Book Title: Natikanukari Shadbhashamayam Patram
Author(s): Vinaysagar
Publisher: ZZ_Anusandhan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229296/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATikAnukAri SaDbhASAmayaM patram / saM. ma. vinayasAgara SaDbhASA meM yaha patra eka anupama kRti hai / 18vIM zatAbdI meM bhI jaina vidvAn aneka bhASAoM ke jAnakAra hI nahIM the apitu unakA apane lekhana meM prayoga bhI karate the| laghu nATikA ke anukaraNa para vikrama samvat 1787 meM mahopAdhyAya rUpacandra (rAmavijaya upAdhyAya) ne benAtaTa (bilADA) se vikramanagarIya pradhAna zrIAnandarAma ko yaha patra likhA thA / isa patra kI mUla hastalikhita prati prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura ke hastalikhita saMgrahAlaya meM kramAMka 29606 para surakSita hai| yaha do patrAtmaka prati hai| patralekhaka rUpacandra upAdhyAya dvArA svayaM likhita hai / ata: isakA mahatva aura bhI bar3ha jAtA hai| isa patra ke lekhaka mahopAdhyAya rUpacandra hai / patra kA paricaya likhane ke pUrva lekhaka aura pradhAna AnandarAma ke sambandha meM likhanA abhISTa hai / mahopAdhyAya rUpacandra : kharataragacchIya zrIjinakuzalasUrijIkI paramparA meM upAdhyAya kSemakIrti se niHsRta kSemakIrti upazAkhA meM vAcaka dayAsiMhagaNi ke ziSya rUpacandragaNi hue / dIkSA nandI sUcI ke anusAra inakA janmanAma rUpau yA rUpacanda thA / inakA janma saM0 1744 meM huA thA / inakA gotra AMcaliyA thA aura inhoMne vi. saM. 1756 vaizAkha sudi 11 ko sojhata meM jinaratnasUri ke paTTadhara tatkAlIna gacchanAyaka jinacandrasUri se dIkSA grahaNa kI thI / inakA dIkSA nAma thA rAmavijaya / kintu inake nAma ke sAtha janmanAma rUpacandra hI adhika prasiddhi meM rahA / usa samaya ke vidvAnoM meM inakA mUrdhanya sthAna thaa| ye udbhaTa vidvAn aura sAhityakAra the / tatkAlIna gacchanAyaka jinalAbhasUri 1. ma0 vinayasAgara evaM bhaMvaralAla nAhaTA, kharataragaccha dIkSA nandI sUcI, pRSTha 26, prakAzaka : prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusaMdhAna-27 aura kriyoddhAraka saMvignapakSIya praur3ha vidvAn kSamAkalyANopAdhyAya ke vidyAguru bhI the| saM0 1821 meM jinalAbhasUri ne 85 yatiyoM sahita saMgha ke sAtha AbU kI yAtrA kI thI, usameM ye bhI sammilita the / vikrama samvat 1834 meM 90 varSa kI paripakva Ayu meM pAlI meM inakA svargavAsa huA thA / pAlI meM ApakI caraNa-pAdukAe~ bhI pratiSThita kI gaI thIM / inake dvArA nirmita katipaya pramukha racanAyeM nimna hai : saMskRta : gautamIya mahAkAvya - (saM0 1807) kSamAkalyANopAdhyAya racita saMskRta TIkA ke sAtha prakAzita hai| guNamAlA prakaraNa - (1814), caturviMzati jinastuti paJcAzikA (1814), siddhAntacandrikA "subodhinI" vRtti pUrvArdha, sAdhvAcAra TviMzikA, SaTabhASAmaya patra Adi / bAlAvabodha va stabaka : bhartRhari-zatakatraya bAlA0 (1788) amaruzataka bAlAvabodha (1791), samayasAra bAlAvabodha, (1798), kalpasUtra