Naymargopdeshika

Author(s): Shankarlal Dahyabhai Kapadia
Publisher: Shankarlal Dahyabhai Kapadia
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022552/1

Page #1

કાન્તિ તત્ત્વજ્ઞાન સિરિઝ-પુષ્પ ૨ જી શિક્ષિત પયાગી
નયમાર્ગોપદેશકા
( દ્વિ–વિભાગમાં )
પ્રત્યેાજક અને પ્રકાશક : શંકરલાલ ડાહ્યાભાઈ કાપડીઆ
પ્રતિ ૨૦૦૦
પ્રથમાવૃત્તિ
મૂલ્ય ૦–૧૦-૦
mm

Page #2

શિક્ષિતાપયેાગી નયમાર્ગોપદેશિકા
કાન્તિ જૈન તત્ત્વજ્ઞાન સિરિઝ—પુષ્પ ૨ જી
નયમાર્ગોપદેશિકા. (દ્વિવિભાગમાં)
પ્રથમાવૃત્તિ )
શ્રી.કાન્તિ
કાન્તિલાલ
હીરાલાલ
નગર
સ્થાપક કાન્તિ જૈનતત્ત્વજ્ઞાન
મૂલ્ય ૦-૧૦-0
! સીરીઝ.
પ્રત્યેાજક અને પ્રકાશક : શંકરલાલ ડાહ્યાભાઈ કાપડીમા
(પ્રત ૨૦૦૦

Page #3

जावईया वयणपहा तावईया चेव हुति मयवाया । जावईया नयवाया तावईया वेष परसमया ॥
""
66
સમતિસૂત્ર રૂ-૪૭
અર્થાત્—જેટલા વચનપથ છે, તેટલા નય વાદ્ય છે અને જેટલા નય વાદ છે, તેટલા બધા એકાંત માનવાથી (અરસપરસ નિરપેક્ષપણે) પરસમય છે.
નય પ્રદીપ–પાને ૨૯ માંથી
**
नत्थि नहि विण सुन्त अत्थो अ जिणमए किंचि । आसज्ज उ सोयार नए नयविसारभो
ચા॥'?
વિશેષાવશ્યક.
અર્થાત્—શ્રી જિનમતમાં સૂત્ર તેમજ ાથ નય વિના નથી, અર્થાત્ જે જે કાંઇ કથન છે તે સાપેક્ષ છે, માટે નય વિશારદ, નયના જાણકાર પુરુષાએ કોઈ શ્રોતા મળે તેા તેને નય અનુસાર કહેવું, અર્થાત્ શ્રોતાને ચાગ્ય સાપેક્ષ જેમ ઘટે તેમ કહેવું.
નય પ્રદીપ પાને ૨૮.

Page #4


Page #5

શા,વિશારદ-કવિરત્ન-પિષપાણિ
ભટ્ટારકાચાર્ય શ્રી વિજય અમૃતસરીશ્વરજી મહારાજ,

Page #6

છે બીજાને માન છે
છે શ્રદ્ધાંજલિ છે
પૂજ્યપાદ, નૈષ્ઠિક બાળ બ્રહ્મચારી, સૂરિસમ્રાટ, શ્રીમદ્ વિજ્યનેમિસૂરીશ્વરજીના ગૌરવશાળી નામથી વિખ્યાત મહાન પ્રતિભાસંપન્ન, આચાર્યદેવના જેઓશ્રી પટ્ટધર છે.
જેઓશ્રીના સાત્વિક પ્રવચનેથી શાસનપ્રભાવના સ્થળે સ્થળે થાય છે.
ગાંભીર્ય, સમતાગુણ, સંયમશીલપણું, આદિ ઉદાત્ત ગુણથી જેઓશ્રી વિભૂષિત છે.
જેઓશ્રીને વિશાળ સમુદાય અને તેમાં તૈયાર થએલા વિશિષ્ટ મુનિઓને નિરખતાં “હિણ” કર્તવ્યની ચરિતાર્થતા અનુભવાય છે.
જેઓશ્રીનું પાંડિત્ય, અધ્યયન, અધ્યાપન, પ્રવચન, ગ્રન્થલેખન વગેરેમાં અછતું રહેતું નથી.
શાસ્ત્રવિશારદ, કવિરત્ન, પીયૂષ પાણિ, તે-બાળ બ્રહ્મચારી પૂજ્યપાદ, આચાર્ય પ્રવર, શ્રી વિજય અમૃતસૂરીશ્વરજી મહારાજશ્રીને મારી આ સવિનય વન્દન પૂર્વકની શ્રદ્ધાંજલિ છે. - આશા છે કે શાસનપ્રગતિની તેમની તમન્ના શાસનદેવ પૂરી કરે અને વિજયશાળી ગૌરવશીલ પટ્ટધરપદ દિન પરદિન વધુ શેભનીય રહે એવું અંતરથી ઈરછી વિરમું
અને વીવર, પીકઅત
જ
છે. શોભિનીય રહે એ મારવશીલ પર
તા. ૩૦-૧૨–૫૩ ) ૧૬૫, બજારગેટ સ્ટ્રીટ, કેટ) પાકાંક્ષી સેવક,
ચાઇ નં. ૧ ઈરાકરલાલતાણાભાઈ કાપડીઆ

Page #7

પ્રાસ્તાવિક છે
લાલવાડી, વિ. સં. ૨૦૧૦,
પિસ શુકલા પંચમી. લેખક-પંન્યાસજી મહારાજ ગણિવર્યભદ્રંકરવિજયજી
નયમાગોંપદેશિકા ' નામની બાવન પાનાની આ નાની પુસ્તિકા ઉપર પ્રસ્તાવના પણ નાની હેવી ઘટે છે.
આ પુસ્તિકાના બે વિભાગ છે. એકનું નામ “નયરેખામશન” અને બીજાનું નામ “નયસ્વરૂપદર્શન. પ્રથમ વિભાગ લેખકના લખવા પ્રમાણે સામાન્ય કક્ષાના જ્ઞાન માટે છે,
જ્યારે બીજો વિભાગ ઉચ્ચ કક્ષાના જ્ઞાન માટે છે. અને વિભાગે પ્રશ્રનેત્તર શિલિએ લખાયેલ હોવાથી વાંચનારને કેટલીક સરળતા પ્રાપ્ત થાય છે. બન્ને વિભાગનું લખાણ લેખકનું સ્વતંત્ર નથી પણ અનેક પુસ્તકના વાચન અને મનનમાંથી દેહનરૂપે છે. સ્યાદ્વાદ-સપ્તભંગ અને નયવાદ એ જનોના સ્વતંત્ર વિષય છે. અન્ય દર્શનારને એ વિષયમાં ચંચુપ્રવેશ પણ થયે નથી, તેથી જૈન દર્શનની વિશેષતા જાણવાની અભિલાષાવાળા પ્રત્યેક મુમુક્ષુ આત્માને એનું જ્ઞાન મેળવવું અનિવાર્ય છે, એટલું જ નહિ પણ સ્યાદ્વાદ, સપ્તભંગવાદ કે નયવાદને અશે પણ જાણ્યા વિના જૈન દર્શનને સમજ્યારે કે સમજવાને દા કેઈથી પણ કરી શકાય તેમ નથી. લેખક પોતે આ વાતને

Page #8

સારી રીતે સમજેલા છે. તેથી પાતે વર્ષો થયાં આ વિષયને સમજવાના અને યથાશક્તિ સમજાવવાના પ્રયાસ આવી નાની નાની પુસ્તિકાઓ દ્વારા કરી રહ્યા છે અને તેના જ પરિણામરૂપે આ પશુ એક પુસ્તિકા મહાર પડે છે. આ પુસ્તિકામાં લખેલું. બધું જ લખાણ પ્રમાણસિદ્ધ, અને શાઓક્ત છે, એ જાતિના દાવા લેખક પેાતે પણ કરતા નથી. પરંતુ એટલું તેા અવશ્ય છે કે નયવાદ સંધી જે માહિતી આ ગ્રન્થમાં અપાઈ છે, તેના આધારે કાઈ પણ જિજ્ઞાસુ વ્યક્તિ નયવાદના વિશેષ અભ્યાસમાં પ્રવેશ કરવા માટે પૂવ પરિચય આ પુસ્તિકાના વાચન-મનનથી મેળવી શકશે. નયવાદ એટલેા ગ'ભીર છે કે તેને પૂરેપૂરી રીતે સમજવાના દાવા કરવા એ ગમે તેવા બુદ્ધિમાનને માટે પણુ અશકય છે, તે પણ તેને સમજ્યા વિના જો જૈન દન સમજી શકાય તેમ ન જ હાય અને જૈન તરીકેનું સાચું જીવન પસાર કરવાની ભાવના ફળીભૂત થઈ શકે તેમ ન જ હાય તા જેટલી રીતે અને જેટલા અંશે તેને સમજાય તેટલી રીતે અને તેટલા અંશે તેને સમજવા માટે પ્રયાસ ચાલુ રાખવા—એ કતવ્યરૂપ થઇ પડે છે. આ વિષચમાં ન્યાયાચાર્ય ન્યાયવિશારદ મહામહાપાધ્યાય શ્રીમદ્ ચડ્ડાવિજયજી મહારાજની આલેખેલી નીચેની એક પંક્તિ ઘણી માદકરૂપ થઇ પડે છે. સાચા જૈન કાણુ ? તેને સમજાવતાં તે શ્રીમાન્ ક્રમાવે છે કે
સ્યાદ્વાદ પૂરનો નયગાર્ભત જસ
જાને
માયા

Page #9

ગુણ પર્યાય દ્રવ્યશું બને સેહી જન હે સાચા-પરમગુરુ
જન કહે કર્યો હવે. જૈન કેવી રીતે થવાય ? એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં તેઓશ્રી જે અનેક વાતે ફરમાવે છે, તેમાં એક વાત આ પર્ણ છે કે જે સ્યાદ્વાદને પૂર્ણપણે જાણે છે, જેની વાણુ સદા નયવાદથી ગર્ભિત છે, જે વસ્તુને તેના ગુણ, પર્યાય અને દ્રવ્ય એ ત્રણે સ્વરૂપે પિછાને છે, તે જે (અથવા તેની નિશ્રાએ રહેલે જ ) સાચે જૈન થવાની જોગ્યતા ધરાવે છે. અહીં પૂર્ણ સ્યાદ્વાદ લખ્યો છે. તેને અર્થ સાતે ભંગ, અને સાતે નથી પૂર્ણ વસ્તુને વિચાર સમજવાનું છે. કેઈ એક પણ ભંગ કે નયથી અધૂરે વિચાર હોય ત્યાં સુધી તે વિચાર સમગ્ર વસ્તુને જણાવી શકતું નથી.
આ પુસ્તિકામાં કેવળ નનું જ સ્વરૂપ છે. ભંગનું નથી. ભંગનું સ્વરૂપ પણ તેઓ પ્રયત્ન કરીને હવે પછી બીજી પુસ્તિકામાં બહાર પાડે તે સ્યાદ્વાદના જિજ્ઞાસુએને તે ઉપયોગી થઈ પડશે.
અહીં નયવાદ, ભંગવાદ, કે સ્યાદ્વાદ એ શું વસ્તુ છે તેને થોડા શબ્દમાં પણ સ્પષ્ટપણે સમજાવવાને આપણે પ્રયાસ કરીશું તે તે ઉચિત જ લેખાશે.
જૈન દશનમાં વસ્તુનું જ્ઞાન પ્રમાણ અને નય ઉભયથી કરવાનું ફરમાવ્યું છે, “પ્રમાણનવૈધામ: ” એ વાચક શ્રી ઉમાસ્વાતિજીનું પ્રસિદ્ધ વચન છે. વસ્તુને

Page #10

અધિગમ અર્થાત્ જ્ઞાન, પ્રમાણ વડે અને ન વડે થઇ શકે છે. જૈન દર્શનમાં પાંચ જ્ઞાન એ પ્રમાણુ સ્વરૂપ છે. તેનાં નામ, અનુક્રમે મતિ, કૃત, અવધિ, મન:પર્યાય. અને કેવળ છે. તેમાં પ્રથમનાં બે જ્ઞાન પક્ષ પ્રમાણ છે અને પછીનાં ત્રણ જ્ઞાન એ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ છે. પ્રત્યક્ષ એટલે ઇંદ્રિય અને મનની સહાય વિના જ જે કેવળ આત્માથી જણાય છે. પરોક્ષ એટલે જે જાણવા માટે આત્માને ઇંદ્રિ અને મનની સહાય આવશ્યક છે. મતિજ્ઞાન પાંચ ઇંદ્રિય અને મનની સહાયથી થાય છે અને શ્રતજ્ઞાન એકલા મનની સહાયથી થાય છે. “નય” એ શ્રતજ્ઞાનને જ પ્રકાર છે.
જે જ્ઞાન વસ્તુના એક અંશને ઈતર અંશેનો અપલાપ કર્યા વિના, જણાવે તે નય કૃત છે. સ્વાભિપ્રેત અંશને જણાવવાની સાથે ઈતર અંશને અ૫લાપ કરે તે દુર્નય શ્રત છે. અને વસ્તુના સમગ્ર અંશેને જણાવે તે સ્યાદ્વાદ શ્રત છે. આ જ વાત આપણે એક દષ્ટાંતથી સમજીએ. ધર્મના અનુક્રમે ચાર પ્રકાર છે. દાન, શીલ, તપ અને ભાવ તે ચારમાંથી કઈ એકને જ ધર્મ તરીકે સ્થાપન કરે, તે નયશ્રત છે. એકને ધમ તરીકે જણાવી બીજાના ધર્મ સ્વરૂપને નિષેધ કરે તે દુનય શ્રત છે. અને ક્રમશઃ ચારેને ધર્મ તરીકે વર્ણવવે તે સ્યાદ્વાદ શ્રત છે. વળી ધમને આરાધના માટે અનુક્રમે ત્રણ ગુણની અથવા ત્રણ તત્વેની આવશ્યકતા છે. જેમકે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અથવા દેવ, ગુરુ અને ધર્મ. તેમાં કઈ એકને સ્વીકાર તે નય, એકના સ્વીકાર સાથે બીજાને

Page #11

તિરસ્કાર તે દુર્નય અને ત્રણેને સ્વીકાર તે સ્યાદ્વાદ. જ્ઞાન એ મોક્ષને માગ છે, એ વાક્ય સાચું છે. પણ એ એક જ મોક્ષમાર્ગ છે, એમ કહેવું એ સાચું નથી. જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર એ ત્રણે એકત્ર મળીને મોક્ષને માર્ગ બને છે. તેવી જ રીતે દેવની પૂજા એ મોક્ષને માર્ગ છે, એ વાક્ય સાચું છે પણ એ એક જ વાકય સાચું છે એમ નથી. ગુરુવંદન પણ મોક્ષમાર્ગ છે, ધર્મનું આરાધન પણ મેક્ષને માગે છે. ત્રણેને મેક્ષના માર્ગ તરીકે સ્વીકાર–સ્યાદ્વાદ શુત છે.
ત્રણમાંથી કઈ એકને સ્વીકારનાર નયશ્રત છે. અને કેઈ એકને સ્વીકારી અન્યને નિષેધ કરનાર દુનયકૃત છે. આ જ વાતને વ્યવહારિક દૃષ્ટિએ સમજવી હોય તે મદકનું દષ્ટાંત છે. મેદક એ ઘી, ગોળ અને આટે, એ ત્રણે વિધિપૂર્વક એકત્ર મળે ત્યારે થાય છે. એ ત્રણમાંથી કઈ એકને મેદકનું કારણ કહેવું, એ નય છે. એકને કહીને બીજાને નિષેધ કરે, એ દુર્નય છે. ત્રણેનું સ્થાપન કરવું એ સ્યાદ્વાદ છે. બીજું દૃષ્ટાંત ઘરનું છે. કેઈ પણું ઘર અથવા મકાન તેના પાયાની, ભીંતની અને છાપરાની અપેક્ષા રાખે છે. ઘર માટે પાયાને સ્વીકાર કર, પાયા સિવાય બીજાને ઈન્કાર કરે અને ત્રણેને સ્વીકાર કરે એ ત્રણે વાળે દેખીતી રીતે જ ભિન્ન છે. એ ત્રણે વાને અનુઅમે નય, દુર્નય અને સ્યાદ્વાદની સંજ્ઞા આપી શકાય. આ રીતે સ્યાદ્વાદ, નયવાદ અને દુર્નયવાદ પ્રત્યેક સ્થળે વિચારી શકાય છે. દુનિયવાદ એકાંતવાદ છે. સ્યાદ્વાદ

Page #12

અનેકાંતવાદ છે. અને નયવાદ એ અનેકાંતવાદને જ એક અંશ છે. - જૈન દર્શનમાં એકાંતવાદને મિથ્યા કરાવ્યો છે. મેક્ષ માર્ગમાં તે વિનભૂત છે, અનર્થકર છે, અસદુ અભિનિવેશને પોષનાર છે. અનેકાંત વાદ મિથ્યાઅભિનિવેશને ટાળનાર છે. માધ્યસ્થ પરિકૃતિને પોષનાર છે તથા મુમુક્ષુઓને સર્વ પ્રકારની વિરાધનાઓથી બચાવી આરાધનાના માગે ચઢાવનાર છે. | નયવાદની ઉપગિતા, પ્રવૃત્તિમાં દઢતાને લાવનારી છે તથા સાચા કારણને સ્વીકાર કરી અન્ય પણ તેટલાં જ સાચા કારણેને ઈન્કાર કરાવતાં બચાવી લેનાર થાય છે. મુમુક્ષુએને આ જ્ઞાન ઘણું જ ઉપકાર કરનારૂં થાય છે અને જૈન શાસકારોના અભિપ્રાય મુજબ આ નયવાદ અને સ્યાદ્વાદનું રહસ્યપૂર્ણ જ્ઞાન નહીં થવાને લીધે જ જીવ અનાદિકાળથી એકાંતવાદમાં તણાઈ આ ભવાટવીમાં પરિભ્રમણ કર્યા કરે છે. એમાંથી જીવને બચાવી લેનારૂં સમજ્ઞાન નયવાદ અને સ્યાદ્વાદથી જ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. એ નયવાદ અને સ્વાદ્વાદને તેના સાચા સ્વરૂપમાં વિસ્તારથી સમજાવનાર પૂર્વાચાર્યોના અનેક ગ્રન્થ રત્નો આજે પણ મોજુદ છે. તેમાં શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરસૂરિને રચેલે “સમ્મતિ તક ગ્રન્થ સૌથી મોખરે છે.
બીજે શ્રી મહુવાદીને નયચક્ર છે. તે ઉપરાંત શ્રી હરિભદ્ર સૂરીશ્વરજીની અનેકાંત જયપતાકા, વાદિદેવસૂરિજીને

Page #13

પ્રમાણનયતવાલેકાલંકાર, કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્ર સૂરિજીને સ્યાદ્વાદમંજરી નામની ટીકાવાળો અન્યાવ્યવરછેદઢાત્રિશિકારૂપ, તથા પ્રમાણુમિમાંસા, ઉપાધ્યાય શ્રીમદુચવિજયજી વિરચિત શાસ્ત્રવાર્તાસમુચ્ચયની ટીકા
સ્વરૂપ સ્વાદ્વાદકલ્પલતા તથા બીજા પણ નય–પ્રદીપ, નય-રહસ્ય, નપદેશ ઈત્યાદિ નાનાં નાનાં પ્રકરણ અનેક છે. તેને ગુરુગમથી ભણવા અને સમજવા માટે સાચા અંતઃકરણથી જેઓ પ્રયાસ કરે છે, તેઓને જ્ઞાનને કઈ નવે દિવ્ય પ્રકાશ પ્રાપ્ત થાય છે કે જે પ્રકાશના તેજમાં મિથ્યાજ્ઞાનાધકાર નાશ પામે છે અને સમ્યજ્ઞાનરૂપી ભાનુ સહસ્ત્ર કિરણે વડે અંતરમાં અજવાળાં પાથરે છે.

