzanake rUpameM vyavahAradharma kahalAtA hai aura tattvajJAnarUpa pariNamana samyagjJAnake rUpameM vyavahAradharma kahalAtA hai| ___ caraNAnuyogakI vyavasthAke anusAra bhAvavatIzakti ke pariNamanasvarUpa ukta atattvazraddhAna aura atattvajJAnase prabhAvita mithyAdaSTi manuSya apanI kriyAvatIzaktike pariNamanasvarUpa mAnasika, vAcanika aura kAyika saMkalpI pApabhUta pravRttiyA~ kiyA karate haiM aura kadAcit sAthameM laukika svArthakI puNyabhUta zubha pravRttiyA~ bhI karate hai| tathA jaba ve bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa ukta tattvazraddhAna aura tattvajJAnase prabhAvita hote haiM, taba ve apanI kriyAvatIzaktike pariNamanasvarUpa ukta saMkalpIpApabhUta azubha pravRttiyoMko sarvathA tyAgakara mAnasika, vAcanika aura kAyika ArambhIpApabhUta azubha pravRttiyoMke sAtha kartavyavaza puNyabhUta zubha pravRttiyA~ bhI karane lagate haiN| itanA hI nahIM, bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa ukta tattvazraddhAna aura tattvajJAnake AdhArapara ve abhavya aura bhavya mithyAdRSTi manuSya kadAcit kriyAvatIzaktike pariNamanasvarUpa ukta saMkalpIpApabhUta azubha pravRttiyoMke sarvathA tyAgapUrvaka ukta AraMbhIpApabhUta azubha pravRttiyoMkA bhI ekadeza athavA sarvadeza tyAga karate hue anivArya ArambhIpApabhUta azubha pravRttiyoMke sAtha puNyabhUta zubha pravRttiyA~ karate haiN| isa prakAra abhavya aura bhavya mithyAdRSTi manuSya bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa tattvazraddhAna aura tattvajJAnase prabhAvita hokara apanI kriyAvatIzaktike pariNamanasvarUpa saMkalpIpApabhUta azubha pravRttiyoMko sarvathA tyAgakara jo apanI kriyAvatIzaktike pariNamanasvarUpa AraMbhIpApabhUta azubha pravRttiyoMke sAtha puNyabhUta zubha pravRttiyA~ karate hai, unheM naitika AcArake rUpameM vyavahAradharma kahA jAtA hai| tathA ve hI manuSya jaba saMkalpIpApabhUta azubha pravRttiyoMke sarvathA tyAgapUrvaka AraMbhIpApabhUta azubha pravRttiyoMkA ekadeza athavA sarvadeza tyAga karate hue puNyabhUta zubha pravRttiyA~ karate haiM, taba unheM samyakacAritrake rUpameM vyavahAradharma kahA jAtA hai| prasaMgavaza maiM yaha bhI spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki abhavya aura bhavya mithyAdaSTi manuSyoMkI bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa hRdayake sahArepara honevAlA atattvazraddhAna vyavahAramithyAdarzana kahalAtA hai| aura unakI usa bhAvavatIzaktike hI pariNamanasvarUpa mastiSkake sahArepara honevAlA atattvajJAna vyavahAramithyAjJAna kahalAtA hai / tathA mithyAdarzana aura mithyAjJAna ina donoMse prabhAvita una manuSyoMkI kriyAvatIzaktike pariNamanasvarUpa mAnasika, vAcanika aura kAyika saMkalpIpApabhUta jo azubha pravRtti huA karatI hai vaha vyavahAra mithyAcAritra kahalAtA hai| yahA~ yaha dhyAtavya hai ki ukta prakArake vyavahAramithyAdarzana aura vyavahAramithyAjJAnake viparIta vyavahArasamyagdarzana aura vyavahArasamyagjJAnase prabhAvita hokara ve bhavya aura abhavya mithyAdRSTi manuSya saMkalpIpApabhUta azubha pravRttiyoMkA sarvathA tyAga karate hue yadi azaktivaza ArambhI pApakA aNumAtra bhI tyAga nahIM kara pAte haiM to unakI yaha ArambhI pAparUpa azubha pravRtti vyavahArarUpa avirati kahalAtI