bAlAvabodha (1811), hemavyAkaraNa bhASA TIkA (1822) aura bhaktAmara, kalyANamandira, navatatva, sannipAtakalikA Adi para stabaka / sphuTa racanAyeM : AbU yAtrA stavana (saM0 1821), phalaudI pArzva stavana, alpabahutva stavana, sahasrakUTa stavanAdi aneka choTI-moTI racanAyeM prApta hai / mahopAdhyAya jI kI ziSya paramparA bhI vidvAnoM kI paramparA rahI hai| pradhAna AnandarAma : AnandarAma ke sambandha meM isa patra meM kevala yahI ullekha milatA hai ki ye vikramanagara arthAt bIkAnera nareza anUpasiMhajI ke rAjyAdhikArI aura mahArAjA sujAnasiMhajI ke rAjyakAla meM rAjyadhurA ko dhAraNa karane meM vRSabha ke samAna haiM arthAt bIkAnera ke pradhAna the / bIkAnera ke yuvarAja Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ March-2004 jorAvarasiMha the / ye kisa jAti aura kisa vaMza ke the, isakA koI saMketa isa patra meM nahIM hai / kintu yaha spaSTa hai ki mahopAdhyAya rUpacandra ke sAtha inakA ghaniSTha sambandha rahA hai / rAjanIti ke atirikta AnandarAma praur3ha vidvAn thA, anyathA saMskRta, prAkRta, saurasenI, mAgadhI aura paizAcI Adi chaH bhASAoM meM inako patra nahIM likhA jAtA / 3 DaoN. gaurIzaMkara hIrAcandra ojhA ne bIkAnera rAjya kA itihAsa prathama khaNDa meM AnandarAma ke sambandha meM jo bhI ullekha kie hai, ve nimna haiM :mahArAja anUpasiMha ke Azraya meM hI usake kAryakartA nAjara AnandarAma ne zrIdhara kI TIkA ke AdhAra para gItA kA gadya aura padya donoM meM anuvAda kiyA thA / (pRSTha 284 ) nAjara AnandarAma mahArAjA anUpasiMha kA musAhiba thA / usake pIche va mahArAjA svarUpasiMha tathA mahArAja sujAnasiMha ke sevA meM rahA, jisake samaya meM vikrama samvat 1789 caitra vadI 8 (1733 tArIkha 26 pharavarI) ko vaha mArA gayA / (pRSTha 285) jaba kAphIle vAloM ne mahArAjA sujAnasiMha ke darabAra meM Akara zikAyata kI to pradhAna nAjara AnandarAma Adi kI salAha se mahArAjA ne apanI senA ke sAtha prayANa kara varasalapura ko jA gherA / (pRSTha 297) kucha hI dinoM bAda navIna bAdazAha (mohammadazAha) ne sujAnasiMha ko bulAne ke lie ahadI (dUta) bheje, parantu sAmrAjya kI dazA dina-dina giratI jA rahI thI, aisI paristhiti meM usane svayaM zAhI sevA meM jAnA ucita nahIM samajhA / phira bhI dillI ke bAdazAha se sambandha banAye rakhane ke lie usane khavAsa AnandarAma aura mUdhar3A jasarUpa ko kucha senA ke sAtha dillI tathA mehatA pRthvIsiMha ko ajamera kI caukI para bheja diyA / ( 298, 299 ) sujAnasiMha ke eka musAhaba khavAsa AnandarAma tathA jorAvarasiMha meM vaimanasya hone ke kAraNa vaha ( jorAvarasiMha) usako maravAkara usake sthAna meM apane prItipAtra phatahasiMha ke putra bakhtAvarasiMha ko rakhavAnA cAhatA thA / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusaMdhAna - 27 apanI yaha abhilASA usane pitA ke sAmane prakaTa bhI kI, para jaba udhara se use protsAhana na milA to vaha nohara meM jAkara rahane lagA, jahAM avasara