Page #14

#FFFFFFF; નું નિવેદન ૪
HFFFFFFFF ભારતવર્ષમાં વેદાંત, વૈશેષિક, સાંખ્ય, બૌદ્ધ, નિયાયિક અને ચાર્વાક ષદશને પ્રખ્યાત છે. તેમાં જૈન દર્શન સર્વશ્રેષ્ટ અને સર્વોપરી છે. કારણ કે તે ષટ્રદર્શને તેમાં સમાય છે. મહાન ભેગી શ્રીમદ્ આનંદઘનજી મહારાજ પણ તેજ કહી રહ્યા છે “જિનવરમાં સઘળાં દર્શન છે, દશને નવર ભજના રે'
નય, સપ્ત ભંગ અને સ્યાદ્વાદએ એ તેના પ્રતિષ્ઠિત અને ગૌરવવંતા સિદ્ધાંત છે. આ સિદ્ધાંતેનું જ્ઞાન ગહન છે તેને પાર તે કઈ અગાધાની જ પામી શકે છે તે છતાં તેના સાધારણ જ્ઞાનની તે દરેક જૈને માટે અનિવાર્ય આવશ્યકતા છે. તે વિના તે તે સાચે જૈન બનતેજ નથી. આ માટે પ્રસ્તાવનામાં પણ વિદ્વાન પન્યાસજી મહારાજ શ્રી ભદ્રંકરવિજયજી ગણિવ ભાર દઈને કહ્યું છે. " તેના વિશેષ જ્ઞાનમાં પ્રવેશ કરનારને પૂર્વ પરિચય તરીકે જ્ઞાન કરાવવાના શુભ ઉદ્દેશથી જ આ નયમાર્ગો પદેશિકાનો જન્મ થયે છે.
નો એક બીજાને અવિરોધે રહેલા છે. કેઈ નય બીજાને વિરોધ કરતો નથી. વિરોધ કરવા જાય તે આ પુસ્તકના પાછલા ટાઈટલ પેઈજ ઉપર તેનું જે આદર્શ ચિત્ર આલેખ્યું છે તેવી રીતે તે તત્ત્વ—તરુને નાશ કરે છે. અને પિતે દુનય કહેવાય છે.

Page #15

નય સંબંધી પ્રથમ સંવત ૧૯૮૮ની સાલમાં જ્યારે હું પાલીતાણા શ્રી યશોવિજ્યજી જૈન ગુરુકુલમાં સુપ્રીન્ટેન્ડન્ટ હતું ત્યારે કેટલાંક નયનાં પુસ્તકે અવલોકી તેના દેહનરૂપે મેં “નય રેખા દર્શન હાઈસ્કૂલના વિદ્યાર્થીએ માટે લખેલ હતું જે આત્માનંદ જૈન પ્રકાશ પ્રગટ પણ કરેલ અને તે મેં પછીથી જૈન તત્વ સાર-સારાંશ નામના મારા પુસ્તકમાં પણ પ્રગટ કરેલ છે, તેમાં ઘટતે સુધારે વધારે કરી તેને પ્રથમ વિભાગમાં સામાન્ય કક્ષાના જ્ઞાન તરીકે આ પુસ્તકમાં આપેલ છે. અને દ્વિતીય વિભાગમાં ઉચ્ચ કક્ષાના જ્ઞાન માટે જણાવેલ છે. આવી રીતે આ પુસ્તકને બે વિભાગમાં સમાવેશ કરેલ છે, આ બંને વિભાગ બહુ જ સાદી, સરળ ભાષામાં અને પ્રશ્નોત્તરીના રૂપમાં આલેખેલ છે. જે જનછાત્ર આલમને તેને અભ્યાસ કરવો બહુ જ અનુકુળ પડશે એમ મારું માનવું છે.
હમણાં મેં તત્ત્વાર્થ પ્રગ્નેત્તર દીપિકાનું પ્રથમ પુસ્તક પ્રગટ કર્યું છે તેમાં નય સંબંધી જ્ઞાન જે જે પુસ્તક હાથમાં આવ્યાં તે વાંચી તેના દેહનરૂપે તેના મૂળ લખાશુમાં ઉમેરે કરેલ તેથી તેને જુદા પુસ્તક રૂપે છપાવવાની મારી ઈચ્છા હતી પરંતુ જ્યારે અધ્યાત્મજ્ઞાનપ્રસારક મંડળના સેક્રેટરી શ્રીયુત લલુભાઈ કરમચંદ દલાલે મને આચાર્યવાગનિષ્ટ શાસ્ત્રવિશારદ શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગરજી કૃત આત્મપ્રકાશની દ્વિતીયાવૃત્તિ છપાતી હોવાથી તેનું મૂળ પુસ્તક મને વાંચવા અને જોઈ જવા કહેલ તેથી તે પુસ્તક વાંચતાં અંદર નયને વિષય પૂજ્ય ગુરુદેવે બહુ જ સરસ રીતે

Page #16

૧૩
લખેલે જઈનયના જ્ઞાનમાં વિશેષ પ્રવેશ કરનારને પૂર્વ પરિચય તરીકે આટલું ઠીક છે એમ મને લાગવાથી આ પુસ્તક પ્રગટ કરવાની ઇચ્છા ઉદ્દભવી. આથી જે નય જ્ઞાન મેં તત્ત્વાર્થ પ્રશ્નોત્તર દીપિકામાં આપેલ છે તેમાં આને ઉમેરે કરી તે પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે અને તેમાં રા. રા. શ્રીયુત ડે. ભગવાનદાસે હમણાં શ્રીમાન્ મહામહેપાધ્યાય શ્રી યશવિજયજી કૃત નય પ્રદીપને અનુવાદ કર્યો છે તેમાંથી પણ તથ્ય જે કંઈ આ પુસ્તકમાં લેવા જેવું લાગ્યું તે લઈ પુસ્તકના ગૌરવમાં વધારો કર્યો છે. બાકી આ પુસ્તકમાં શાસ્ત્રીય જ્ઞાન સિવાય કેઈ પણ જાતની મતિ કલ્પનાને તેમાં સ્થાન આપ્યું નથી. ટુંકાણમાં આ નય જ્ઞાનની રસમય ચુંટણી છે.
આ પુસ્તક તૈયાર કર્યા પછી પરમકૃત ગીતાર્થ શાઅવિશારદ પન્યાસજી મહારાજ શ્રી ધુરંધરવિજયજી ગણુને અવલકવા આપેલ હતું તેમને તેને બરાબર ચિવટાઈથી જોઈ, સુધારી અને તે પ્રગટ કરવા સંબંધી પિતાની ઈચ્છા વ્યકત કરી હતી. ત્યારબાદ જૈન ધર્મના નિષ્ણાત સેવાભાવી શ્રીયુત ફતેહચંદ ઝવેરચંદને તે બતાવેલ અને તેમણે તે પ્રથમ તક છપાવવાની પિતાની તીવ્ર ઉત્કંઠા જણાવેલ. આથી આ પુસ્તક પ્રગટ કરવામાં આવ્યું છે.
આ સ્થળે મને કહેતાં આનંદ થાય છે કે પરમપૂજ્ય વિદ્વદુવર્ય પન્યાસજી શ્રી ધુરંધરવિજયજીગણું સંસ્કૃતના વિષયમાં બહુ ઊંડું જ્ઞાન ધરાવે છે તેમ તેમનું શાસ્ત્રીય

Page #17

ઉચ્ચ કક્ષાનું જ્ઞાન જઈ મને હર્ષાશ્રુ આવે છે. તેમની શાસન પ્રતિ ધગશ અને ગાંભીર્ય નિહાલી આનંદ પામું છું અને તે એટલા માટે કે તેઓ પાલીતાણા શ્રી યશવજયજી જૈન ગુરુકુળમાં વિદ્યાર્થી તરીકે મારા હાથ નીચે છેડે વખત રહ્યા હતા. તેમાં તેમના દીક્ષા પર્યાયમાં પણ મારે યત્કિંચિત્ ભાગ છે. મને આશા છે કે તેઓશ્રી પોતાના ગુરુદેવનું નામ દિપાવશે અને સૂરિ સમ્રા વિજયનેમિસૂરીશ્વરજીની પાટશોભાવશે. આવા વિદ્વાન મુનિપુંગવે શાસનમાં વિરલ છે. આ પુસ્તક પ્રગટ કરવામાં તેઓશ્રીની સહાનુભૂતિ અને તેમને પ્રગુરુદેવ આચાર્યશ્રી વિજય અમૃત સૂરીશ્વરજીની કૃપા એ જ મુખ્ય છે. જૈન ધર્મનું ગૌરવ સ્યાદ્વાદ, સપ્તભંગી નય અને નિક્ષેપમાં રહેલું છે. એમ સૌ કોઈ ગીતાર્થ મુનિ પુંગવે કહે છે પરંતુ તેને પ્રચાર જોઈએ તે તે સાગરમાં બિંદુ માત્ર છે. માટે જૈન ધર્મનાં ગૌરવ પ્રતિષ્ઠા વિશિષ્ટતા અને વિશ્વવ્યાપકતા જે વધારવાં હોય તે આ તત્વજ્ઞાનના ક્ષેત્રને જેમ બને તેમ વધુમાં વધુ વિકસાવવાં જોઈએ.
આપણુંમાં છાત્રવર્ગને ભણવામાં અનુકુળ પડે તેવી રીતનાં પાઠય પુસ્તક પણ અત્યારે પ્રગટ કરવાની અનિવાર્ય જરૂર છે. તે વિના ધર્મ જ્ઞાનની સંગીનતા કરવાની પણ તે આશા રાખવી ફેકટ છે. નયવાદમાં દરેક દર્શનેને સમાવેશ થઈ શકે છે. તેમ કયું દર્શન કેટલી હદે છે તે પણ દશનકારે તેમાંથી નિરીક્ષણ કરી શકે તેમ છે. મધ્યસ્થ ભાવનાથી દરેક દર્શનકારાની સાથે તે સમન્વય કરાવવામાં અપવું સાધન છે.
ગોરવ છે. સાગરમાં એવી કહે છે

Page #18

૧૫
સુખડના વૃક્ષને સ્વાભાવિક સ્વભાવ છે કે તે પાસે આવનાર પથિકને તેની સુંદર સુવાસ સમપે છે, તેમ જ જગતમાં જેઓ શિષ્ટ પુરુષે છે, વિશુદ્ધ ચારિત્રવાન, જ્ઞાનગુણે ગંભીર, સમતાભાવી, સેવાભાવી અને વિશ્વ ભાવનાના પ્રેરક છે તેઓ પણ સુખડના વૃક્ષ જેવા જ છે. આ અનુભવ મને મુનિ પુંગવ પ્રખર જ્ઞાની પંન્યાસજી મહારાજ શ્રી ભદ્રકવિજયજી ગણિવર્યના પરિચયમાં થયે, અને તેથીજ મેં તેઓશ્રીની પાસે “નયમાર્ગોપદેશિકારની પ્રસ્તાવના લખવાને વિનંતિ કરી અને તે તેઓશ્રીએ સ્વીકારી તે માટે તેઓ શ્રીને અંતઃકરણ પૂર્વક આભારી છું અને કહ્યા વિના ચાલતું નથી કે આવાં મુનિર શાસનમાં વિરલ હશે. પૂજ્ય ગુરુવયે પ્રસ્તાવનામાં મારી અંતર ધારણુને ફેટ કર્યો તે તેમની બુદ્ધિમત્તાને આભારી છે, એટલું તે ચેકસ છે કે જૈન ધર્મનું ગૌરવ, મહત્તા અને પ્રતિષ્ઠા વધારવી હાય અને સાચા જૈન તરીકેનો દા કરે છે, તે નયવાદ, સ્યાદ્વાદ અને સપ્ત ભંગનું જે જ્ઞાન અત્યારે શૂન્યવત છે તેને વિસ્તારવાની પહેલી તકે અનિવાર્ય જરૂર છે. પૂજ્ય ગુરુવયે પણ પિતાની પ્રસ્તાવનામાં પણ શ્રીમાન મહામહેપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મહારાજ સાહેબના ટંકશાળી શબ્દ ટાંકી તે બાબત ભારપૂર્વક જણાવી છે.
પૂજ્ય ગુરુવ સ્યાદ્વાદ, નયવાદ અને સપ્તભંગ એ શું છે તેની ભૂમિકા જે દૃષ્ટાંત સાથે સમજાવી છે તે ઉપર વાચકવંદનું ધ્યાન ખેચું છું.
સ્યાદ્વાદ મત સમીક્ષાની તૃતીયાવૃત્તિ મેં બહાર પાડી

Page #19

હતી. જેનું અત્યારે ૫. ભદ્રંકરવિજયજીએ પૂજ્ય ગુરુવર્ય હિંદી થાય છે “સમ્મતિ તક'ને મેખરે ગણે છે. અને તે યથાર્થ છે. સ્યાદ્વાદ મત સમીક્ષામાં પણ મેં તેને કેટલેક આશરે લીધે છે. પંજાબ કેસરી આચાર્યદેવ વિજયવલ્લભ સૂરીશ્વરજીના ઉપદેશથી રા. રા. શ્રી ખીમજીભાઈ છેડા જવેલરી માર્ટવાળા તરફથી વિદ્ધદરન મુનિ મહારાજ શ્રી વિદ્યાવિજયજી મારફત તેનું હિંદી થાય છે અને થોડા વખતમાં તે પુસ્તિકા રૂપે બહાર પડશે. સપ્તભંગી સ્વરૂપને વિષય મેં જૈન ધર્મ પ્રકાશમાં લખવે ચાલુ કર્યો છે. પ્રથમ ભંગ છપાઈ ગયે છે. હવે બીજો ભંગ ચાલશે.
હું વિદ્વાન નથી, સાક્ષર નથી તેમ આ વિષયને પારંગત પણ નથી. પરંતુ આ વિષયમાં મને રસ હોવાથી યથાશકિત અનુસાર શાસ્ત્રાનુસાર પ્રયત્ન સેવી રહ્યો છું. અને આ પુસ્તકમાં બની શકે તેટલી ચિવટ રાખી છે છતાં તેમાં કંઈ વાચકને ક્ષતિ જણાય તે તે જણાવી આભારી કરશે. ઈત્યમ છે શાંતિ.
યથાશકિત
ના શકે
તે જણાવી
૧૬૫,બઝાર ગેટ, સ્ટ્રીટ, કેટ
નિવેદકઃ મુંબઇ નં. ૧ શંકરલાલ ડાહ્યાભાઈ કાપડીઆ વિ.સં.૨૦૧૦ મકરસંક્રાતિ.

Page #20

ૐ શો પરમાત્મને નમઃ
નય માર્ગોપદેશિકા
પ્રથમ વિભાગ
* નય રેખાદર્શન
(સામાન્ય કક્ષાના જ્ઞાન માટે)
પ્રશ્નોત્તરાવલિ
પ્ર—નય એટલે શું?
૩૦—નય એ આંશિક (અ ંશતઃ) સત્ય છે. અનેક ધર્મવાળી વસ્તુમાં અમુક ધર્મને લગતા જે અભિપ્રાય અંધાય છે, તેને જૈન શાઓ નયની સંજ્ઞા આપે છે. ૫૦—નિશ્ચય નય એટલે શુ?
* આ નય રેખાદર્શન સવત ૧૯૮૮ ની સામાં જ્યારે પાલીતાણા યશોવિજયજી જૈન ગુરૂકુળના સુપ્રીન્ટેન્ડન્ટ હતા ત્યારે હાઇસ્કૂલના વિદ્યાથી ઓ માટે કેટલાંક નયનાં પુસ્તક અવલોકી તેના Àહનરૂપે પ્રગઢ કરેલ હતું, જે જૈન તત્ત્વસારસારાંશમાં મે” પ્રગટ કરેલ છે તેમાંથી ચાડી સુધારા વધારા કરી આ આલેખે છે.