hai| ___ yahA~ maiM yaha bhI spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki jisa prakAra pUrva meM mohanIyakarmakI una-una prakRtiyoMke yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazamapUrvaka honevAle bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa nizcayasamyakadarzana, nizcayasamyagjJAna va dezavirati, sarvavirati aura yathAkhyAtasamyakacAritrake rUpameM nizcayadharmakA vivecana kiyA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 : sarasvatI-varadaputra paM.0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha gayA hai usI prakAra yahA~ prathama guNasthAnameM mohanIyakarmakI mithyAtva aura anantAnabandhI kaSAyake udayameM bhAvavatIzaktike pariNa manasvarUpa mithyAtvabhata nizcayamithyAdarzana, nizcayamithyAjJAna aura nizcayamithyAcAritrake rUpameM, dvitIya gaNasthAnameM mohanIyakarmakI kevala anantAnubandhI kaSAyake udayameM bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa sAsAdanasamyaktvabhUta nizcayamithyAdarzana, nizcayamithyAjJAna aura nizcayamithyAcAritrake rUpa meM evaM tRtIya guNasthAnameM mohanIyakakI samyagmithyAtvaprakRtike udayameM bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa samyagmithyAtvabhata mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritrake rUpameM nizcaya adharmakA bhI vivecana kara lenA caahie| yahA~ bhI yaha dhyAtavya hai ki caturthaguNasthAnake jIvameM nava nokaSAyoMke udayake sAtha apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana kaSAyoMke sAmUhika udayameM jIvakI bhAvavatIzaktikA jo pariNamana hotA hai use bhAva-avirati jAnanA caahie| ise na to bhAvamithyAcAritra kaha sakate haiM aura na viratike rUpameM bhAvasamyakacAritra kaha sakate haiM, kyoMki bhAvamithyAcAritra anantAnubandhI kaSAyake udayameM hotA hai aura viratike lie kama-se-kama apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA kSayopazama Avazyaka hai / uparyukta donoM prakArake spaSTIkaraNoMke sAtha hI yahA~ nimnalikhita kucha vizeSatAe~ bhI jJAtavya hai : 1. abhavya jIvoMke kevala prathama mithyAdRSTi guNasthAna ho hotA hai, jabaki bhavyajIvoMke prathama guNasthAna-mithyAdRSTise lekara caturdaza ayogakevalI guNasthAnaparyanta sabhI guNasthAna hote hai| 2. nizcayadharmakA vikAsa bhavya jIvoMmeM hI hotA hai, abhavya jIvoMmeM nahIM hotA / tathA bhavya jIvoMmeM bhI usa nizcayadharmakA vikAsa caturthaguNasthAnake prathama samayase prArambha hotA hai, isake pUrva ke guNasthAnoMse nahIM hotaa| ___3. jIvake caturthaguNasthAnake prathama samayameM jo nizcayadharmakA vikAsa hotA hai, vaha usa jIvakI bhAvavatIzavitake pariNamanasvarUpa nizcayasamyagdarzana aura nizcayasamyagjJAnake rUpameM hotA hai| isake pazcAt jIvake paMcama guNasthAnake prathama samayameM nizcayadharmakA vikAsa usa jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa dezavirati-nizcayasamyakacAritrake rUpameM hotA hai tathA isake bhI pazcAt jIvake nizcayadharmakA vikAsa saptamaguNasthAnake prathama samayameM usa jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa sarvavirati-nizcayasamyakcAritrake rUpameM hotA hai aura jIvameM usakA sadbhAva pUrvokta prakAra SaSTha guNasthAnase lekara dazama guNasthAna taka uttarottara