pAkara usane vi0 saM0 1789 caitra vadi 8 ( I0 sa0 1733 tA0 26 pharavarI) ko AdhIrAta ke samaya khavAsa AnandarAma ko maravA DAlA / jaba sujAnasiMha ko isa apakRtya kI sUcanA milI to vaha apane putra se aprasanna rahane lagA / isa para jorAvarasiMha UdAsara jA rahA / jaba pratiSThita manuSyoMne mahArAjA sujAnasiMha ko samajhAyA ki jo ho gayA so ho gayA, aba Apa kuMvara ko bulA leM / isa para sujAnasiMha ne kuMvara kI mAtA derAvarI tathA sIsodaNI rANI ko UdAsara bhejakara jorAvarasiMha ko bIkAnera bulavA liyA aura kucha dinoM bAda sArA rAjya kArya use hI sauMpa diyA / (pRSTha 300 ) isI itihAsa ke anusAra tInoM rAjAoM kA kAryakAla isa prakAra - 4 hai : 1. mahArAjA anUpasiMha janma 1695, gaddI 1726, mRtyu 1755 2. mahArAjA sujAnasiMha janma 1747, gaddI 1757, mRtyu 1792 3. mahArAjA jorAvarasiMha janma 1769, gaddI 1792, ojhAjI ne AnandarAma ko mahArAjA anUpasiMha kA kAryakartA nAjara, to kahIM mahArAjA anUpasiMha kA musAhiba mAnA hai / mahArAjA sujAnasiMha ke samaya pradhAna mAnA hai aura unako eka sthAna para kUTanItijJa aura khavAsa bhI kahA hai / isameM tanika bhI sandeha nahIM ki tInoM mahArAjAoM ke sevAkAla meM rahate hue vaha musAhiba aura kUTanItijJa to thA hI / patra kA sAMrAza : laghu nATikA ke anukaraNa para SaDbhASA meM yaha patra rUpacandra gaNi ne benAtaTa Azrama ( bilADA ke upAzraya) se likhA hai / devasabhA meM indrAdi devoM kI upasthiti meM sarasvatI isa nATikA ko prArambha karatI hai / martyaloka kA paribhramaNa kara Aye bRhaspati Adi deva sabhA meM praveza karate hai aura mRtyu loka kA varNana karate hue maru-maNDala ke vikramapura / bIkAnera kI zobhA kA varNana karate hai / sAtha hI sUryavaMzI mahArAjA anUpasiMha, mahArAjA sujANasiMha aura yuvarAja jorAvarasiMha ke zaurya aura dhArmika Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ March-2004 kriyAkalApoM kA tathA janarajaMna kA varNana karate hai / indra, sUrya, candra, bRhaspati Adi samasta devatAoM kI upasthiti meM urvazI ke anurodha para sarasvatI Age kA varNana prAkRta, saurasenI, mAgadhI, paizAcI Adi bhASAoM meM madhura zabdAvalI meM nagara, rAjA, pradhAna ityAdi ke kArya-kalApoM kA prasAdaguNa yukta varNana karatI hai / isa prakAra devasabhA ko anuraMjita kara lekhaka mahArAjA, rAjakumAra aura AnandarAma ko dharmalAbha kA AzIrvAda dete hue patra pUrNa karatA hai / yaha patra migasara sudi tIja samvat 1787 AnandarAma ke kutUhala aura usako pratibodha dene ke lie yaha patra likhA gayA hai| prAya: jinezvara bhagavAn kI stuti meM hI jaina kaviyoM ne aneka bhASAoM kA prayoga kiyA / kintu vyakti vizeSa ke lie patra ke rUpa meM aneka bhASAoM kA prayoga abhI taka dekhane meM nahIM AyA, isa kAraNa yaha kRti atyanta mahattva kI hai| vikramanagarIyapradhAnazrIAnandarAmaM prati venAtaTAt zrI rUpacandra (rAmavijayopAdhyAya) preSitam nATikAnukAri SaDbhASAmayaM patram / // 0 // svastizrIsiddhasiddhAntatattvabodhA(dha) vidhAyine / astu vidyAvinodenAtmAnaM ramayate sate // 1 // kRtAdhivasatiH sAdhuH zrImadvenAtaTAzrame / SaDbhASo(SA) lekhalIlAyAM rUpacandraH pravartate // 2 // athA'tra patropakrame kaviH sarasvatI sambhASate svargAdhivAsini sarasvati mAtarehi, brUhi tvameva nanu devasadovinodam / nATyena kena bhagavAnmaghavAnidAnI, santuSyati svahadi bhAvitavizvabhAvaH // 3 // Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusaMdhAna-27 sarasvatI-vatsa ! zrRNu madhyesurasabhaM devaH kathArasakutUhalI / kiJcidvivakSurakhilA-mAluloka surAvalIm // 4|| atha same'pi samavahitA devA devapAdAbhimukhaM tasthuH / deva : bho bhoH surAH kalirayaM kaluSIkaroti, bhUlokametamiva santamasaM samastam / tenAnvahaM sukRtavartma vihAya mohAt, sarvatra samprati vizo vipathaM vizanti // 5 // surA :- satyaM bhASante devapAdAH, omiti pratizrRNvanti / devaH punarapi tatraiva kutracidapi pratipadya daivAdezaM padaM kRtayugaM labhate tvidAnIm / tasyAdya me vasati nirNayamantareNa, zlAghyairalaM bahurasairaparairvilAsaiH // 6 // atha sarve'pi surAH karNAkarNi parasparaM mantrayanti / svAmI kRtayugapadajijJAsurasti / tatastadanveSaNArthamAlokitavyo'smAbhirmartyalokaH, tatrApi madhyadezaH / yato varNyate'yaM vRddhaiH / suragiririva kalpapAdapAnAM, bhavati nRNAM prabhAvo mahIyasAM yaH / vilasati khalu yatra tIrthamAtA, jayati jagatyanaghaH sa madhyadezaH // 6|| atastvaritavyaM tadvilokanAya / iti niSkrAntA mahitadevA devyazca / atha dauvArikaH - jayantu bhaTTArakAH ! (devo nayante(ne) na pratIcchati) dauvArikaH - deva ! martyalokAdAgataH suragaNo devadarzanAbhilASI dvAre Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ March-2004 bhagavadAjJAM pratIkSate / deva: - pravezaya Azu tam / atha dauvArikaH - suragaNaM pravezayati / pravizya, __ surAH - jayanti devapAdA ! iti kRtAJjalipuTAH bhaTTArakaM praNamanti / deva: - asti svAgataM sarvasuparvaNAmiti hastavinyAsena- sama stAnAzvAsayati / surAH - svarloke cApi bhUloke pAtAle vA suparvaNAm / gatiravyAhatA deva ! tava vyAdhAma tejasA // 8 // smitvA devaH - jaladharadhArAdhoriNi saMsekotphullanIpakusumamiva / smeravapurbhavadIyaM zaMsati satkAmasiddhimidam // 9 // guruH - atrabhavadbhiH kimajJAtamasti, tathApi kiJcinnetrAtithIkRtaM vRttaM devapAdAnAM purastAt surAH pRthaya(ka) pRthaya(k) rUpayitumutsahante / devaH - bhavatu / guruH - no prAcI dizamAsamudramakhilA'pAcI pratIcI tatho dIcI deva nirIkSya dezanagaranAmAbhirAmAM muhuH / AlokyA'tha puraM nu vikramapurAbhikhyaM marormaNDale, nityonmIlanayoryathA nayanayoH sAphalyamAptaM suraiH // 10 // deva: - savismayam, kIdRzaM tat ? kazca tatrAcAraH ? | guruH - rAjan ! yatra sujAMNasiMhanRpatirdhatte bhavadrUpatAM, zrIjorAvarasiMhanAmaka idaMsUnarjayantAyate / devaupamyamaho vahanti sakalA lokAzca yadvAsina-- statki devapureNa vikramapuraM na sparddhate sAmpratam ? // 