Page #21

નય માર્ગો પરેશિકા
ઉ–જે દષ્ટ, વસ્તુની તાવિક સ્થિતિ, અર્થાત્ વસ્તુના મૂળ સ્વરૂપને સ્પર્શ કરનારી છે તે નિશ્ચય ન કહેવાય છે.
પ્ર–વ્યવહાર નય એટલે શું?
ઉ –જે દષ્ટિ, વસ્તુની બાહ્ય અવસ્થા તરફ લક્ષ્ય ખેંચે છે તેને વ્યવહાર નય કહે છે. - પ્ર–નયની વિશિષ્ટ વ્યાખ્યા કરે.
ઉ૦–અભિપ્રાય બતાવનાર શબ્દ, વાકય, શાસ્ત્ર કે સિદ્ધાંત એ બધું નય કહી શકાય.
પ્રઃ—નયને સંપૂર્ણ સત્ય તરીકે માની શકાય કે નહિ?
ઉ–તેને સંપૂર્ણ સત્ય તરીકે માની શકાય નહિ. પ્ર–ના કેટલા છે.? ઉ૦–તેની ગણના કરી શકાય તેમ નથી. પ્ર–તે શી રીતે સમજી શકાય?
ઉ–અભિપ્રાયે કે વચન પ્રત્યેગે જ્યારે ગણત્રી બહાર છે તે નયે તેથી જુદા નહેવાથી તેની ગણના થઈ શકે નહિ.
પ્ર.–દ્રવ્ય કેને કહેવાય? ઉ–મૂળ પદાર્થને દ્રવ્ય કહેવાય છે. પ્ર–પયય કેને કહેવાય? ઉ૦–દ્રવ્યના પરિણામને પર્યાય કહેવાય છે.

Page #22

નય ખાદર્શન
પ્રવકઈ વસ્તુને સમૂળગે નાશ કે બીલકુલ અપૂર્વ ઉત્પાદ છે?
ઉ –નથી. પ્રવ–નયાભાસ એટલે શું?
ઉ૦–અમુક ધર્મને સ્વીકારી બાકીના ધર્મને સર્વથા નિષેધ કરનાર તેને નયાભાસ કહે છે.
પ્ર —નો કેટલા છે.? ઉ૦-ના સાત છે. પ્ર–તેનાં નામ કયાં કયાં છે?
ઉ૦–૧ નિગમ, ૨ સંગ્રહ, ૩ વ્યવહાર, રાજીસૂત્ર, ૫ શબ્દ, ૬ સમભિરૂઢ અને ૭ એવંભૂત. - પ્ર.–સાત નોમાં દ્રવ્યાસ્તિક કેટલા અને પર્યાયાસ્તિક કેટલા છે?
ઉ–પ્રથમના ચાર ન વ્યાસ્તિક નય છે અને પછીના ત્રણ પર્યાયાસ્તિક નય છે.
નિગમ નય પ્ર—નગમ નય એટલે શું? આ ઉ–નગમ નય એટલે નિગમથી થએલ જ્ઞાન તેને નૈગમ (નિગમ એટલે વ્યવહાર લેકપ્રસિદ્ધિવાળાં શાસ્ત્રો). વળી એક નથી ગમ, અભિપ્રાય, આશય જેમાં, તે નૈગમ કહેવાય છે. વળી ગુણને એક અંશ ઉપ હાય દાખલા તરીકે સર્વ જીવના આઠ રુચક પ્રદેશ નિર્મળ છે, સિદ્ધસમાન છે તેથી સવ
હાર,
અને ૭
જાત ના
સ્તિક

Page #23

નય માર્ગોપશિક અને સિદ્ધ કહેવા એ નૈગમ નયની માન્યતા છે. ટુંકાણમાં મા નય અંશને સંપૂર્ણ વસ્તુ માને છે અને કારણ કે કાય માને છે.
પ્ર–વળી નૈગમ નય એટલે શું?
ઉ–તે સામાન્ય તથા વિશેષ વગેરે જ્ઞાનવડે વસ્તુને માને નહિ પણ સામાન્ય વિશેષ વિગેરે અનેકરૂપથી વસ્તુને માને તે નૈગમ નય કહેવાય છે. જેવી રીતે હું લેકમાં વસું છું. વળી કઈ પૂછે કે તમે કયાં વસે છે ત્યારે કહે કે લેકમાં, ત્યારે ફરી પૂછે કે તમે કયા લેકમાં વસે છે? ત્યારે કહે કે અમો ભરતખંડમાં વસીએ છીએ. ત્યારે પૂછે કે તમે કયા દેશમાં રહે છે? ત્યારે કહે કે હું ગુજરાતમાં રહું છું. આમ નિગમ નય સામાન્ય વિશેષ વિગેરે જ્ઞાનવ વસ્તુને માને નહિ પણ ઉપર લખ્યું તેમ સામાન્ય વિશેષ વિગેરે અનેક રૂપથી વસ્તુને માને છે. સામાન્ય તે વિશેષ થાય છે વળી વિશેષ તે સામાન્ય થાય છે. આમ સામાન્ય વિશેષના અનેક રૂપથી વસ્તુને માને છે. વળી આ નય અંશગ્રાહી હોવાથી દેશ (ખંડ)ને પણ સંપૂર્ણ સત્ય માની લે છે. વળી આ નય સંકલપ કલપનાને ભજનારે છે તેથી કલપનાથી પણ વસ્તુને વ્યવહાર કરે છે તે એકરૂપે નહિ પણ ઉપર બતાવ્યું તેમ અનેકરૂપે વસ્તુને માને છે.
પ્ર–આ નયના કેટલા પ્રકાર છે અને તે કયા કયા
ઉ–તેના ત્રણ પ્રકાર છે. (૧) ભૂત (૨) ભવિષ્ય અને (૩) વર્તમાન.

Page #24

નિગમ નય
પ્ર–ભૂત નૈગમ એટલે શું?
ઉ–ભૂત નિગમ એટલે થઈ ગએલી વસ્તુને વર્તમાનરૂપે વ્યવહાર કરે છે. દાખલા તરીકે, તેજ આ દિવામળીને દિવસ છે કે જે દિવસે મહાવીર સ્વામી નિર્વાણ પામ્યા હતા.
પ્ર–ભવિષ્ય નિગમ એટલે શું?
ઉ૦ થનારી વસ્તુને થઈ કહેવી. દાખલા તરીકે ચોખા પુરા ન રંધાયા હોય છતાં રંધાયા કહેવું. તેને ભવિષ્ય નિગમ કહે છે.
પ્ર-વર્તમાન નિગમ એટલે શું?
ઉ–ક્રિયા શરૂ થઈ ન હોય છતાં તેની તૈયારી જેઈ કહેવું કે થઈ છે. - પ્ર—નૈગમ નયને વિષય સૌથી વધારે વિશાળ હેવાનું કારણ શું?
ઉ૦–નગમ નયને વિષય સૌથી વધારે વિશાળ છે. કારણ કે તે સામાન્ય વિશેષ બનેને ભિન્ન ભિન્ન લેકરૂઢિ પ્રમાણે કયારેક ગૌણુભાવે અને ક્યારેક મુખ્ય ભાવે અવલંબે છે. તેને દાખલે આગળ આપે છે તે ઉપરથી જાણી લેવું.
સંગ્રહ નય પ્ર–સંગ્રહ નય એટલે ? ઉ–સમ એટલે સમ્યક્ પ્રકારે અને હું એટલે

Page #25

નય માર્ગો પદશિકા ગ્રહવું. અર્થાત જે સમ્યક પ્રકારે ગ્રહણ કરાય છે તેને સંગ્રહ નય કહે છે. સંગ્રહ નયમાં સામાન્યની માન્યતા છે પણ વિશેષની નથી. તેની વ્યાખ્યા નીચે પ્રમાણે
“સામાન્ય રૂપવડે સર્વ વસ્તુઓને પિતાનામાં અંતગત કરે છે અર્થાત્ સામાન્ય જ્ઞાનને વિષય છે.
પ્ર–આ નયની કેવી માન્યતા છે?
ઉ–તે સત્તાગ્રાહી છે. એટલે માને છે કે સર્વ સત્તારૂપે સરખા છે. બીજમાં જેમ વૃક્ષની સત્તા છે તેમ તેની માન્યતા છે કે “સત્ ” રૂપાણીને ઉચ્ચાર કરવાથી તેમાં જગતના સંપૂર્ણ પદાર્થનું ગ્રહણ થાય છે.
પ્ર–સામાન્ય ધર્મથી શું થાય છે?
ઉ–સામાન્ય ધર્મથી અનેક વ્યકિતઓમાં એક બતિથી એકતા બુદ્ધિ થાય છે.
પ્ર–વળી સંગ્રહ નય કે છે?
ઉ–એક નામ લીધાથી સવગુણુપર્યાય પરિવાર સહિત આવે જેથી તે સંગ્રહ નય છે. જેમકે “દાતણ મંગાવ્યું તેમાં પાણી લેટ વગેરે બધું સાથે આવ્યું.
પ્ર–વળી આ નયને વિષય નૈગમથો કેટલું છે? ઉઆ નયને વિષય નૈગમથી એક છે કારણ કે તે કેવળ સામાન્યને માને છે.
વ્યવહાર નય પ્ર–વ્યવહાર નય એટલે શું?

Page #26

Si
વ્યવહાર નય
ઉ—આ નયમાં વિશેષ ધર્મની મુખ્યતા છે, કારણ કે કાઇને કેરી એમ સ્પષ્ટ નહિ કહેતાં વનસ્પતિ લેવાનુ કહીએ તેા શું ગ્રહણ કરશે ? માટે વિશેષને માન્ય રાખનાર આ નય છે તેથી સામાન્યને તે કન્નુલ રાખતા નથી.
પ્ર—વળી આ નય કેવા છે ?
ઉ——સંગ્રહનયે ગ્રહણ કરેલ વસ્તુને તે ભેદાંતરે વ્હે ચે જેથી તેને વ્યવહાર નય કહીએ. પ્ર૦-વ્યવહાર એટલે શુ?
-
Eo—વ્યવહાર એટલે બહુ ઉપચારવાળા, વિસ્તૃત અથવાળા એવા જે લોકિક મેષ અર્થાત્ લેાક જે ગ્રહે એજ વસ્તુ એમ માનનાર તે વ્યવહાર નય છે. ૪૦—વ્યવહાર નયનુ પ્રયેાજન શું?
ઉ—વ્યવહાર નયનું પ્રયાજન એ કે કઈ સામાન્ય સંગ્રહથી વ્યવહાર ચાલી શકતા નથી. દાખલા તરીકે કેાઈએ કહ્યું ‘દ્રવ્ય લાવ' એમ કહેવાથી એવી આકાંક્ષા થાય છે કે 'કયુ'દ્રવ્ય' ? જીવ કે અજીવ, ? સ`સારી કે મુકત ? આથી સિદ્ધ થાય છે કે એકલા સગ્રહથી કઇ જગતના વ્યવહાર ચાલી શકતા નથી.
૫૦—સામાન્ય ધમ એટલે શુ?
ઉસામાન્ય ધર્મ વડે સેકડા ઘડામાં એકાકાર શુદ્ધિ થાય છે તે સામાન્ય ધર્મ છે. પ્ર૦—વિશેષ ધર્મ એટલે શું?

Page #27

નય માપદેશિક ઉ –વિશેષ ધર્મ વડે મનુષ્ય પિતાપિતાને લીલો પીલે ઈત્યાદિ રંગથી કે કઈ એવા ભેદથી પિતાને ઘડે ઓળખે છે.
પ્ર–સંગ્રહ નયે ગ્રહણ કરેલ વસ્તુને આ નય કેવી રીતે વહેંચે છે?
ઉ–દાખલા તરીકે દ્રવ્યના બે ભેદ છે. (૧) જીવ દ્રવ્ય અને (૨) અછવદ્રવ્ય. તેમાં જીવદ્રવ્યના બે ભેદ છે. એક સ્થાવર અને બીજે ચર. આમ ભેદભેદ પાડવા તે.
પ્ર–વ્યવહારનયને વિષય સંગ્રહ કરતાં કેટલું છે?
ઉ–તેને વિષય સંગ્રહ કરતાં અલ્પ છે કારણ કે સંગ્રહનયે સંકલિત કરેલા વિષય ઉપરજ અમુક વિશેષતાએને આધારે પૃથક્કરણ કરતે હોવાથી માત્ર વિશેષગામી છે. તેથી તેને વિષય સંગ્રહથી અલ્પ છે.
રૂપાંતર
જુસૂત્ર નય મ–જુસૂત્ર નય એટલે શું?
ઉ–આ નય વર્તમાન સમયગ્રાહી છે. વસ્તુના નવા નવા રૂપાંતર તરફ આ નય લક્ષ્ય ખેંચે છે; દાખલા તરીકે સુવર્ણના કડાં, કુંડળ વગેરે જે પર્યા છે તે આ નય જુએ છે એટલે પર્યા સિવાય સ્થાયી દ્રવ્ય તરફ આ નયને દષ્ટિપાત નથી એથીજ પર્યાયે વિનશ્વર હોવાને લીધે સદા સ્થાયી દ્રવ્ય આ નયની દૃષ્ટિએ નથી. આ નય અતીત અને અનાગત કાળની અપેક્ષા કરતું નથી. પરંતુ વર્તમાનકાળમાં
વગર જે
વા તરફ ધી સદા

Page #28

૯
ઋજીસૂત્ર નય
વસ્તુમાં જે પર્યાય હાય તેને સ્વીકાર કરે છે. દાખલા તરીકે એક પરમાણુ પૂર્વે કાળુ હતુ. હમણાં લાલ છે. ભવિષ્યમાં પીળું થશે. આ ઉદાહરણમાં એ કાલ (ભૂત અને ભવિષ્યના) ત્યાગ કરી તે પરમાણુને વમાનમાં લાલ દેખીને લાલ કહેવું એ આ નયનુ લક્ષણ છે.
પ્ર—આથી આનું તાત્પર્ય શું સમજવુ* ?
—આથી વસ્તુ વમાન કાળે જેવા ગુણે પરિણમે તે પ્રમાણે તે વસ્તુને કહે છે. જેમ કાઈ જીવ ગૃહસ્થ છે પણ અંતરંગ મુનિ પરિણામે વર્તે છે તેથી મુનિ કહેવાય છે અને જે મુનિમાં ગૃહસ્થના ગુણ પ્રવર્તતા હૈાય તે ગૃહસ્થ કહેવાય અર્થાત્ જે જેવા હાય તેવા ખેલાવે તે ઋજુસૂત્ર નયના ઉદ્દેશ છે.
પ્ર—તેના વિષય વ્યવહારથી કેટલેા છે ?
—તેના વિષય. વ્યવહારથી અલ્પ છે કારણ કે વ્યવહાર ત્રિકાળ વિષયી છે જ્યારે ઋજુસૂત્ર નય કેવળ વતમાન ગ્રાહી છે.
શબ્દઃ નય
પ્ર—શબ્દ નય એટલે શુ?
ઉ— વિચાર શબ્દ પ્રધાન બની કેટલાક શાબ્દિક 'ધર્મો તરફ ઢળી તે પ્રમાણે અથ ભેદ ક૨ે તે શબ્દ નય છે. આ શબ્દ નય અનેક શબ્દો વડે સુચવાતા એક વાગ્યાન

Page #29

૧૦
નય માપ શિક.
એકજ પદાર્થ સમજે છે જેવી રીતે કુંભ, કલશ, ઘટ ઈત્યાદિ. અનેક શબ્દ એક વાચાર્થ (ઘટને) એકજ પદાર્થ એટલે ઘડે સમજે છે. ટૂંકાણમાં સમાન અર્થ વાચક જેટલા શબ્દો. હોય તે આ નયની કેરિટમાં આવે છે. દાખલા તરીકે રાજા, નૃપ અને ભૂપતિ એ બધાના વ્યુત્પત્તિ અર્થ જુદા છે. છતાં વાચ્યાર્થ એક હોવાથી તે બધા શબ્દનયની કેટિમાં આવે છે. ઈદ્ર, શક અને પુરંદર આ બધાના વ્યુત્પત્તિ અર્થ જુદા છે છતાં તે ઈદ્ર તરીકે શબ્દ નયની કટિમાં ગણુય છે વળી કપડું, લુગડું, વસ્ત્ર વિગેરે શબ્દોને એકજ અર્થ છે તેમ આ નય સમજાવે છે.
પ્ર–ઋજુસૂત્ર અને શબ્દ નયમાં શું ફેર છે?
ઉ–વર્તમાનકાળ સ્થિતિજ એક માત્ર વસ્તુ છે એમ. ઋજુસૂત્ર નય માને છે તેમ શબ્દ નય વનિ ભેદે (નહિ કે વ્યુત્પત્તિ ભેદે) ભિન્ન ભિન્ન લિંગ, ભિન્ન ભિન્ન કાળાદિવાળા. શબ્દ વડે કહેવાની વસ્તુ પણ ભિન્ન ભિન્ન માને છે. દાખલા તરીકે રાજગૃહ હતું એમ લખ્યું હોય તો એમ સમજવું કે અત્યારના રાજગૃહ કરતાં પ્રથમનું રાજગૃહ જુદું હોવું જોઈએ.
પ્ર–અનુસૂત્રનય કરતાં શબ્દનયને વિષય કેટલું છે?
ઉ–તેને વિષય ત્રાજુસૂત્ર કરતાં અલપ છે. કારણકે કાલાદિવચન લિંગથી વહેચતા અર્થને તે ગ્રહે છે અને ત્રાજુસૂત્ર નય વચન લિંગને ભિન્ન પાડતું નથી તેથી શબ્દ નયનું ક્ષેત્ર ત્રાજુસૂત્ર નય કરતાં નાનું છે.