utkarSake rUpameM vidyamAna rahatA hai| dazama guNasthAnake Age jIvake ekAdaza guNasthAnake prathama samayameM nizcayadharmakA vikAsa jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa aupazamika, yathAkhyAta-nizcayasamyakcAritrake rUpa meM hotA hai athavA dazama guNasthAnase hI Age jIvake dvAdaza guNasthAnake prathama samayameM nizcayadharmakA vikAsa usa jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa kSAyika-yathAkhyAta-nizcayasamyakcAritrake rUpameM hotA hai tathA yaha jIvake Ageke sabhI guNasthAnoMmeM vidyamAna rahatA hai / 4. pUrvameM spaSTa kiyA jA cukA hai ki pahalA vyavahAradharma samyagdarzanake rUpameM jIvakI bhAvavatIzaktikA hRdayake sahArepara honevAlA pariNamana hai aura dUsarA vyavahAradharma samyagjJAnake rUpameM jIvakI bhAvavatIzaktikA mastiSkake sahArepara honevAlA pariNamana hai evaM tIsarA vyavahAradharma naitika AcAra tathA dezavirati va sarvaviratirUpa samyakcAritrake rUpameM mana, vacana aura kAyake sahArepara honevAlA jIvakI kriyAvatIzaktikA pariNamana hai| isa sabhI prakArake vyavahAradharmakA vikAsa prathamaguNasthAnameM sambhava hai aura abhavya va bhavya donoM prakArake jIvoMmeM ho sakatA hai| itanA avazya hai ki ukta samyagdarzana va samyagjJAnarUpa tathA naitika Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / dharma aura siddhAnta: 55 AcArarUpa vyavahAradharmakA vikAsa prathama guNasthAna meM niyamase hotA hai kyoMki isa prakArake vyavahAradharmakA vikAsa kiye binA abhavya jIvameM kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya ina cAra labdhiyoMkA tathA bhavya jIva ina labdhiyoMke sAtha karaNalabdhikA bhI vikAsa nahIM ho sakatA hai / prathama guNasthAna meM dezavirati aura sarvavirati samyak cAritrarUpa vyavahAradharmake vikasita hone kA koI niyama nahIM hai, parantu dezavirati samyak - cAritrarUpa vyavahAradharmakA vikAsa, caturtha guNasthAnameM niyamase hokara paMcama guNasthAnameM bhI niyamase rahatA hai / evaM sarvavirati-samyakcAritrarUpa vyavahAradharmakA paMcama guNasthAna meM niyamase vikAsa hokara SaSThase dazama guNasthAna taka usakA sadbhAva niyamase rahatA hai / yahA~ itanA avazya dhyAtavya hai ki saptama guNasthAnase lekara dazama guNasthAna taka usa vyavahAradharmakA sadbhAva aMtaraMga rUpameM hI rahA karatA hai / tathA dvitIya aura tRtIya guNasthAnoMmeM yathAsaMbhava rUpa meM rahanevAlA vyavahAradharma bhI abuddhipUrvaka hI vidyamAna rahatA hai| ekAdaza guNasthAnase lekara Age ke sabhI guNasthAnoMmeM vyavahAradharmakA sarvathA abhAva rahatA hai / vahA~ kevala nizcayadharmakA hI sadbhAva rahatA hai / jIvako mokSa kI prApti nizcayadharmapUrvaka hotI hai prakRta meM 'mokSa' zabdakA artha jIva aura zarIra ke vidyamAna sahayogakA sarvathA viccheda ho jAnA hai / jIva aura zarIra ke vidyamAna saMyogakA sarvathA viccheda caturdaza guNasthAnameM taba hotA hai jaba usa jIvake sAtha baddha cAra aghAtI karmoMkA sarvathA kSaya ho jAtA hai / jIvako caturdaza guNasthAnakI prApti taba hotI haiM jaba trayodaza guNasthAna meM karmAsravameM kAraNabhUta jIvake yogakA sarvathA nirodha ho jAtA hai / jIvako trayodaza guNasthAnakI prApti taba hotI hai jaba jIvake sAtha baddha jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ina tIna ghAtI karmoMkA dvAdaza guNasthAna meM sarvathA kSaya ho jAtA hai / jIvako dvAdaza guNasthAnakI prApti taba hotI hai jaba jIvake sAtha baddha mohanIya karmaprakRtiyoMkA pUrva meM yathAsamaya kSaya hote hue dazama guNasthAnake anta samaya meM zeSa sUkSma lobhaprakRtikA bhI kSaya ho jAtA hai / dvAdaza guNasthAnakA artha 'dazama guNasthAnake anta samayameM mohanIya karmakA sarvathA kSaya ho jAnepara jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa zuddha svabhAvabhUta nizcayadharmakI pUrNatA ho jAnA hai / isa vivecanase nirNIta hotA hai ki jIvako mokSakI prApti nizcayadharmapUrvaka hotI hai / jIvako nizcayadharmakI prApti vyavahAradharmapUrvaka hotI hai| jIvake bhAvavatIzaktikA nizcayadharmake rUpameM prAraMbhika vikAsa caturthaM guNasthAnake prathama samayameM hotA hai aura usakA vaha vikAsa paMcamAdi guNasthAnoMmeM uttarottara bRddhiko prApta hokara ekAdaza guNasthAnake prathama aupazamika yathAkhyAta nizcaya samyakcAritra ke rUpameM athavA dvAdaza guNasthAnake prathama samayameM kSAyika-yathAkhyAta nizcayasamyak cAritrake rUpameM pUrNatAko prApta hotA hai / nizcayadharmakA yaha vikAsa mohanIya karmakI una-una prakRtiyoM ke yathAsthAna yathAsambhava rUpameM honevAle upazama, kSaya yA kSayopazamapUrvaka hotA hai / tathA mohanIyakarmakI prakRtiyoMkA yathAyogya vaha upazama, kSaya yA kSayopazama bhavya jIvameM AtmonmukharUpa karaNalabdhikA vikAsa honepara hotA hai va usameM usa karaNalabdhikA vikAsa kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoM ke vikAsapUrvaka hotA hai / evaM jIvameM ina labdhiyoMkA vikAsa vyavahAradharmapUrvaka hotA hai / yaha vyavahAradharma azubha pravRttise nivRttipUrvaka zubhameM pravRttirUpa hotA hai / jIvako isakI prApti taba hotI hai jaba usa jIvameM bhAvavatIzaktike hRdayake sahArepara honevAlA tattvazraddhAnarUpa vyavahArasamyagdarzana aura mastiSka ke sahArepara honevAlA tattvajJAnarUpa vyavahArasamyagjJAnakI upalabdhi ho jAtI hai / isake vikAsakI prakriyAko pUrvameM vyavahAra Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha dharmakI vyAkhyA meM batalAyA jA cukA hai| isa vivecanase yaha nirNIta hotA hai ki vyavahAradharma nizcayadharmakI utpattimeM kAraNa hotA hai / yahA~ yaha dhyAtavya hai ki jIvako apanI bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa nizcayakI utpattimeM kAraNabhUta mohanIyakarmakA yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazama karaneke lie isa vyavahAradharmake antargata ekAntamithyAtvake viruddha prazamabhAva, viparItamithyAtvake viruddha saMvegabhAva, vinayamithyAtvake viruddha anukampAbhAva, saMzayamithyAtvake viruddha AstikyabhAva aura avivekarUpa ajJAnamithyAtvake viruddha vivekarUpa samyagjJAnabhAvako bhI apane meM jAgRta karanekI AvazyakatA hai / isI prakAra jIvako samasta jIvoMke prati mitratA (samAnatA) kA bhAva, guNIjanoMke prati pramodabhAva, duHkhI jIvoMke prati sevAbhAva aura viparIta dRSTi, vRtti aura pravRtti vAle jIvoMke prati madhyasthatA (taTasthatA) kA bhAva bhI apanAnekI AvazyakatA hai| isa taraha sarvAMgINatAko prApta vyavahAradharma uparyukta prakAra nizcayadhamakI utpattimeM sAdhaka siddha ho jAtA hai| - Cel