11 // atha devo ravermukhamAlokya, nanu bho dinapate ! guruNA madupamo'yamabhihito bhUpaH, pratidinaM gaganaM gAhamAnena bhavatA''lokito'pi kiM na jJApitaH ? / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusaMdhAna-27 dinapatiH - satrapam, svAmin ! matsantatiguNotkIrtanaM mamaiva nocitam, tathApi rahasyametadeva / madanvaye bhUpatayo mahAntaH, santIha kAle bahavastathApi / sujANasiMhAhvayabhUmipAte, jAte tuM vaMzaM kalayAmi dhanyam // 12 // atha zazadharamupasRtya, dinakaraH - vayasya nizApate / tvameva vistareNa devapAdAnAM purastatkIttiM kIrtaya, bhaTTArakAH zrotumanAsAssanti / zazadharaH - bhavatu, svAmin !, bhUpAlA bahavo bhavantu bhuvane sUryenduvaMzodbhavA, ye na nyAyavido na cApi nipuNA nAcArasaJcAriNaH / kiM taiH kApuruSaiH kale: sahacarairbhUbhArabhUtaiH sadA, satyevA'tha sujAMnasiMhanRpatau rAjanvatI bhUriyam // 13 // niHsvAneSu nadatsu dezapatayo nazyeyurasyA'rayo'raNyaM caiva vizeyurAzu cakitAH syuH zvApadaudhAstataH / te kiM tvAdhivaseyurityavanikAkSobhAvanavyAkulA, digyAtrApratiSedhamevamanaze santyasya digdantinaH // 14 // yo devAn yajate prajAhitakRte varyAn dvijAn vandate, dhatte bhaktimathA'cyute pratidinaM sanmAnayatyarthinaH / sAdhUMstoSayati dviSo damayati kSyApAlamAlezvaraH, so'yaM zrImadanUpasiMhanRpateH sUnUna kai: stUyate // 15 // devaH - kRtayugapravRttirevA'yam / zazadharaH - punaH kim / devaH - urvazyabhimukhamAlokya, Arye ! ita ehi / upasRtya urvazI : - uvaTThiyAmhi, ajjA bhaTTiNo kimANaviMti ? devaH -- Arye !, nirjaraso jagatkRtye niyojayitavyAH santItyata Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ March-2004 ime'dhunA svAsthyaM labhantAm / bhavatyeva satantryA tatratyavRtti madhurayA prAkRtagirA''viHkarotu / urvazI: -- sAmINaM ANA pamANaM, aha dAva suNeha tasseva raNNo kumAracariyaM, maNaharasabhiyavayaNo ghaNamittajuo pattAragummahaNo / sira(ri)jorAvarasIho jayai kumAro kumAruvva // 16 / / athorvazI ratiM vilokya smitvA ca, jaM daTThaNa surUvaM ajja aNaMgo kimaMgavaM jAo / iya ciravimhiyahiyayA raI ThiyA taM ahilasaMtI / / 16 / / vidUSakaH - aha tattha raidevI eteNa saddhi ahilAsANaM siddhisaMpaNNA / ahavA daliddakalattapayaM imAe avaladdhaM / urvazI : - tubbhehiM ceva raI paDipucchaNIyA / ratiralajjata / devaH - Arye ! punarAkhyAhi tacceSTitam / urvazIH - pamANaM sAmI, so jayau rAyaputto jassa pasAyA buhANa gehammi ! jaM sirisarasaiveraM bhagnaM khalu cegavAsammi // 18 // IsarabhattI hiyae jassa muhe bhAraI kare lacchI / so loANaMdayaro jayau sayA tattha juvarAyA // 19 / / devaH - Arye / ayamapi satyavAnuga eva ? | urvazI : - aha kiM ? / devaH - Arye ! brUhi, kastatra pradhAnapuruSo rAjyadhurAdharaNadhaureyaH? / urvazI : - pasIyau sAmI !, maha sahIo sUraseNI-mAgahI-pisAI devIo bhaTTiNo AlAvapasAyaM saMpehite / devaH - bhavatu, Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 anusaMdhAna-27 upasRtya