Page #30

સમભિરૂઢ એવંભૂત નય
સમભિરૂઢ નય પ્ર–સમભિરૂઢ નય એટલે શું?
એક વસ્તુનું સંક્રમણ જ્યારે બીજી વસ્તુમાં થાય છે તે અવસ્તુ થઈ જાય છે જેમકે ઈંદ્ર એ શબ્દરૂપ વસ્તુનું સંક્રમણ શક શબ્દમાં થાય ત્યારે ઈંદ્રવાચક શબ્દ. જુદો થાય છે એટલે ઈદ્ર શબ્દનો અર્થ ઐશ્વર્યવાળે શક શબ્દને અર્થ શક્તિવાળે અને પુરંદર શબ્દને અર્થ શત્રુના. નગરને નાશ કરનારો થાય છે. તે બધા શબ્દ ઈદ્ર વાચક છે પણ તેના અર્થ (વચ્ચે) જુદા જુદા હેવાથી તે જુદા જુદા. છે એમ સમભિરૂઢ નય માને છે.
પ્ર–આ નયનું ક્ષેત્ર શબ્દ નય કરતાં કેટલું છે?
ઉ–તેનું ક્ષેત્ર શબ્દ નય કરતાં અલ્પ છે કારણ કે શબ્દ નય ઈદ્રરૂપ એક પર્યાયને ગ્રહતાં શક, પુરંદર, શચીપતિ વિગેરે ઈંદ્ર વ્યકિત બેધક સર્વ પર્યાયને ગ્રહે છે ત્યારે સમભિરૂઢ નય જે ધમ વ્યક્તિ છે તેજ વાચક પર્યાયને ગ્રહે. છે માટે શબ્દ નય કરતાં તેનું ક્ષેત્ર અપ છે.
એવભૂત નય
પ્ર—એવંભૂત નય એટલે શું?
ઉ–પિતાનું કામ કરતી સાક્ષાત દેખાતી વસ્તુને તે વસ્તુ તરીકે માનવાનું આ નય સૂચવે છે. દાખલા તરીકે ઘટ એ શબ્દમાં ઘટૂ એ પ્રાજક ધાતુ છે અને તેને

Page #31

નય માપદેશિકા
અર્થ ચેષ્ટા કરવી થાય છે એટલે જે સ્ત્રીના મસ્તક ઉપર આરૂઢ થઈ ચેષ્ટા કરે તે ઘટ કહેવાય છે. ટુંકાણમાં વસ્તુ પિતાનું કામ કરતી હોય ત્યારે જ આ નય તેને વસ્તુ કહે છે નહિ તે તે વસ્તુ કહેતું નથી. સ્ત્રી માથે પાણીને ઘડે લિઈને જતી હોય છે ત્યારે જ તે તેને ઘટ કહે છે બીજી વખતે નહિ કારણ કે ઘટને અર્થ ચેષ્ટા છે તેથી ચેષ જેમાં પામીએ તે ઘટ. બાકી ઘડે એમને એમ પડી રહ્યો હોય તેને આ નય ઘટ કહેતું નથી.
--સમભિરૂઢ નય કરતાં આ નયનું ક્ષેત્ર કેટલું છે?
ઉ–સમભિરૂઢ નય કરતાં આ નયનું ક્ષેત્ર અલ્પ છે કારણકે આ નય પ્રતિસમયે ક્રિયાભેદે ભિનાર્થપણે માનતે હોવાથી અહ૫ વિષયી છે.
કndlf

Page #32

નય માર્ગોપદેશિકા
દ્વિતીયવિભાગ
નયસ્વરૂપ ( ઉચ્ચ કક્ષાના જ્ઞાન માટે)
નયની વ્યાખ્યા –નય એટલે શું?
ઉ–બીજા અશેને પ્રતિક્ષેપ (અનાદર, ખંડન, નિષધ) કર્યા વિના વસ્તુના પ્રકૃતિ એક અંશને ગ્રહણ કરનાર અધ્યવસાય વિશેષ.
વળી કઈ પણ એક ધમ લઈ સાપેક્ષપણે વસ્તુનું પ્રતિપાદન કરવું તેને નય કહે છે. નય અથવા આંશિક સત્ય
નાની સંખ્યા પ્ર–નય કેટલા છે?
ઉ–જેટલા વચનના પ્રકારો છે તેટલા નય છે. અને તેથી તેના અસંખ્યાત ભેદ છે.
પ્ર–સામાન્યથી તેના કેટલા ભેદ છે ? 6 સામાન્યથી તેના સાત ભેદ છે.
પ્ર—તે કયા ક્યા? - ઉ–(૧) નૈગમ (૨) સંગ્રહ (૩) વ્યવહાર (૪) કાજુ-- સૂત્ર (૫) શબ્દ (૬) સમલિરૂઢ અને (૭) એવંભૂત.

Page #33

નય માર્ગાપ શિકા
પ્ર—આ સાત નય કહેવાનું પ્રયાજન શું? ઉ—નિક્ષેપામાં જેમ શબ્દ સામાન્યના ચાર જ વિભાગ પડી શકે છે તેમ જ્ઞાનીની દૃષ્ટિએ નવિચારશ્રેણિના સાત પ્રકાર ચૈાજવામાં આવ્યા છે. જેની અંદર તમામ વિચાર-સૃષ્ટિ સમાઈ શકે છે. સાત નય વિના વાણીની સિદ્ધતા નથી. જિનવાણી સાતે નયે સિદ્ધ છે. વૈશેષિક અને નૈયાયિક દન કેવળ નગમ નયનેજ માને છે. સંગ્રહ નયને શુદ્ધ દ્વૈતવાદીઓ માને છે. બૌદ્ધો ઋજીસૂત્ર નયને માને છે. આમ વિવિધ જાતના દશના અમુક અમુક નયનેજ માને છે પરંતુ સાતે નય માન્યા સિવાય સંપૂર્ણ સત્ય પમાતું નથી. પરમ ચેાગી શ્રીમદ્ આનંદઘનજી મહારાજ તેટલા માટે જ કહે છે કે “જિનવરમાં સઘળાં દર્શન છે” આથીજ જૈન દÖન સર્વોચ્ચ, છે અને નયવાદને લીધેજ તેની પ્રતિષ્ટા છે અને સદન શિરામણિ છે, તે જિનવાણી પુરવાર કરે છે જેથી તે સાત નયે સિદ્ધ છે.
૧૪
મુખ્ય નયા
પ્ર—મુખ્ય નય કેટલા છે અને તે કયા કયા ? —મુખ્ય નય એ છે (૧) દ્રવ્યાર્થિક અને (૨)
પાઁયાકિ.
પ્ર—દ્રબ્યાર્થિક નય એટલે શું?
ઉ—દ્રવ્યાર્થિ ક નય સામાન્યગ્રાહી છે. સામાન્ય અશ એટલે કાળ અને અવસ્થાનાં ચિત્રો તરફ ધ્યાન ન આપતાં માત્ર શુદ્ધ ચેતના તરફ ધ્યાન અપાય ત્યારે તે દ્રવ્યાર્થિ ક નય સમજવા.

Page #34

દ્વિતીય વિભાગ
પ્ર–પર્યાયાર્થિક નય એટલે શું?
ઉપર્યાયાર્થિક નય વિશેષ અંશગ્રાહી છે. ચેતના ઉપરની દેશકાળાદિકૃત વિધવિધ દિશાઓ તરફ ધ્યાન જાય ત્યારે પર્યાયાર્થિક નય સમજ. પર્યાયને અર્થ એ છે કે ઉત્પત્તિ વિનાશને જે પ્રાપ્ત થાય છે તે પર્યાય કહેવાય છે.
પ્ર—દ્રવ્યાર્થિક નયને કેટલા નય લગતા છે અને તે કયા કયા?
ઉ––દ્રવ્યાર્થિક નયને ત્રણ ને લગતા છે. (૧) નિગમ (૨) સંગ્રહ અને (૩) વ્યવહાર.
પ્ર-પર્યાયાર્થિક નયને કેટલા નય લગતા છે અને તે કયા ક્યા? - ઉ–પર્યાયાર્થિક નયને ચાર ને લગતા છે. (૧) રાજુસૂત્ર (૨) શબ્દ (૩) સમભિરૂઢ અને (૪) એવંભૂત.
નાનું નિરૂપણ પ્ર–નનું નિરૂપણ એટલે શું ? ઉ––નનું નિરૂપણ એટલે વિચારોનું વર્ગીકરણ
નયવાદ પ્ર–નયવાદ એટલે શું?
ઉ–નયવાદ એટલે વિચારેને સમન્વય કરાવનાર રાસ્ત્ર,
નયશાસ્ત્ર પ્ર-નયશાસ્ત્ર એટલે શું?
ઉ–વિરોધી દેખાતા વિચારોના વાસ્તવિક અવિરોધનું મૂળ તપાસનાર અને તેમ કરી તેના વિચારને સમન્વય કરાવનાર શાસ્ત્ર તે નયશાસ્ત્ર છે.

Page #35

=
====
નય માર્ગોપશિકા નયની જરૂર પ્ર--નયની જરૂર શી?
ઉ––મનુષ્યની જ્ઞાનવૃત્તિ સામાન્ય રીતે અધૂરી હોય અને ઘમંડ વિશેષ હોય છે. આથી કરી પોતાના કરેલા વિચારેને “સૂંઠના ગાંગડે ગાંધીમાં ખપવાની માફક પૂર્ણ માને છે અને છેવટને માને છે. આથી કરી બીજાના વિચારે સમજવાની ધીરજ ખૂઈ બેસે છે. અને છેવટે પિતાના આંશિક જ્ઞાનમાં સંપૂર્ણતાને આરેપ કરે છે. આથી પરિણામ એ આવે છે કે આવા આરોપને લીધે એક જ વસ્તુ પરત્વે સાચા પણ જુદા જુદા વિચાર ધરાવનારાઓ પ્રત્યે અણગમે ઉત્પન્ન થાય છે અને તેથી કરીને તેના માટે પૂર્ણ અને સત્ય જ્ઞાનનું દ્વાર બંધ થઈ જાય છે અને આ માટે જ નયજ્ઞાનની આવશ્યકતા છે.
નૈગમનય પ્ર-નૈગમનય એટલે શું?
ઉ–-નિગમથી થએલ જ્ઞાન તે નૈગમ નિગમ એટલે લેક પ્રસિદ્ધવાળાં શા). વળી એક નથી ગમ, અભિપ્રાય, આશય, બેધમાગ જેને તે નૈગમ. અર્થાત્ ગુણને એક અંશ ઉપ હોય તેને નૈગમ કહીએ. તેમ સંકલ્પ માત્રને ગ્રાહક તે નૈગમ છે.
પ્ર––નગમ નવડે શેને બંધ થાય છે?
ઉ––નગમ નવડે ધર્મ (પર્યાય) અને ધમી (દ્રવ્ય) એ બેમાંથી એકને જ પ્રાધાન્યને બંધ થાય છે. (બન્નેને નહિ )
--આ નય કેટલા ધર્મને ગ્રહણ કરે છે.

Page #36

હિંતીય વિભાગ | ઉ-આ નય સામાન્ય અને વિશેષ ઉભય ધમને ભિન્નભિન્ન રૂપે ગ્રહણ કરે છે.
પ્ર–સામાન્ય ધર્મથી શું સમજવું? ઉ–સામાન્ય ધર્મથી વસ્તુઓમાં એકાકાર બુદ્ધિ થાય છે.
–વિશેષ ધર્મથી શું સમજવું? ઉ–વિશેષ ધર્મથી સ્વ–પરને ભેદ માલુમ પડે છે. પ્ર–આ નયની શી પ્રવૃત્તિ છે?
ઉ–આ નય વસ્તુના ધમના એક અંશને ગ્રહણ કરે છે. દાખલા તરીકે (૧) જેમ કેઈ દેવદત્ત મનુષ્ય સિદ્ધાચળ યાત્રા કરવા માટે ઘરમાંથી બહાર નિક, લેકે તેને ગામની બહાર વળાવી આવ્યા. કોઈ મનુષ્ય પૂછયું કે “દેવદત્ત ક્યાં ગયે? ત્યારે એકે કહ્યું દેવદત્ત સિદ્ધાચળ ગયે. હજુ દેવદત્ત ગામની બહાર છે પણ ગમનને એક અંશ ગ્રહી. સિદ્ધાચળ ગયે એમ કહેવું તે નૈગમનની પ્રવૃત્તિ છે. (ર) વસ્તુના એક અંશમાત્રમાં વસ્તુને આરેપ કર. દાખલા તરીકે—કઈ મનુષ્યને રૂપીઓ લેવાનું મન થયું તેથી તે રૂપીઆ માટે માટી લેવા ગયો. માર્ગમાં કેઈએ પૃચ્છા કરી કે હે ભવ્ય ! તું કયાં જાય છે. ત્યારે તેને ઉત્તર આપ્યો કે હું રૂપી લેવા જાઉં છું. હજી રૂપીએ તે મલ્યા નથી તે પણ માટીથી મળશે એમ માટી અથે ગમનના અભિપ્રાયમાં રૂપીઆ આરોપ કર્યો (૩) વળી સર્વ જીવના આઠ રુચક પ્રદેશ નિર્મળ છે, સિદ્ધ સમાન છે તેથી સર્વ જીવોને સિદ્ધ કહેવા એ પણ આ નયની પ્રવૃત્તિ છે.

Page #37

નય માર્ગો પદેશિકા પ્ર–આ નયના કેટલા ભેદ છે અને તે કયા કયા ?
ઉ–ૌગમનયના ત્રણ ભેદ છે, (૧) આરેપ, (૨) અંશ અને (૩) સંક૯૫. ?' પ્ર–આપના કેટલા ભેદ છે અને તે ક્યા કયા?
ઉ–. આપના ચાર ભેદ છે (૧) દ્રવ્યાપ (૨) ગુણ૫ (૩) કાળારોપ અને (૪) કારણદ્યારેપ.
પ્ર--દ્રવ્યાપ કેને કહેવો?
ઉ--કાળ દ્રવ્યરૂપ ભિન્ન વસ્તુ નથી. પંચાસ્તિકાયમાં સમયે સમયે ઉત્પાદ-વ્યયની વતનાને કાલ કહે છે. તે પંચદ્રવ્યમાં સમયે સમયે વતી રહ્યો છે. તેવી વર્તના કંઈ છડું દ્રવ્ય નથી. તેમ છતાં તેવી વર્તનમાં દ્રવ્યને આપ કરીને કાળદ્રવ્ય કહેવું તે દ્રવ્યાપ જાણ
પ્ર–ગુણરેપ એટલે શું?
ઉ–જ્ઞાન, દર્શન ચારિત્ર ગુણ છે તે ગુણેને આત્મદ્રવ્યમાં આરેપ કરે. અર્થાત્ દ્રવ્યને ગુણ કહે, જેમ આત્મા એ જ જ્ઞાન, આત્મા એ જ દર્શન અને આત્મા એ જ ચારિત્ર છે ઈત્યાદિ દ્રવ્યમાં ગુણપ જાણ; વળી ચંચળતા મૂર્ખતા, નિંદા, અપકીતિને જીવમાં આરોપ કરી ચંચળ કહે, મૂર્ખ કહે, નિંદક કહે, બળવાન કહે -ઈત્યાદિ સર્વગુણપ જાણ.
પ્ર--કાળારેપના કેટલા ભેદ છે અને તે કયા ક્યા?
ઉ–-કાળારોપના ત્રણ ભેદ છે તે ભૂતકાળારોપ, અનાગતકાળારેપ અને વર્તમાનકાળારોપ.

Page #38

દ્વિતીય વિભાગ
૧૯
પ્ર-ભૂતકાળાાપ કાને કહેવા ?
—વ માન કાળમાં ભૂતકાળના આરોપ કરવા.દાખલા તરીકે ઋષભદેવનું નિર્વાણ થયાં ઘણા કાળ વ્યતીત થયેા તેમ છતાં એમ કહેવું આજ મેરુતેરસના રાજ શ્રીઆદિનાથનું નિર્વાણ કલ્યાણક છે. તે વમાનકાળમાં ભૂતકાળના આરાપ જાણવા.
પ્ર—અનાગત કાળારોપ કાને કહેવા
ઉ--પદ્મનાભાઢિ અનાગતકાળના તીથ કરાના વર્તમાન કાળમાં આરેાપ કરવે. જેમકે આજ પદ્મનાભનું જન્મ કલ્યાણક છે તે વર્તમાનકાળમાં અનાગત કાળારાપ જાણવા, આજ પ્રમાણે વર્તમાનના આરાપ અતીત અનાગતમાં કરવે. દાખલા તરીકે કરવા માંડેલી વસ્તુ હજી થાડી થઈ છે, પણ નથી થઈ, ત્યાં કહેવુ કે વસ્તુ થઇ, એ વર્તમાનકાળારોપ જાણુવે.
પ્ર-~કારણાધારાપ એટલે શું?
તીર્થંકર ભગવાનને સારયાળ (તારનારા) કહેવા તે કારણમાં કર્તાપણાના આરેાપ જાણવા. બીજી' અજ્ઞાનભાવે ઔદયક ભાવની બાહ્ય કષ્ટક્રિયામાં મુકિતનું કારણુ કલ્પવુ એ મધુ· કારણાધારેપ સમજવુ.
==
પ્ર- અશ નેગમના કેટલા ભેદ છે અને તે કયા કયા ? ઉ––તેના બે ભેદ છે. (૧) ભિન્નાંશ (ર) અભિન્નાંશ પ્ર—ભિન્નાંશ એટલે શુ?
ઉ—ભિન્નાંશ તે સ્કંધાર્દિક જાણવા. (સ્ક ંધ, દેશ
પ્રદેશ)

Page #39

૨૦
નય માર્ગોપશિ
પ્ર~~~અભિનાંશ કાને કહેવા,
ઉ~~અભિનાંશ તે આત્માના પ્રદેશ તથા ગુણુને અવિભાગ, તેમજ નિગાઢિયા વગેરે જીવના આઠ રુચક પ્રદેશ નિર્દેળ સિદ્ધ સમાન છે, તેથી સર્વ જીવાને સિદ્ધ કહેવા એ અંશ નૈગમ છે. વળી અયાગી કેવળી ચતુર્દશમા ગુણું સ્થાને વર્તે છે તે સિદ્ધથી અ ંશે ઓછા છે. સમભિરૂઢનયની અપેક્ષાએ તે સિદ્ધ છે. પણ મુકિત સ્થાન નથી પામ્યા એટલી એછાશ છે તેમને સંસારી કહેવા તે અંશ નૈગમનુ લક્ષણ છે.
પ્ર-~સકલ્પ નૈગમ એટલે શુ?
ઉ---સંકલ્પ નૈગમના બે ભેદ છે. (૧) સ્વપરિણામરૂપ વીય ચેતનને જે નવા નવા ક્ષયાપથમ લેવા તે (૨) કાર્યાતરે નવા નવા કાર્યોને નવા નવે ઉપયાગ થાય તે. નેગમાભાસ
પ્ર––ર્નંગમાભાસ કાને કહેવા ?
ઉ--વસ્તુમાં ધર્મ અનેક છે તે એકાંત માને પણ પરસ્પર સાપેક્ષપણે ના માને. એટલે વસ્તુના એક ધર્મને માને અને બીજા ધર્મને માને નહુિ. તેને નગમાભાસ કહે છે; એ દુય જાણવા કારણ કે તે અન્યનયની અપેક્ષા રાખે નહિં. જેમ આત્મામાં સત્ત્વ તથા ચૈતન્ય એ એ ધમ ભિન્ન ભિન્ન છે. તેમાં ચૈતન્યપણું ન માને તેને નૈગમાભાસ કહે છે.
નૈગમનયનું ઉત્પત્તિ સ્થાન
પ્ર– નૈગમનય શેમાંથી જન્મે છે?

Page #40

દ્વિતીયવિભાગ
ઉ––તે લેકરૂઢિ અને લૌકિક સંસ્કારના અનુસરણમાંથી જન્મે છે.
નિગમનયની વિશાળતા - પ્ર-મિગમનને વિષય સૌથી વધારે વિશાળ હેવાનું કારણ શું?
ઉ––નગમનયન વિષય સૌથી વધારે વિશાળ છે. કારણકે તે સામાન્ય વિશેષ બનેને ભિન્ન ભિન્ન લેકરૂઢિ પ્રમાણે કયારેક ગૌણભાવે અને કયારેક મુખ્યભાવે અવલંબે છે. દાખલા તરીકે કેઈએ પૂછ્યું કે તમે કયાં જાઓ છો? ' ત્યારે કહે મુંબાઈ જાઉં છું ત્યારે સામે ફરી પુછે છે કે - મુંબઈમાં કયાં આગળ? ત્યારે કહે-ઝવેરી બજારમાં. ત્યારે સામે ફરી પુછે કે ઝવેરી બજારમાં કઈ જગ્યાએ, ત્યારે કહે ઝવેરી બજારમાં અમુકના માળામાં–આમ સામાન્યનું વિશેષ અને વિશેષનું સામાન્ય માનનાર નૈગમનય છે તેથી તેને વિષય વધારે વિશાળ છે.
નૈગમનયનું સ્યાદ્વાદમંજરીમાં દષ્ટાંત
પ્રતૈગમનાય સંબંધી સ્યાદ્વાદ મંજરીમાં શું દષ્ટાંત આપ્યું છે?
ઉ–નગમનાય સંબંધી સ્યાદ્વાદ મંજરીમાં તેના માટે . નિલય અને પ્રસ્થ એ બે દષ્ટાંત આપેલાં છે. નિલયને અર્થ નિવાસ સ્થાન થાય છે. અને પ્રસ્થાને અર્થે પાંચ સેર ધાન્ય ભરવાની પ્યાલી થાય છે, પ્રસ્થ સંબંધમાં જણાવવાનું કે કોઈએ પુછયું કે તમે કયાં જાઓ છે? જે કે હજુ તે

Page #41

૧
નયમાર્ગોપદેશિકા
લાકડું કાપવા માટે હાથમાં કુહાડા લેઈ જતા હાય છેતેા એ કહે છે કે પ્રસ્થ લેવા જાઉં છું. નેગમનય સમ્યગ્દષ્ટિ નથી
પ્ર~~ નાગમનયના સબધમાં શિષ્ય ગુરુને પૂછે છે કે નૈગમનય જ્યારે વસ્તુને સામાન્ય વિશેષવાળી માને છે ત્યારે તે સમ્યગ્દષ્ટિ કેમ ન ગણાય?
—ત્યારે ગુરુ ઉત્તર આપે છે કે ‘ન ગણાય’ કારણુ કે તે દ્રવ્યને અને પર્યાયને બન્નેને સામાન્ય વિશેષ યુકત માને છે. પદાર્થ માત્ર સામાન્ય વિશેષ રૂપ જ છે પણ તે દ્રવ્યથી સામાન્ય છે અને પર્યાયથી વિશેષ છે. નેગમનયના સામાન્ય વિશેષમાં અને પદાર્થના સામાન્ય વિશેષમાં આ પ્રમાણે ફેર છે.
આ નયને આધારે થયેલ દના
પ્ર- નામ
આ નયને આધારે કયા દર્શોના થયેલ છે? ઉ—બૈશેષિક અને નૈયાયિક દર્શન આ નયને આધારે જ થયેલ છે. તે અને દર્શના વ્યવહારને ઉપયાગી પદાર્થોનુ સારી રીતે પ્રતિપાદન કરે છે. તેમની માન્યતા પ્રમાણે નૈગમનયના આધારે તેએ અન્ય નયના વિચારને મિથ્યા માનતા હૈાવાથી તે અને દશના મિથ્યા છે.
નૈગમનયના તત્ત્વાનુખાધ પ્ર——ગમનયના તત્ત્વાનુમેષ શે છે ?
૩—(૧) એક અ'શને સપૂર્ણ વસ્તુ માને (૨) કારણ મેં કાય માને.

Page #42

દ્વિતીય વિભાગ
15 સંગ્રહનય પ્ર-સંગ્રહનય એટલે શું ?
ઉ–સામાન્ય વસ્તુ સત્તા જે નિત્યસ્વાદિક ધર્મ સર્વ દ્રવ્યમાં વ્યાપક છે તે ગ્રહણ કરે તેને સંગ્રહનય કહે છે. અર્થાત્ સત્તારૂપ તત્વને અખંડપણે ગ્રહણ કરનાર દૃષ્ટિ તે સંગ્રહનય છે. તે સામાન્યગ્રાહી છે. તેને વ્યુત્પત્તિ અર્થ
લાતિ તિ સંપ્રદ. જે સંગ્રહ એકત્રિત કરે છે તે સંગ્રહનય છે.
તે વિશેષ ધર્મને સામાન્ય સત્તાએ સંગ્રહ કરે છે. પ્ર–આ નયની કેવી માન્યતા છે?
ઉ-આ નય સત્તાગ્રાહી છે, એટલે માને છે કે સર્વ જ સત્તારૂપે સરખા છે. બીજમાં જેમ વૃક્ષની સત્તા છે તેમ તેની માન્યતા છે કે “સત્' રૂપ પણ ઉચ્ચાર કરવાથી તેમાં જગતના સંપૂર્ણ પદાર્થનું ગ્રહણ થાય છે.
પ્ર-સંગ્રહનયની કેટિમાં કેવા વિચારે સમાય છે?
ઉ-જે વિચારો સામાન્ય તત્વને લઈને વિવિધ વસ્તુઓનું એકીકરણ કરવા તરફ પ્રવર્તતા હોય તે બધાજ સંગ્રહ નયની કોટિમાં સમાય છે.
પ્ર-સામાન્ય ધર્મથી શું થાય છે?
ઉ-સામાન્ય ધર્મથી અનેક વ્યકિતઓમાં એક જાતિથી એકતા બુદ્ધિ થાય છે.
પ્ર-વળી સંગ્રહ નય કે છે? ઉ–એક નામ લીધાથી સર્વગુણ પર્યાય પરિવાર સહિત

Page #43

૨૪
નય માર્ગાદેશિક
આવે જેથી તે સંગ્રહનય છે. જેમ કે ‘દાતણુ મંગાવ્યું” તેમાં પાણી લેટ વગેરે બધું' સાથે આવ્યુ તે સ`ગ્રહનય છે. પ્ર–સગ્રહનયના કેટલા ભેદ છે અને તે ક્યા કયા ? ઉ–તેના બે ભેદ છે. (૧) સામાન્ય સંગ્રહ (ર) વિશેષ
સંગ્રહ.
પ્ર-સામાન્ય સંગ્રહના કેટલા ભેદ છે ?
ઉ–તેના બે ભેદ છે (૧) મૂલ સામાન્ય સંગ્રહ (૨) ઉત્તર સામાન્ય સંગ્રહ.
પ્ર—મૂળ સામાન્ય સંગ્રહના કેટલા ભેદ છે અને તે ક્યા કયા ?
—તેના છ ભેદ છે (૧) અસ્તિત્વ (૨) વસ્તુત્વ (૩) દ્રવ્યત્વ (૪) પ્રમેયત્વ (૫) સવ (૬) અગુરુલઘુત્વ. પ્ર—તે દરેક ભેદ વિગતવાર સમજાવા ?
અસ્તિત્વઃ–સવ દ્રવ્ય પાતપોતાના ગુણુ પર્યાય તથા પ્રદેશે કરી અસ્તિ છે તે અસ્તિત્વ છે.
વસ્તુ‰:-ષડૂદ્રવ્યમાં વસ્તુપણું સામાન્ય રીતે વ્યાપી રહ્યું છે. ષડ્દ્રવ્ય (છ દ્રવ્ય) પેાતાની સત્તા ગ્રાહીને રહ્યા છે; દાખલા તરીકે એક દુકાનમાં પાંચ નાકર રહેતા હાય તે જેમ વ્યકિતરૂપે જુદા વ્યકિત સત્તારૂપે જુદા છે. તે એક થઈ જાય નહિ, ભિન્ન વ્યક્તિ રહે. તેમ વસ્તુપણે દરેક દ્રવ્ય જુદા છે. સવની સત્તા જુદી જુદી છે.
। ।
દ્રવ્યઃ—સ દ્રવ્યમાં દ્રષ્યપણુ હાવાથી પાતપાતાની ક્રિયા કરે તે દ્રવ્યત્વ છે. દાખલા તરીકે ધર્માસ્તિકાયમાં ચલણ

Page #44

દ્વિતીય વિભાગ
૨૫
સહાય ગુણુ સવ પ્રદેશમાં છે. તે સદા જીવપુદ્ગલને ચલાવવા રૂપ ક્રિયા કરે છે. અધર્માસ્તિકાય સ્થિર રાખવાની ક્રિયા કરે છે; તેવી રીતે બધા દ્રવ્યાનું સમજવુ',
પ્રમેયઃ-પ્રમાવિષયીમૂર્તઃ પ્રમેય: પ્રમા એટલે જ્ઞાનમાંજ ભાસે તેને પ્રમેય કહે છે. છ દ્રવ્ય જ્ઞાનમાં ભાસે છે માટે તે પ્રમેય છે. સર્વ પદાર્થીમાં પ્રમેયત્વરૂપ સાધારણ ધમ રહ્યો છે. તેનું પ્રમાણ જ્ઞાનગુણુથી આત્મા કરે છે.
સત્ત્વ--(સત્પણુ) સત્ રૂપ સાધારણ ધર્મ છે તે ષટ્ દ્રબ્યામાં વ્યાપીને રહ્યો છે.
અગુરુલઘુત્વ— અગુરુલઘુ સ્વભાવને આવરણ નથી. તથા આત્મામાં જે અગુરુલઘુ ગુરુ છે તે આત્માંના અસ ખ્યાત પ્રદેશે ક્ષાયિકભાવ થએ છતે સવ ગુણેમાં સામાન્યપણે રિણમે છે પણ અધિક ન્યુન પરિણમતા નથી. તે અગુરુ લઘુત્તુ પ્રવર્તન જાણુવુ.
પ્ર——ઉત્તર સામાન્યના કેટલા ભેદ છે અને ક્યા ક્યા ? ઉ—તેના બે ભેદ છે (૧) જાતિ સામાન્ય (૨) સમુદાય
સામાન્ય.
પ્રજાતિ સામાન્ય કાને કહે ?
ઉ—ગાયમાં ગવરૂપ જાતિ, ઘટમાં ઘટવ, અને વૃક્ષામાં વૃક્ષત્વ અને મનુષ્યેામાં મનુષ્યત્વ એ -ધને જાતિ સામાન્ય માનવું.
સામાન્ય
ત્ર—સમુદાય સામાન્ય કાને કહેવું?

Page #45

૩૬
નય માર્ગોપદેશિકા
ઉ—આંબાના સમૂહને આમ્રવન કહેવુ', તથા મનુષ્યના સમૂહને મનુષ્યવૃંદ કહેવું એ સમુદાય સામાન્ય છે. પ્ર—ઉત્તર સામાન્ય એટલે શુ?
ઉ——જે ચક્ષુ દČન અને અચક્ષુ દનથી ગ્રહાય છે તેને ઉત્તર સામાન્ય કહેવું.
પ્ર—મૂળ સામાન્ય કાને કહેવું?
—જે અવિધ દર્શન અને કેવળ દુ નથી ગ્રહાય છે તેને ઉત્તર મૂલ સામાન્ય કહેવુ
પ્ર-સગ્રહ નયના વિશેષાવશ્યકમાં કેટલા ભેદ કહ્યા છે?
ઉ—વિશેષાવશ્યકમાં સ’ગ્રહનયના ચાર ભેદ કહ્યા છે. (૧) સંગૃહીત સંગ્રહ, (ર) પિ'ડિત સંગ્રહ, (૩) અનુગમ સંગ્રહ અને (૪) વ્યતિરેક સંગ્રહ.
પ્ર–સ ંગૃહીત સ’ગ્રહ કાને કહેવા ?
–સામાન્યપણે વહેંચણુ વિના એવા ઉપયાગ અથવા એવું વચન, અથવા એવા ધમ કાઈ પણ વસ્તુમાં હાય તેને ગ્રહે તે સંગૃહીત સગ્રહ છે. અર્થાત્ સર્ પ્રકારે ગ્રહણ કરેલ, તે સંગૃહીતસંગ્રહ છે. આ સગ્રહુ સામાન્ય તે પર સામાન્ય સમજવું જેમકે ‘દ્રવ્યત્વ’ પ્ર-પિ'ડિત સગ્રહ કેાને કહે ?
ઉ–જેમકે ને માથા નો દુઃà ઈત્યાદિ અનતી વસ્તુ પણ એક જાતિથી ગ્રહણ થાય છે. ઘટત્વ જાતિથી અતીતકાલ, અનાગત કાળ અને વર્તમાનકાળના સવ ઘટાનુ

Page #46

દ્વિતીય વિભાગ
૨૭:
ગ્રહણ થાય છે અર્થાત્ એક પિંડ (સમૂહ, જાતિ) ૫ થએલે અથ વિષય (પદાથ, દ્રવ્ય) મા પિડિત સામાન્ય તે અપર સામાન્ય સમજવું જેમકે જીવત્વ અર્થાનુ સવ દેશે સંગ્રહ કરવુ તે અથવા એક દેશે સગ્રહ કરવુ તે સંગ્રહ નય છે.
પ્ર-અનુગમ સંગ્રહ કાને કહેવા ?
અનુગમ
–અનેક જીવરૂપ અનેક વ્યકિતમાં જે ધમ વર્તે છે તેને અનુગમ સ’ગ્રહ કહે છે જેમ આત્મા-સત્ પશુ જીવમાં સરખુ છે.
પ્ર-વ્યતિરેક સ'ગ્રહ કાને કહેવા ?
ઉ-જેના ના કહેવાથી ઈતર સર્વના જ્ઞાનથી સંગ્રહ થાય. અજીવ છે એમ કહેતાં જીવ નથી તે અજીવ કહેવાય.
અર્થાત્ કાઈક જીવ છે એમ * તથા ઉપયાગે જીવનું ગ્રહણ થાય છે માટે તેને વ્યતિરેક સ*ગ્ર કહે છે.
પ્રવળી સંગ્રહ નયના કેટલા ભેદ છે અને તે કયા કયા ?
ઉ—તેના બે ભેદ છે (૧) પરસ’ગ્રહ અને (૨) અપર
સંગહ.
પ્ર—પરસંગ્રહ કાને કહે ?
ઉસ પૂર્ણ વિશેષામાં ઉદાસીનતા ભજતા સત્તા માત્ર શુદ્ધ દ્રષ્યને જે માને તે પરસ'ગ્રહ છે; જેમકે વિશ્વ એક છે; અભેટપણે સત્ હાવાથી આ મહાસામાન્ય પણ હે

Page #47

૨૮
નય માર્ગો પરશિકા વાય છે, મહાસામાન્ય એક જ છે અને જે સત્વ” (વસ્તુનું હોવાપણું) તે છે.
પ્ર-–અપર સંગ્રહ એટલે શું?
ઉ–દ્રવ્ય, કર્મ, ગુણત્વ, પર્યાયત્વ આદિ અવાક્તર સામાન્યને માને અને તેના ભેદમાં ઉદાસીનતાનું આલંબન કરે છે તે અપર સંગ્રહ છે. જેમકે ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, કાલ, પુદ્ગલ અને જીવનું દ્રવ્યપણાની અભેદતાને લઈને અય માનવું છે. અહીં (છવાદિ પ્રત્યેક દ્રવ્યમાં) દ્રવ્યત્વ સામાન્ય હોવાથી અભેદપણે છએનું ઐયગ્રહણ થાય છે અને ધમ, ગુણ, સ્વભાવ આદિ જે વિશેષ ભેદ તેમાં નિમીલિકાની જેમ ઉપેક્ષા થાય છે અર્થાત્ આંખ મિચામણાં થાય છે.
આ નયના પ્રતિક રૂપ દર્શને પ્ર--આ નયના પ્રતિક રૂપ કયા દર્શન છે?
ઉ–સાંખ્ય દર્શન અને અદ્વૈત ( વેદાંત ) દર્શન આ નયના પ્રતિકરૂપ છે.
સાંખ્ય દર્શન પંચભૂત, પાંચ તન્માત્રા વિગેરે સોળ પદાર્થો અહંકારમાં આવી જાય છે એમ માને છે અને અહંકાર બુદ્ધિમાં સમાય છે બુદ્ધિ પ્રકૃતિમાં સમી જાય છે એમ માને છે એ પ્રમાણે સંપૂર્ણ વિશ્વને તે પ્રકૃતિ અને આત્મામાં સંગ્રહીત કરી લે છે, અદ્વૈત વેદાંતદર્શન) દર્શન જગતના સર્વ પદાર્થોને બ્રહારૂપ માની રહ્યા સર્ચ કરી (બ્રહ્મ સત્ય છે અને જગત મિથ્યા છે) એમ માને છે એ સર્વ સંગ્રહનયને અવલંબી છે.
દ
ના પ્રતિક ર ર
સાંપ
આ

Page #48

દ્વિતીય વિભાગ
સંગ્રહ નયને તરવાનુબોધ પ્ર–સંગ્રહ નયને તત્ત્વાનુબોધ શું છે? ઉ–સંગ્રહનય-સર્વને એક કહે.
વ્યવહારનય પ્ર-વ્યવહારનય કોને કહે છે?
ઉ––સંગ્રડ નયે ગ્રહણ કરેલી વસ્તુને ભેદાંતરે વહેંચે તેને વ્યવહાર નય કહે છે. વ્યવહાર નયને વ્યુત્પત્તિ અર્થवि-विशेषण, अवहरति प्ररूपयति पदार्थान् इति व्यवहारः વિશેષે કરીને જે પદાર્થોનું નિરૂપણ કરે છે તે વ્યવહાર નય છે અર્થાત્ સામાન્યનું નિરાકરણ-અપહરણ કરનાર તે વ્યવહારનય છે. વળી વ્યવહાર એટલે બહુ ઉપચારવાળો, વિસ્તૃત અથવા એવે, જે લૌકિક બોધ અર્થાત્ લેક જે ગ્રહે તેજ વસ્તુ એમ માનનાર.
આ નય જ્ઞાન ધ્યાનના પરિણામ વિના બાહ્ય કિયા. ગ્રાહી–ભેદગ્રાહી તે વ્યવહાર નય છે.
વળી વિવિધ વસ્તુઓને એક રૂપે સાંકળી લીધા પછી તેના ભેદ કરી પૃથક્કરણ કરવું તેને વ્યવહાર નય કહે છે દાખલા તરીકે કાપડ કહેવાથી કંઈ જુદી જુદી જાતના કાપડની સમજ પડતી નથી અને તેનું નામ દીધા વિના અમુક કાપડની જાત મળી પણ શકતી નથી. વળી બીજા દૃષ્ટાંત પ્રમાણે જોઈએ તે તત્વજ્ઞાનના પ્રદેશમાં સતરૂપ વસ્તુ ચેતન અને જડ બે છે. ચેતન પણ સંસારી અને મુક્તિનું–એમ બે પ્રકારે છે આમ તેના ઘણા પ્રકારે થઈ શકે તે બધા વ્યવહાર નયની કેટિમાં મુકાય છે.