sUrasenI - sAmiA, imAe sahIe saddhi vikkamanayaraM pAsidUNAhaM harisukkarisamuvagadA / ittha NaM ANaMdarAmanAmeNaM raNNo pahANapuriso dahro / ammahe bhayavaM dAva tassa lAvaNNaM ki bhaNemi ? devaH - kIdRzo'sau ? / zUrasenIghaDidUNa ajjauttaM edaM puNa ajja baMbhadevovi / edArisaM ghaDedu hotthA noyyeva ya samatthe // 20 // hojjA kassavi jaNao jadi baMbho puNa sarassadI jnnnnii| tahavi hu na bhodi loe viyakkhaNo assa sArittho // 21 // atha mAgadhI: - hate ! uvalama / hageyyeva edazzalUvaM palUvayizzaM / zUrasenI uparamati / deva: - brUhi mAgadhi ! taccaritam / / mAgadhI : -khalu zili zuyANaziMghazza zAmadANehiM bheyaDaMDehiM / paJce zaccapadiJce lajjadhulaMze zuNivvahade / / 22 / / tammi pule ze lAyA puNo vi ze dhammie nnivkumaale| ze tattha pahANapulize yuttamiNaM NimmidaM vihiNA // 23 / / atha pizAcI : - hale ! uvalama, ta(taM) etassa phutthattanaM na kiyyatto ahaM yyeva cAnAmi / deva: - vada tvameva / pizAcI: - chahatalasanapalamatthaM yo vitati satthaya niphala niUna / atthappelakaluI saccemakke pataMtei // 24 // saccanalakkhanatakkho samakkaphAsAlato matimaM / pahulokAnaMtakalo nata tuA naMtalAmoso / / 25 / / vidUSakaH - hI hI ! imAe mAgahIpizAIbhagavadIe gilavilarUvaM vANI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ March-2004 mahurattaNaM assudapuvvaM maye suNidaM / deva: - tarhi ayamapi satyayugAnuvartyevA'sti / pizAcI : aha kim / urvazI : - ( ito'valokya) heje, avajjhaMsabhAsAvisArae ! tamavi kiM vuttakAmA ciTThasi ? | ceTI : - huM / urvazI : - sAmI, esAvi bhaTTiNo AlAvapasAyaM IhaI / deva : - brUhi - coTI : - rajjapahANamaNIsi puNa jahAM caubbhu dhannu / iti uparamati / - maMtakaraNa jesa rUvu jahAM dhaNarakkhaNau kinnu ||26|| jahiM vikka maNayarahiM rahaiM, suhu jaNa devaha jemvu / dhamma kerI vaTTaDI, hallai appaNa pembu ||27|| ghari ghari devA pujjiyaI, ghari ghari dijjai ( jjai) dANu / ghari ghari mahilA sIlavai, ghari ghari dhammaha ThANu // 28 // jhallari tUra jhaNakkaDA, huMti vihANaha saMjhi / diNa dina hallohali rahai, devala devala maMjhi // 29 // vikkamaNayaraha bhattiDI, saggaha majjhi paloi / saggaha kerI bhattiDI, vikkramaNayarahiM joi // 30 // atha guruH M 11 samasaMskRtena, idameva nagaramaribalatApavihInaM visAriguNapInam / nahi nahi pApAdhInaM bhUyo bhUyo vadAmInam // 31 // atha devaH - (prasa) Alabdhamatraiva kRtayugasadamiti samAdhAya devanAyako devavidheyAn sAdhayati / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 anusaMdhAna-27 iti raJjitA devaparSat / rAjaMzciraM jIva vidhehi rAjyaM, ciraM mahArAjakumAra ! jIva / ANandarAmA'nvahameva nanda, zrIdharmalAbhaM satataM vahasva // 32 // iti zrI nATikAnukAriSaDbhASAmayaM patram / likhitaM mArgazIrSAsitatRtIyAtithau 1787 varSe / AnandarAmasya kutUhalArthaM, bhASAzca SaT taM pratibodhanArtham / sarvajJaputratvakavitvasaMjJonmAdapramodAdahamapyakhelam // 1 //