Page #49

નય માર્ગોપદેશિકા પ્ર--વ્યવહાર નયનું પ્રયોજન શું? "
ઉ–વ્યવહારનયનું પ્રયોજન એ કે કંઈ સામાન્ય સંગ્રહથી વ્યવહાર ચાલી શકતું નથી. કેઈએ કહ્યું દ્રવ્ય લાવ; એમ કહેવાથી એવી આકાંક્ષા થાય છે કે કયું દ્રવ્ય ? જીવ કે અજીવ? સંસારી કે મુક્ત? આથી સિદ્ધ થાય છે કે વ્યવહાર નય વિના એકલા સંગ્રહથી કંઈ જગતને વ્યવહાર ચાલી શકતે નથી માટે વ્યવહારનયનું પ્રજન છે. આ પ્ર--પદાર્થોમાં કેટલા ધર્મ રહેલા છે અને તે કયા કયા?
ઉ–પદાર્થોમાં બે ધર્મ રહેલા છે (૧) સામાન્ય અને (૨) વિશેષ.
પ્ર-–સામાન્ય ધર્મ એટલે શું ?
ઉ––સામાન્ય ધર્મવડે સેંકડે ઘડામાં એકાકાર બુદ્ધિ થાય છે.
પ્ર–વિશેષ ધર્મ એટલે શું? " ઉ–વિશેષ ધર્મ વડે મનુષ્ય પિતાપિતાને લીલે, પીળે ઈત્યાદિ રંગથી કે કઈ એવા ભેદથી પિતાને ઘડે ઓળખે છે.
- પ્ર-સંગ્રહ નયે ગ્રહણ કરેલ વસ્તુને આ નય કેવી રીતે વહેંચે છે?
- ઉ–દાખલા તરીકે દ્રવ્યના બે ભેદ છે, (૧) જીવ દ્રવ્ય અને (૨) અજીવ દ્રવ્ય. તેમાં જીવ દ્રવ્યના બે ભેદે. (૧) સ્થાવર અને (૨) ત્રસ–આમ ભેદભેદ પાડવા તે.

Page #50

દ્વિતીય વિભાગ
પ્રિ-વ્યવહારને અથ શું ? ઉ-વ્યવહાર એટલે પ્રવર્તન. પ્ર-વ્યવહાર નયના કેટલા ભેદ છે અને તે કયા ક્યા!
ઉ–તેના બે ભેદ છે (૧) શુદ્ધ વ્યવહાર અને (૨) અશુદ્ધ વ્યવહાર
પ્ર–શુદ્ધ વ્યવહા૨ નય કોને કહે ?
ઉ–સવ દ્રવ્યની સ્વસ્વરૂપ શુદ્ધ પ્રવૃત્તિ જેમ કે ધર્માસ્તિકાયની ચલણ સહાયતા.
પ્ર—અશુદ્ધ વ્યવહાર નયના કેટલા ભેદ છે અને તે કયા કયા?
ઉ– અશુદ્ધ વ્યવહાર નયના બે ભેદ છે (૧) સદુભૂત અને (૨) અસદુભૂત.
પ્ર—સદૂભૂત ભંવહાર નય એટલે શું ? * * | ઉ--જ્ઞાનાદિક ગુણ જે અભેદપણે રહ્યા છે તે પર
સ્પર ભેદથી કહેવા તે સદભૂત વ્યવહારનય છે. દાખલા તરીકે ૐધી હું, માની હું, દેવતા હું, મનુષ્ય હું, ઈત્યાદિ.
પ્ર–અસદુભૂત વ્યવહાર નય એટલે શું?
ઉ–યથાર્થ જ્ઞાન વિના ભેદજ્ઞાન શૂન્ય જીવ એક કરી માને તેને અસદુભૂત વ્યવહાર કહે અથવા એક દ્રવ્યના (અન્યત્ર પ્રસિદ્ધ) ધર્મનું અન્યત્ર બીજા દ્રવ્યમાં આરોપણ કરવું તે.
પ્ર–અસદૂભૂત વ્યવહાર નયના કેટલા ભેદ છે અને તે કયા કયા ?

Page #51

૩૨
-
નય માર્ગો પરણિકા ઉ–તેના બે ભેદ છે (૧) સંશ્લેષિત અશુદ્ધ વ્યવહારનય અને (૨) અસંશ્લેષિત અશુદ્ધ કયવહાર નય.
પ્રસંશ્લેષિત અશુદ્ધ વ્યવહાર નય એટલે શું? ઉ–સંશ્લેષિત અશુદ્ધ વ્યવહાર નય એટલે શરીર મારું
હું શરીરી.
પ્ર-અસંશ્લેષિત અશુદ્ધ વ્યવહાર નય એટલે શું?
ઉ-આ પુત્ર, પુત્રી, સ્ત્રી મારાં અને ધનાદિક મારાં વિગેરે માનવું.
પ્ર-વિશેષાવશ્યક મહાભાષ્યમાં કયવહાર નયના કેટલા ભેદ કહ્યા છે અને તે ક્યા કયા?
ઉ–તેમાં વ્યવહાર નયના બે ભેદ કાા છે (૧) વહેંચણ રૂપ વ્યવહાર અને (૨) પ્રવૃત્તિરૂપ વ્યવહાર.
પ્ર-પ્રવૃત્તિરૂપ વ્યવહાર નયના કેટલા ભેદ છે અને તે કયા કયા? | ઉ-તેના ત્રણ ભેદ છે. (૧) વસ્તુપ્રવૃત્તિ, (૨) સાધન પ્રવૃત્તિ અને (૩) લૌકિક પ્રવૃત્તિ.
પ્ર-ભેદાંતરે વ્યવહાર નયના કેટલા ભેદ કહ્યા છે અને તે કયા કયા ? | ઉ-ભેદાંતરે તેના છે ભેદ છે. (૧) શુદ્ધ વ્યવહાર, (૨) અશુદ્ધ વ્યવહાર, (૩) શુભ વ્યવહાર, (૪) અશુભ વ્યવહાર, (૫) ઉપચરિત વ્યવહાર અને (૬) અનુપચરિત વ્યવહાર
પ્ર-તે છ ભેદ વિગતવાર સમજાવો.

Page #52

દ્વિતીય વિભાગ
શદ વ્યવહાર ઉપરના ગુણ સ્થાનકનું ગ્રહણ કરવું અને પાછળના ગુણ સ્થાનકનું છોડવું અથવા રત્નત્રયો આત્માથી ભિન્ન નથી તે પણ સમજાવવા ભેદ કર–તે શુદ્ધ વયવહાર છે.
અશુદ્ધ વ્યવહાર જીવમાં અજ્ઞાન, રાગદ્વેષ રૂપ અશુદ્ધપણું છે, તે અશુદ્ધ વ્યવહાર, જીવ અને પાગલના સંબંધે અશુદ્ધ વ્યવહાર છે. એ બે દ્રવ્ય વિના બાકીના દ્રવ્યમાં અશુદ્ધ વ્યવહાર નથી.
શુભ વ્યવહાર પુણ્ય ક્યિ પ્રવૃત્તિ કેશુભ વ્યવહાર છે. અશુભ વ્યવહાર: પાપની ક્રિયા તે અશુભ વ્યવહાર છે.
ઉપચરિત વ્યવહારઃ પુત્ર, પુત્રી, સ્ત્રી, માતા, પિતાદિક કુટુંબ તથા ધન, ઘર વિગેરે આત્માથી ભિન્ન છે પણ અજ્ઞાનથી પોતાનું કરી જાણ્યું છે તે ઉપચરિત વ્યવહાર છે.
અનુપચરિત વ્યવહાર શરીરાદિ પદુગલ વસ્તુ યદ્યપિ જીવથી જુદી છે તે પણ પારિણુમિકભાવે હેલીપણે એકઠી મળી રહી છે, તેને જીવ અજ્ઞાન ભેગથી પિતાની માને છે તેને અનુપચરિત વ્યવહાર કહે છે.
- પ્ર-વળી વ્યવહાર નયના બીજા કેટલા ભેદ છે અને તે કયા કયા ?
ઉ-તેના બે ભેદ છે (૧) સદભૂત વ્યવહાર અને (૨) અસદભૂત વ્યવહાર
પ્ર-સદુભૂત વ્યવહારના કેટલા ભેદ છે? અને તે કયા ? ઉ-સદભૂત વ્યવહારનો એક ભેદ છે તે શુદ્ધ સદૂભૂત.

Page #53

નય માર્ગાદેશિકા
વ્યવહાર-દાખલા તરીકે આત્માનુ કેવળ જ્ઞાન અને કેવળ જ્ઞાન ક્ષાયિક ભાવે છે જેથી તેમાં કાઈ જાતની અશુદ્ધતા નથી. પ્ર—અસદ્ભૂત વ્યવહાર નય એટલે શું ? —મતિજ્ઞાન, શ્રતજ્ઞાનાદિક આત્મદ્રવ્યનાં ગુણ છે પણ તે થયેાપશમભાવે છે. માટે તે અશુદ્ધ છે.
૩૪
પ્ર—અસદૂભૂત વ્યવહાર નયના કેટલા લે છે અને તે કયા કયા ?
ઉ—તેના નવ ભેદ છે (૧) દ્રવ્યે દ્રવ્યેાપચાર, (૨) ગુણે ગુણાપચાર, (૩) પાઁચે પાંચે પચાર,(૪) દ્રવ્યે ગુણેાપચાર,(૫) દ્રવ્યે પાઁયાપચાર, (૬)ગુણે દ્રવ્યેાપચાર, (૭)પર્યાયે દ્રવ્યોપચાર અને (૮) ગુડ઼ે પર્યાયાપચાર, (૯) પર્યાયે ગુણાપચાર. પ્ર--ઉપસુ કત નવ ભેદ વિગતવાર સમજાવે. ઉ-દ્રવ્ય દ્રવ્ય પચાર;
જિનાગમમાં ક્ષીરનીર ન્યાયે જીવપુટ્ટુગલ સાથે મળ્યાં છે માટે જીવદ્રવ્યમાં પુટ્ટુગલ દ્રવ્યના ઉપચાર જાણવા.
ગુણે ગુણાપચાર:–ભાવ લેશ્યા આત્માને અરૂપીગુણ છે. તેને કૃષ્ણ, નીલ કાપાતાદિ લેશ્યા કહીએ છીએ. પુદ્ગુગલદ્રવ્યના કૃષ્ણાદિ ગુણ્ણાના ઉપચાર આત્મગુણમાં કરીએ છીએ તે ગુણે ગુણાપચાર જાણવા.
પર્યાય પાઁચાપચારઃ-અશ્વ, હાથી, પ્રમુખ આત્મ દ્રવ્યના અસમાન જાતીય પુટ્ટુગલ દ્રવ્ય પર્યાયના આત્મદ્રવ્યપર્યાય ઉપચાર કરીએ છીએ તે પર્યાયે પર્યાયાપચાર જાણવા. દ્રવ્યે ગુણાપચાર હું ગૌર વણુ છું એમ કહેતાં હું

Page #54

દ્વિતીય વિભાગ એટલે આત્મ-દ્રવ્ય અને ગૌર વર્ણ એ પુદ્ગલને ગુણ છે તેને ઉપચાર થય માટે તેને દ્રવ્ય ગુણપચાર જાણ.
દ્રવ્ય પર્યાપચાર–જેમ હું દેહ છું. તેમાં હું એ આત્મ-દ્રવ્ય અને દેહ છે તે પુદ્ગલ સ્કધપર્યાય છે માટે આત્મ-દ્રવ્યમાં દેહરૂપ પર્યાયને ઉપચાર કર્યો જાણુ. + ગુણે દ્રવ્યોપચાર–ગુણમાં દ્રવ્યને ઉપચાર જેમ તે ગેરે દેખાય છે. ગૌરપણું ગુગલ ગુણ છે તેમાં તે એટલે આત્મ દ્રવ્ય તેને ઉપચાર જાણ.
પર્યાયે દ્રપચાર–પર્યાયમાં દ્રવ્યને ઉપચાર જેમ દેહ છે તે આત્મા છે, અત્ર દેહરૂપ પુદ્ગલ પર્યાયમાં આત્મ દ્રવ્યને ઉપચાર કર્યો. | ગુણે પર્યાયોપચાર–ગુણમાં પર્યાયને ઉપચાર જેમ મતિજ્ઞાન છે તે શરીર જન્ય છે માટે તેનું શરીર જ કહેવું એમ મતિજ્ઞાનરૂ૫ આત્મ-ગુણમાં શરીરરૂપ પુદ્ગલ પર્યાયને ઉપચાર જાણુ. - પર્યાયે ગુણેપચાર-પર્યાયમાં ગુણને ઉપચાર તે પૂર્વ પ્રગને વિપરીત કરવાથી થાય છે. જેમ શરીર તેજ મતિજ્ઞાન છે. અત્રે શરીરરૂપ પર્યાયમાં મતિજ્ઞાનરૂપ ગુણને ઉપચાર કરે તે.
પ્ર–વળી વ્યવહારનય કે છે? ' . ઉ–સવારિ દ્રવ્યવાદિ) જે સંગ્રહ ગ્રહેલ પિડિ. સાથે તેનું વિધિપૂર્વક જે વિવેચન કરે, તેની વિધિપૂર્વક જે વહેંચણ કરે તે વ્યવહાર ન કહેવાય છે. દાખલા

Page #55

૩૬
નય માર્ગો પરેશિક
તરીકે જે સત છે, તે દ્રવ્ય છે. અથવા પર્યાય છે. આમાં સત્' એ પર સંગ્રહે ગ્રહણ કરેલ પિંડિતાઈ છે તેની વિધિપૂર્વક વહેંચણી કરતાં દ્રવ્ય, પ્રમેય, ગુણ, પર્યાય, સ્વભાવ ઈત્યાદિ “સત્'ની વહેંચણી કરતાં થાય છે.
ત્રણે નનું ક્ષેત્ર ઉત્તરેત્તર સૂક્ષ્મ છે.
પ્ર–ઉપર્યુકત ત્રણે નનું ક્ષેત્ર ઉત્તરોત્તર સૂક્ષ્મ કેવી રીતે છે તે સમજાવે.
ઉ–ઉપર્યુક્ત ત્રણે નયમાં નગમનયનું ક્ષેત્ર સૌથી વિશાળ છે. કારણ કે તે સામાન્ય વિશેષ બન્નેને લકરૂઢિ પ્રમાણે ક્યારેક ગૌણભાવે તે કયારેક મુખ્ય ભાવે આવલંબે છે. સંગ્રહને વિષય નગમથી ઓછું છે. કારણ કે તે માત્ર સામાન્ય લક્ષી છે અને વ્યવહારને વિષય સંગ્રહથી પણ ઓછા છે કેમકે તે સંગ્રહ ન સંકલિત કરેલા વિષય ઉપર જ અમુક વિશેષતાઓને આધારે પૃથકકરણ કરતે હોવાથી માત્ર વિશેષગામી છે. આ રીતે ત્રણેનું વિષય ક્ષેત્ર ઉત્તરોત્તર ટુંકાતું જતું હોવાથી તેમને અંદર અંદર પૂર્વાપર સંબંધ છે.
સામાન્ય વિશેષ એ ઉભયના સંબંધનું ભાન નિગમ નય કરાવે છે અને એમાંથી જ સંગ્રહ નય જન્મ લે છે અને સંગ્રહ નયની ભીંત ઉપર વ્યવહારનું ચિત્ર દોરાય છે.
યવહારનય ઉપરથી તરવાનુબોધ પ્ર-વ્યવહાર નય ઉપરથી તત્ત્વાનુબંધ શું મળે છે ? ઉ–સંગ્રહ ન સર્વને એક કહેલ તેની વહેંચણ કરે છે તે.

Page #56

દ્વિતીય વિભાગ
સૂત્ર નય
પ્ર.—ઋનુસૂત્ર નય એટલે શું ?
૩૭
ઉ--જે દૃષ્ટિ તત્ત્વને ફકત વત માનકાળ પુરતુ જ સ્વીકારે છે અને ભૂત ભવિષ્ય કાળને કાર્યના ખાધક માની તેના સ્વીકાર કરતી નથી તે ક્ષણિકાષ્ટિ ઋસૂત્ર નય કહેવાય છે. ઋજીસૂત્ર નયનો વ્યુત્પત્તિ આ પ્રમાણે છે, ઋતુ-સરલ+સૂત્ર -ખાષ=સરલ મેષ થાય છે તે; સરલ એવા જે વત માન તેને ~~ઋજુસૂત્ર નય માને છે. આ નય અતીત અને અનાગત કાળની અપેક્ષા કરતા નથી. પરંતુ વર્તમાન કાલમાં વસ્તુમાં જે પર્યાય હાય તેના સ્વીકાર કરે છે; દાખલા તરીકે એક પરમાણુ પૂર્વે કાળુ હતુ. હમણા લાલ છે–ભવિષ્યમાં પીળુ' થશે. આ ઉદાહરણમાં એ કાલ (ભૂત અને ભવિષ્યના) ત્યાગ કરીને તે પરમાણુને વર્તમાનમાં લાલ દેખીને લાલ કહેવુ" એ આ નયનુ લક્ષણ છે.
પ્ર~~આથી આનું શું તાત્પ સમજવુ' ?
ઉ——આથી વસ્તુ જેવા ગુણે વર્તમાન કાળે પરિણમે તે તે પ્રમાણે તે વસ્તુને કહે છે. જેમ કોઈ જીવ ગૃહસ્થ છે પણ અંતર’ગ મુનિ પરિણામે વર્તે છે તેથી મુનિ કહેવાય છે અને જે મુનિમાં ગૃહસ્થના ગુણુ પ્રવર્ત્તતા હાય તે ગૃહસ્થ કહેવાય. અર્થાત્ જે જેવા હાય તેવા ખેલાવે તે ઋજુસૂત્ર નયના ઉદ્દેશ છે. કાલકૃત ભેદને અવલંબી વસ્તુવિભાગથી શરૂ થતાં ઋજીસૂત્ર નય માનવામાં આવે છે.
પ્ર--આ નય કેટલા નિક્ષેપા માને છે ?

Page #57

નય માર્ગોપશિ
ઉ—આ નય નામ, સ્થાપના અને દ્રવ્ય એ શ્રેણ નિક્ષે પાને માનતા નથી માત્ર ભાવ નિક્ષેપાને માને છે. કારણ કે વ્યકિત જેવા ગુણે વર્તમાન તે વસ્તુને કહે છે.
૩૮
તે પરિણામગ્રાહી છે. એટલે કાળે પરિણમે–વતે તે પ્રમાણે
પ્ર—ઋજીસૂત્ર નય અને શબ્દ નયમાં ફેર શે?: ઉ––જ્ઞાનના કારણપણે વર્તે તે ઋતુસૂત્ર નય છે અને જે જાણુપણારૂપ કાર્ય પણે થાય તે શબ્દ નય કહીએ.
પ્રસસૂત્ર નય ભૂત ભવિષ્યને શૂન્યવત્ માને છે તેનુ કારણ શું?
ઉ––વત માન સમૃદ્ધિ સુખનું સાધન થતી હાવાથી તેને સમૃદ્ધિ કહી શકાય પણ ભૂત સમૃદ્ધિ સ્મરણ કે ભાવિ સમૃદ્ધિની કલ્પના એ વમાનમાં સુખ સગવડ પુરાં પાડતાં ન હાવાથી એને સમૃદ્ધિ કહી શકાય નહિં; એજ રીતે જે છોકરા હયાત ઢાઈ માતા પિતાની સેવા કરે તે પુત્ર છે પર'તુ જે આકરા ભૂત કે ભાવિ હાઇ આજે નથી તે પુત્ર જ કે, નથી, આ જાતના માત્ર વર્તમાન પુરતા વિચારા જીત્ર નયની કાટિમાં મુકવામાં આવે છે.
પ્ર—મનુષ્ય બુદ્ધિ તાત્કાલિક કયા પરિણામ તરફ ઢળે છે ?
ઉ—જો કે માનવીની કલ્પના ભૂત અને ભવિષ્યને છાડી નથી ચાલી શકતી છતાં ઘણીવાર મનુષ્યબુદ્ધિ તાત્કાલિક પિરણામ તરફ ઢળી માત્ર વર્તમાન તરફ વલણ પકડે છે. આવી સ્થિતિમાં આમ માનવા પ્રેરાય છે કે જે ઉપસ્થિત

Page #58

દ્વિતીય વિભાગ
૩૦ છે તે જ સત્ય છે તે જ કાર્યકારી છે, અને ભૂત કે ભાવિ વસ્તુ અત્યારે કાર્ય સાધક ન હોવાથી શૂન્યવત્ છે. પ્ર–જુસૂત્ર નયના કેટલા ભેદ છે તે વિગતથી સમજાવો.
ઉ– જુસૂત્ર નયના બે ભેદ છે (૧) સૂમ જુસૂત્ર નય અને (૨) સ્થલ કાજુસૂત્ર નય.
ઉ–સૂક્ષ્મ ઋજુસૂત્ર નય એટલે જીવ ભૂતકાળે અજ્ઞાન હતે અને ભવિષ્ય કાળે અજ્ઞાની થશે પણ વર્તમાન કાળે જ્ઞાની છે તેથી તેને જ્ઞાની કહે છે તેની માન્યતા છે કે સદાકાળ સવ વસ્તુમાં એક વર્તમાન સમય વર્તે છે. બીજી રીતે પર્યાય જે એક સમય જ રહે છે તેને સૂક્ષમ જુસૂત્ર નય કહે છે. - પ્ર—સ્કૂલ આજુસૂત્ર નય કેને કહે ? * * ઉ–બાહ્ય મેટા પરિણામને રહે તેને સ્થલ સૂત્ર નય કહે છે. એક પરમાણુ ભૂતકાળે કૃણ હતું, વર્તમાન કાળે લાલ છે અને ભવિષ્ય કાળે પીત થશે તેમાં બે કાળને ત્યાગ કરીને પરમાણુને વર્તમાન કાળમાં લાલ દેખી લાલા કહેવું એ આ નયનું લક્ષણ છે. અતીત અનાગત કાળ તે ઋજુસૂત્ર નયની અપેક્ષાએ અછત છે, કારણ કે અતીત પણે વિણશી ગયો છે અને અનાગત કાલ આવ્યો નથી માટે અતીત અનાગત બે અવસ્તુ છે. અને જે વર્તમાન પર્યાયે વર્તે છે તે ત્રાજુસૂત્ર નયની અપેક્ષાએ વસ્તપણે છે. બીજી રીતે મનુષ્યાદિ પર્યાય તેના આયુપ્રમાણુકાલપર્યત ટકે છે તે સ્થૂલ જુસૂત્ર નય છે.

Page #59

૪૦
નય માર્ગોશિકા
જીસૂત્ર નય ઉપર તત્ત્વાનુબાધ પ્ર—ઋજીસૂત્ર નયના તત્ત્વાનુષ શે છે ? ઉતે વત માન ઉપયોગ ગ્રહે છે.
પ્ર—ઋનુસૂત્રાભાસ કાને કહેવા ?
ઉ—ખૌદ્ધમત ક્ષણ વિનાશી પાઁયને જ પ્રધાનપણે પ્રરૂપે છે તે પર્યાયના આધારભૂત દ્રવ્યને માનતા નથી. માટે તેના મત ઋજીસૂત્રાભાસ જાણવા.
શબ્દ નય
પ્ર–શબ્દ નય એટલે શું ?
ઉ– વિચાર શબ્દ પ્રધાન બની કેટલાક શાબ્દિક ધ તરફ ઢલી તે પ્રમાણે અથ ભેદ ક૨ે તે શબ્દ નય છે. તેના વ્યુત્પત્તિ અથ ( રાજ્યન્તે આયો વસ્તુ અનૈન ત્તિ રાષ્ટ્ર ) જેનાથી વસ્તુ ખેલાય છે તે શબ્દ. શબ્દનય અનેક શબ્દવર્ડ સુચવાતા એક વાગ્યાથ ને એક જ પદાથ સમજે છે. જેવી રીતે કુંભ, કલશ, ઘટ, ઇત્યાદિ અનેક શબ્દો એક વાગ્યાથ (ઘટને) એક જ પદાર્થ એટલે ઘડા સમજે છે. ટુંકાણમાં સમાન અર્થ વાચક જેટલા જેટલા શબ્દો હાય તે આ નયની ફ્રાટિમાં આવે છે. ઇંગ્લીશમાં જેને Synonyms or other words કહે છે તેના દાખલા રાજા, નૃપ, ભૂપતિ તેમ ઇંદ્ર, શક્ર અને પુરંદર છે. રાજા, નૃપ, ભૂપતિ એ બધાના વ્યુત્પત્તિ અર્થ જુદા છે છતાં તે શબ્દનયની કેાટિમાં વાચ્યા એક હાવાથી સમાય છે, તેમ ઇંદ્ર, શક અને પુરંદર એ બધાના વ્યુત્પત્તિ અથ જુદા છે છતાં તે ઇંદ્ર તરીકે શબ્દનયની કાટિમાં ગણાય છે.

Page #60

દ્વિતીય વિભાગ
પ્ર–આ નય કેટલા નિક્ષેપ સ્વીકારે છે?
ઉ–આ નય નામ, સ્થાપના, અને દ્રવ્ય નિક્ષેપાને સ્વીકારતા નથી પણ ભાવ નિક્ષેપાને સ્વીકારે છે.
પ્ર–વળી એક જ પદાર્થ–વાગ્યાથે બીજા શેનાથી સૂચવાય છે?
ઉ–તે લિંગ, કાળ, વચન, કારક વિગેરે શબ્દથી પણ સૂચવાય છે.
પ્ર—તે વિગતવાર સમજાવે.
ઉ–લિંગભેદે તટ, તટી, તટસ્, અહિં ત્રણ લિંગ છે છતાં વાચ્યાર્થ તટ એક જ છે.
કાલદે-સુમેરુ નામને પર્વત હતું, છે અને હશેઆમાં ત્રણ કાલના ભેદથી પણ સુમેરુ એક જ છે.
વચનભેસ્ત્રી , દારા, કલત્ર આ શબ્દ એકવચન તેમ બહુવચન ઉભયમાં વપરાય છે-તેમાં વચન ભેદ નથી.
કારકભેદ-કર્તા, કર્મ, કરણ, સંપ્રદાન, અપાદાન, અધિકરણ એ છએ કારકને (વિભકિતને) શબ્દ નય દૂર કરે છે. જેમ આ ઘટ છે, અહીં ઘટ શબ્દમાં છએ કારકનું દર્શન થઈ શકે છે.
પ્રવર્તમાન કાળસ્થિતિ જ એક માત્ર વસ્તુ છે એમ જુસૂત્ર નય માને છે તેમ શબ્દ નય ભિન્ન ભિન્ન લિંગ, ભિન્ન ભિન્ન કાલાદિવાળા શબ્દવડે કહેવાની વસ્તુ પણ ભિન્ન ભિન્ન માને છે તે કેવી રીતે તે દાખલે આપી સમજાવે.

Page #61

નય માર્ગો પરશિકા ઉ–શાસ્ત્રમાં એવું વાકય મળે છે કે “રાજગૃહ” નામનું નગર હતું. આ વાક્યને અર્થ સ્થૂલ રીતે એમ થાય છે કે આ નામનું નગર ભૂતકાલમાં હતું પણ અત્યારે નથી. જ્યારે ખરી રીતે એ લેખકના સમયમાં પણ રાજગૃહ છે. હવે જે વર્તમાનમાં છે તે તે “હતું” એમ લખવાને શે ભાવ? એ સવાલનો જવાબ શબનય આપે છે. તે કહે છે કે વર્તમાન રાજગૃહ કરતાં ભૂતકાલનું શજગુહ જુદું જ છે અને તેનું વર્ણન પ્રસ્તુત હોવાથી રાજગૃહ' હતું એમ કહેવામાં આવે છે. આ કાયદે
અર્થભેદને દાખલ થયો.* - પ્ર–શબ્દ નયને વ્યુત્પત્તિ અર્થ શું છે? તથા વળી શબ્દ નય કે છે?
ઉકાલાદિ ભેદે કરી વનિના અર્થભેદનું પ્રતિપાદન કરનારે શ નન્ય છે. દાખલા તરીકે જેમકે સુમેરુ --હતે, છે અને હશે. આમાં કાળવ્રયતા ભેદને લઈ સુમેરુના ભેદનું પણ શબ્દનયે કરી પ્રતિપાદન થાય છે. આ ધ્યબિંભેદ સમજ ] એવું પણ બને છે કે કવચિત્ “ધ્વનિ' એને એ છતાં અર્થભેદ પ્રધાનપણે ગ્રહણ થાય છે. દાખલા તરીકે નવાજ્યો વર: નવ કંબલ દેવદત્ત. આમાં નવના બે અર્થ થાય છે એક નવ કાંબળવાળે દેવદત્ત તેમજ જેની પાસે નવી કાંબળ છે તે દેવદત્ત. આમ વનિમાં જે કે ભેદ નથી છતાં તેના ભેદ વિના પ્રધાનપણે અર્થ ભેદ માલમ પડે છે.
ઉ–ાતિ એટલે બેલાવે તેને શબ્દ કહે છે. અથવા

Page #62

દ્વિતીય વિભાગ
પિ એટલે લાવીએ વસ્તુપણે શબ્દ કહીએ. વળી શબ્દના અર્થની જ્યાં સિદ્ધિ હોય તેને જ શબ્દ નય વસ્તુ કહે છે. પ્ર–વસ્તુને ઋજુસૂત્ર નય અને શબ્દ નય કેવી રીતે ગ્રહે .
ઉ– જુસૂત્ર નય માત્ર વસ્તુને સમાર (સ્વિધ) ગ્રહે છે જ્યારે શબ્દ નય વસ્તુના રસમાં એટલે સ્તધર્મ અને અતભાવ એટલે નાસ્તાધન બને ને રહે છે અને આ સર્વ સંયુકત તેજ વસ્તુ કહેવાય છે.
પ્ર–શબ્દનયની શી માન્યતા છે?
ઉ–શબ્દનય કાલ, લિગ, પુરુષ આદિ પર્યાયના ભેદથી વનિના અર્થમાં ભેદ માલુમ પડે, પણ જેને એ ધ્વનિ છે એ શબ્દનો અર્થ તે ગૌણપણે પણ અભેદ. રહે છે, એવું માને છે. વનિભેદથી શબ્દના અર્થને પણ ભેદ છે જ એમ એકાંતે ગ્રહણ કરનારા શબ્દાભાસ છે.
સમભિરૂઢ નય - ' પ્ર–સમભિનય કોને કહે?
ઉ–જે વિચાર શબ્દની વ્યુત્પત્તિને આધારે અર્થ. ભેદ કપે તે સમધિરૂઢ નય છે.
પ્ર–શબ્દ નય અને સમભિરૂઢ નયમાં શું ફેર છે?
ઉ–શબ્દનયમાં શાબ્દિક ધર્મના ભેદને આધારે અર્થ ભેદ કપાય છે ત્યારે સમભિરૂઢ નય તેથી આગળ વધી વ્યુત્પત્તિ ભેદ તરફ ઢળે છે. શબ્દભેદમાં જ્યારે રાજા, નૃપ,

Page #63

નય માર્ગો પરેશિકા અને ભૂપતિ બધા એક ગણાય છે કારણ કે તે સમાન અથવાચી છે ત્યારે સમભિરૂઢ નયના આધારે ત્રણે જુદા જુદા છે કારણ કે ત્રણેની વ્યુત્પત્તિ જુદી જુદી છે. કારણ કે રાજચિન્હથી જે તે રાજા, મનુષ્યનું જે રક્ષણ કરે તે નૃપ અને પૃથ્વીનું જે પાલન કરે અથવા સંવર્ધન કરે તે ભૂપતિ છે. ટૂંકાણમાં પર્યાયભેદથી કરવામાં આવતી અર્થભેદની બધી જ કલ્પનાએ આ નયની શ્રેણિમાં આવી જાય છે.
પ્ર—તેને વ્યુત્પત્તિ અર્થ છે?
6-सम्यक् प्रकारेण पर्यायशम्देषु निरुक्ति मेदेन તે મિક્ટ એટલે જે શબ્દની વ્યુત્પત્તિ થતી હોય તે વ્યુત્પત્તિ તેમાં ધ્વનિત હોય છે, માટે શબ્દ પર્યાયને જુદા જુદા અથવાચક માનવા એ આ નયને મત છે.
પ્ર–શબ્દ નય અને સમભિરૂઢ નય દાખલા આપી સમજાવે.
ઉ–શબ્દ નયમાં ઈન્દ્ર શુક્ર, પુરંદર એ સર્વ એકાઈ વાચ્ય હોવાથી શબ્દ નયમાં ઈન્દ્રના સ્વરૂપમાં એક મનાય છે
જ્યારે સમભિરૂઢ નયમાં વ્યુત્પત્તિ જુદીના આધારે ભિન્ન ભિન્ન મનાય છે. કારણ કે ઐશ્વર્યવાળે હેવાથી ઈન્દ્ર કહેવાય છે. શકિતવાળો હોવાથી શક કહેવાય છે. અને નગરનો નાશ કરનાર લેવાથી પુરંદર કહેવાય છે. સારાંશમાં શબ્દ નય શબ્દ પર્યાય ભિન્ન ભિન્ન હોવા છતાં વાચ્યાર્થ એક હોવાથી અર્થને અભેદ માને છે, એટલે અર્થ એક

Page #64

દ્વિતીય વિભાગ જ માને છે. જ્યારે આ નયમાં શબ્દપર્યાય ભિન્ન ભિન્ન હોય તે અર્થ પણ ભિન્ન ભિન્ન થાય છે.
એવંભૂત નય પ્ર—એવભૂત નય એટલે શું?
ઉ–જે વિચાર, શબ્દથી ફલિત થતે અર્થ ઘટતો હેય ત્યારે જ તે વરતુને તે રૂપે સ્વીકારે, બીજી વખતે નહિ એ એવંભૂત નય છે. તેને વ્યુત્પત્તિ અર્થ gવું એટલે એ પ્રકારે મૂત થએલું એટલે વસ્તુને વસ્તુરૂપે માનનાર આ નય છે અર્થાત્ જે પદાર્થ પિતાના ગુણે કરી સંપૂર્ણ હોય અને પિતાની ક્રિયા કરતે હેય તેના તેવા રૂપમાં કહે એ આ નયને મત છે. દાખલા તરીકે પરમ એશ્વર્યને અનુભવ કરતી વખતે ઇંદ્ર, સમર્થ હોવાના સમયે શક્ર અને નગરને નાશ કરવાના સમયે પુરંદર.
બધી વસ્તુ પિતાનું કાર્ય કરતી હોય ત્યારે જ આ નય તેને વસ્તુ કહે છે નહિ તે તે વસ્તુ કહેતો નથી. સ્ત્રી માથે પાણને ઘડે લેઈ જતી હોય ત્યારે જ તે તેને ઘટ કહે બીજા વખતે નહિ. કારણ કે ઘટને અર્થ ચેષ્ટા છે તેથી ચેષ્ટા જેમાં પામીએ તેજ ઘટ. પ્ર–સમરૂિઢનય અને એવંભૂતનયને તફાવત શું છે?
ઉ–સામાન્ય કેવળી છે તે ગુણેથી તીર્થ કર સમાન છે. માટે સમભિરૂઢ નય સામાન્ય કેવળીને તીર્થકર કહે છે. પણ એવંભૂત નય તે અરિહંત સમવસરણુમાં બેઠેલા હોય,

Page #65

નય માપ શિકા ચોત્રીસ અતિશય હાય, દેશના દેતા હોય, ચેસઠ ઈદ્રો પજતા હોય તેને તીર્થકર કહે છે.
પ્ર–વસ્તુ કોને કહે?
ઉ–સંપૂર્ણ અર્થ પામે તેને વસ્તુ કહે પણ ન્યૂનર્યાયવાચી વસ્તુને વસ્તુ કહેવાય નહિ.
ટુંકાણમાં એવંભૂત નય એટલે જે ક્રિયાને લઈ શબ્દની પ્રવૃત્તિ થાય છે, તે જ ક્રિયા વિશિષ્ટ અર્થને વસ્તુ પ્રકાશે , ત્યારે એવંભૂત નય કહેવાય છે.
સાત સિવાયના બીજા ન 'પ્ર-નયના મુખ્ય કેટલા પ્રકાર છે અને તે કયા ક્યા? ઉ–તેને મુખ્ય બે પ્રકારે છે. (૧) વ્યવહાર અને (૨) નિશ્ચય
પ્ર-વ્યવહાર અને નિશ્ચય નયની સમજ આપે.
ઉ–વ્યવહાર નય એટલે સ્કૂલગામી અને ઉપચાર પ્રધાન છે; નિશ્ચય નય એટલે સૂક્ષમગામી અને તત્વસ્પશી.
પ્ર–શબ્દ નય અને અર્થ નયની સમજ આપે.
ઉ–અર્થની વિચારણું જેમાં પ્રધાનપણે હોય તે અર્થ નય અને જેમાં શબ્દનું પ્રાધાન્ય હોય તે શબ્દ નયઋજુસૂત્ર પર્યત પહેલા ચાર અર્થે નય છે. અને બાકીના , ત્રણ શબ્દ નય છે.
પ્ર–જ્ઞાન નય અને ક્રિયા નયની સમજ આપે
ઉ–તત્વને સ્પર્શે છે તે જ્ઞાનદષ્ટિ અને જે ભાગ તત્વાનુભવને પચાવવામાં પૂર્ણતા માને છે તે ક્રિયાદષ્ટિ ત્યિા નય છે.

Page #66

દ્વિતીય વિભાગ પૂર્વ પૂર્વના નય કરતાં પછી પછી નય સૂક્ષ્મ છે
પ્ર–પૂર્વ પૂર્વના નય કરતાં પછી પછીના નય સૂક્ષમ કેવી રીતે છે તે સમજાવે.
ઉ–પૂર્વ પૂર્વના નય પ્રચુરવસ્તુ ગોચર છે, ઉપર ઉપરના નય અ૫ વસ્તુ ગોચર વિષયવાળા છે. સત્તા માત્ર ગ્રાહક સંગ્રહ નય કરતાં નગમનયને વિષય ઘણે છે, નગમના કરતાં સંગ્રહને અ૫ વિષય છે, કારણ કે સંગ્રહ નય તે સત્તાને જ રહે છે અને નિગમ નય તે છતાભાવ અને અછતાભાવ સર્વ ભાવને ગ્રહણ કરે છે. અથવા નગમ નય સામાન્ય અને વિશેષ એ બે ધર્મને રહે છે અને સંગ્રહ તે સામાન્યને જ ગ્રહે છે, વ્યવહાર નય એક વિશેષને જ રહે છે માટે સંગ્રહથી વ્યવહારને વિષય અલ્પ છે. વયવહાર નય આકૃતિ દે ભેદ માને છે પણ સંગ્રહ નય તે માનતે નથી માટે વ્યવહારથી સંગ્રહ નય બહુ વિષયી છે. ઘટ થવાની માટીમાં ઘટ સત્તા રહી છે તેથી સંગ્રહ નય કૃતિકા (માટી) ને ગ્રહે છે અને વ્યવહાર નય આકૃતિમાન ઘટને ગ્રહે છે તેથી તેના કરતાં વ્યવહાર અલ૫ વિષયી છે અને સંગ્રહ બહુ વિષયી છે. હવે ઋજુસૂત્ર કરતાં વ્યવહાર ત્રિકાળ વિષયી છે અને
જુસૂત્ર તે વર્તમાન વિષયને જ ગ્રહે છે તેથી તેનું ક્ષેત્ર વ્યવહાર કરતાં નાનું છે, શબ્દ નય કાલાદિ વચન લિંગથી વહેંચતા અર્થને ગ્રહે છે અને જુસૂત્ર નય વચન લિંગને ભિન્ન પાડતું નથી તે માટે ત્રાજુસૂત્ર નયથી શબ્દ નયનું ક્ષેત્ર અલપ છે અને શબ્દ કરતાં જુસૂત્ર નય બહુ વિષયી છે, શબ્દ નય ઈન્દ્રરૂપ એક પર્યાયને ગ્રહતાં શક, પુરંદર, શચીપતિ વિગેરે ઇન્દ્ર વ્યકિત બાધક સર્વ પર્યાયને રહે

Page #67

૪૮
નય માર્ગાદેશિકા
છે અને સભિરૂઢ નય જે ધમ વ્યકત છે તેજ વાચક પાઁયને ગ્રહે છે. માટે શબ્દ નયથી સમભિરૂઢ નય અલ્પવિષયી છે. એવ‘ભૂત નય પ્રતિ સમયે ક્રિયા ભેદે ભિન્નાથ પણે માનતા અલ્પવિષયી છે માટે એવ ભૂતથી સમભિરૂઢ નય બહુ વિષયી છે.
ઉગમ ન સુનય વ્યવહારનય બ્રહ્મરસના શબ્દન એમ
મભિક
નયાનું ભિન્નભિન્નપણે વર્તવુ
પ્ર—સનય ભિન્ન ભિન્નપણે વર્તતા શાથી કહી શકાય ? ઉ—દરેક નય પાત પેાતાના નયના સ્વરૂપે અસ્તિ છે અને તેમાં પરનયના સ્વરૂપની નાસ્તિ છે માટે
પ્ર—જો એમ ન માનવામાં આવે તે શું થાય? ઉ— એવભૂત નયમાં સમભિરૂઢની નાસ્તિતા નહિ માનવામાં આવે તે તે એવ ́ભૂત નય સમભિરૂઢ કહેવાય. એ દોષ લાગે તથા એવ’ભૂતથી સમભિરૂઢ નયનુ સ્વરૂપ ભિન્ન ઠરે નહિ. ઇત્યાદિ દ્વાષો આવે માટે વિધિ પ્રતિષેષે કરી નયામાં સસભંગી માનતાં સવ દોષ પરિહારપૂર્વક પ્રત્યેક નયની સિદ્ધિ થાય છે.

Page #68

દ્વિતીય વિભાગ
રત્નાકર-અવતારિકામાં કહ્યું છે કેઃ-એ સાત નય એક બીજાની અપેક્ષા ન રાખે છે તે દુર્નય કહેવાય છે અને એકાંત નય ગ્રહણ કરવાથી મિથ્યાષ્ટિપણું પ્રાપ્ત થાય છે.
ધર્મપર સાત નેય પ્ર-ધર્મપર સાત નય ઉતારે. ઉ–નગમ નય સર્વ ધર્મમાં લાગુ પડે છે. કારણ કે સર્વ પ્રાણુ ધર્મને ઈચ્છે છે એ નય અંશરૂપ ધર્મને ધર્મ એમ કહે છે. સંગ્રહ નય કહે છે કે વડેરાઓએ આદર્યો તે ધર્મ છે એ નયે અનાચાર ત્યાગે પણ કુલાચારને ધમ કહ્યો. વ્યવહાર નય કહે છે કે સુખનું કારણ તે ધર્મ છે, પણ એ નયે પુણ્ય કરણને ધર્મ મા. જુસૂત્ર નય તે ઉપયોગ સહિત વૈરાગ્ય પરિણામને ધર્મ કહે છે, એ નયમાં યથાપ્રવૃત્તિકરણના પરિણામ પ્રમુખ સર્વ ધર્મમાં ગણ્યા. યથાપ્રવૃત્તિકરણ મિથ્યાત્વને પણ હોય છે. શબ્દનય કહે છે કે “ધર્મનું મૂળ સમક્તિ છે માટે સમકિત તેજ ધર્મ કહેવાય છે. સમભિરૂઢ નય કહે છે કે જીવ અછવ આદિ નવ તવ તથા દ્રવ્યને ઓળખીને જીવ સત્તા ધ્યાવે, અજી. વને ત્યાગ કરે, એ જ્ઞાન-દર્શન -ચારિત્રને શુદ્ધ નિશ્ચય પરિણામ તે જ ધર્મ છે. એ નયે સાધક સિદ્ધના પરિણામ તેને ધર્મપણે લીધા. એવંભૂત નયના મતે શુકલધ્યાન, રૂપાતીતના પરિણામ ક્ષપકક્ષેણિ કર્મક્ષયનું કારણ તે ધમ. મેક્ષરૂપ કાર્યને કરે તે ધમ. એમ સાતનયથી ધર્મ જાણો.
સાત નયે સિદ્ધપણું પ્ર–સાત નય સિદ્ધપણુમાં ઉતારે

Page #69

નય માર્ગાપ શિકા
—સવ જીવના આઠ રુચક પ્રદેશ સિદ્ધ સમાન નિર્મળ રાવાથી સર્વ જીવે સિદ્ધ છે. એ નેગમ નયની માન્યતા છે.
૫૦
સંગ્રહ નય કહે છે કે સ જીવની સત્તા સિદ્ધ સમાન હાવાથી સર્વ જીવા સિદ્ધ છે; એ સગ્રહ નયે પયા યાસ્તિક નયે કરી કમ` સહિત અવસ્થાને ટાલી પણ દ્રવ્યાર્થિ ક નયે કરી સિદ્ધ સમાન અવસ્થા સર્વ જીવોની અંગીકાર કરી. વ્યવહાર નય. કહે છે કે વિદ્યા કૃષિ પ્રમુખ અણુ સિદ્ધ થયા તે સિદ્ધ. આદિ ધમ અગીકાર કર્યો. પેાતાના આત્માની સિદ્ધપણાની ધ્યાનના ઉપયોગમાં વર્તે છે
આ નયે ખાદ્ય વેષ જય જીસૂત્ર નયના મતે જેણે સત્તા આળખી અને તે સમયે સિદ્ધ જાણવે
એ નયે સમકિત જીવ સિદ્ધ સમાન છે એમ કહ્યું. શબ્દ નયમતે શુદ્ધ શુકલ ધ્યાન નામાકિ નિક્ષેપે સહિત તે સિદ્ધ છે. ત્યારે સમભિરૂઢ નય કહે છે કે કેવળ જ્ઞાન, કેવળ દર્શન, યથાખ્યાતચારિત્ર ઈત્યાદિ ગુણુ સહિત તેરમા ગુણસ્થાને વનારા કેવળી સિદ્ધ જાણવા. તેરમા ચૌદમા ગુણુઠાણુાના કવળીને આ નય સિદ્ધ કહે છે. એવ'ભૂત નયના અભિપ્રાયથી સકલકમ ક્ષયો, લોકના અંતે બિરાજમાન, અષ્ટ ગુણુ સ’પન્ન તે સિદ્ધ જાણવા.
'
જીવ ઉપર સાત નય
પ્ર-જીવ ઉપર સાત નય ઉતારી,
ઉ– નગમ નયના મતે જીવ ગુણ પર્યાયવાન છે. સંગ્રહ નયના મતે—જીવ અસ ́ખ્યાત પ્રદેશવાન છે.

Page #70

દ્વિતીય વિભાગ
પર વ્યવહાર નયના મતે–તે વિષયવાસના સહિત શરીરવાન છે.
રાજુસૂત્ર નયના મતે તે ઉપગવંત છે.
શબ્દ નયના મતે–તેનાં નામ, પર્યાય જીવ ચેતના છે અને તે એકાઈવાળો છે.
સમરૂિઢ નયના મતે તે જ્ઞાનાદિ ગુણવાળે છે માટે જીવને અર્થ ચેતના છે.
એવંભૂત નયના મતે-તે અનંત જ્ઞાન, ચારિત્ર તથા દર્શનવાન છે અને તે શુદ્ધ સત્તાવાન સિદ્ધાત્મા છે. એક વસ્તુમાં ભિન્નભિન્ન સત્તાવાળા સાત નય
પ્ર–એક વસ્તુમાં ભિન્ન ભિન્ન અભિપ્રાયવાળા સાત નય શી રીતે લાગી શકે?
ઉ–ભિન્ન ભિન્ન અભિપ્રાયથી એક વસ્તુનું સ્વરૂપ કહેવામાં કઈ જાતને વિવાદ પ્રાપ્ત થતું નથી.
દાખલા તરીકે એક પુરુષ છે. તે પુત્રની અપેક્ષાએ પિતા છે અને તે બાપની અપેક્ષાએ પુત્ર છે અને તે મા "ા-પિતાની અપેક્ષાએ નમ્ના કહેવાય છે અને તે મામાની અપેક્ષાએ ભાણેજ કહેવાય છે અને તે ભાઈની અપેક્ષાએ ભ્રાતા કહેવાય છે. એમ અપેક્ષાબુદ્ધિથી એક પુરૂષમાં પૂર્વોકત સંબંધ લાગે છે પણ એમ નથી કે તે પુત્રની અપેક્ષાએ પિતા કહેવાય એટલે તે સર્વને પણ પિતા કહેવાય. આ પ્રમાણે સાત નયમાં સાપેક્ષપણે પરસ્પર વિવાદ નથી, પરંતુ તે સમ્યગ જ્ઞાનમાં કારણભૂત છે.

Page #71

નય માર્ગો પર્દેશકા એક વસ્તુમાં ભિન્નભિન્ન વ્યવહારથી મૂળ
વસ્તુ રહી શકે છે. પ્ર-એક વસ્તુમાં સાત નયથી ભિન્ન ભિન્ન વ્યવહાર કરવાથી મૂળ એક વ તુ કેવી રીતે રહી શકે? આ ઉ–રહી શકે કારણ કે એક જીવ દ્રવ્ય દેવ શરીરને ધારણ કરે છે, ત્યારે તે દેવ કહેવાય છે, જ્યારે મનુષ્ય પર્યાય ધારણ કરે છે, ત્યારે મનુષ્ય કહેવાય છે અને તેજ જીવ જ્યારે નારકીપર્યાયને ધારણ કરે છે ત્યારે નારકી કહેવાય છે અને તેજ જીવ જ્યારે તિર્યાનિમાં જાય છે ત્યારે તિયંગૂ કહેવાય છે. એમ ચાર ગતિની અપેક્ષાએ ચાર પ્રકારનાં વ્યવહારને તે જીવ પામે છે પણ તેથી તે જીવ નષ્ટ થતો નથી. તેમ સાત નયથી એક વસ્તુ સ્વરૂપ કહેવાય છે પણ તેથી તે વસ્તુની નષ્ટતા થતી નથી. આ બાબત એક કેરીના દૃષ્ટાંતથી અવલેકીએ. કેરી ચક્ષુ સંબંધથી રૂપવાન કેરી કહેવાય છે અને તેજ કેરીને જીભને સંબંધ થવાથી રસવાળી કહેવાય છે અને તે કેરીને નાસિકાને સંબંધ થવાથી સુગંધવાળી કહેવાય છે અને તેજ કેરીને વફ ઈદ્રિયને સંબંધ થવાથી સુકોમળાદિ વ્યવહારવાળી કહેવાય છે અને શ્રાગ્રંદ્રિયને સંબંધ થવાથી પિચ પિચાદિ શબ્દ વ્યવહારને પામે છે પણ તેથી કેરી વસ્તુ નષ્ટ થતી નથી, તેમ ભિન્ન ભિન્ન વિષયેવાળા સાત નથી એક વસ્તુનું સ્વરૂપ કહેતાં વસ્તુ નષ્ટ થતી નથી.
તે સમાપ્ત

Page #72
E CILEHMIR CAV. g T & સ્વાદુવાદ અપેક્ષિતનય. છૂટાનવ | ગૅસ આ ચિત્રનો સાર એ છે કે, જેમ હાથી છૂટા હોય છે ત્યારે કઈ કે વૃક્ષોને ભાંગી નાંખે છે, પરંતુ તેને મહાવત અંકુશથી વશ રાખે છે, ત્યારે તે દરબારે ગાજે છે-વારે છે–તેવી રીતે એકાંત મતવાળાએ પાતાને અમુક સત્ય પ્રાપ્ત થવાથી, તેને આખાના રૂપમાં પ્રતિપાદન કરવા મથે છે ત્યારે જ મતસંધષ ણો થાય છે, પરંતુ તેઓ જ્યારે સ્યાદ્વાદને અનુસરે છે ત્યારે તવંત પ્રાપ્ત કરે છે, એટલું જ નહિ પરંતુ જગતમાં કાતિ સંપાદન કરે છે. આથી નયને હાથીની ઉપમા આપવામાં આવી છે, અને સ્યાદ્વાદને અંકુશની ઉપમા આપવામાં આવી છે. ધી શક્તિ પ્રી. પ્રેસ, સલાપસ, કૈસરેડ, અમદાવાદ.