Book Title: Naitik Mulyo ki Parivartanshilta
Author(s): Sagarmal Jain
Publisher: Z_Shwetambar_Sthanakvasi_Jain_Sabha_Hirak_Jayanti_Granth_012052.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211294/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 jaina vidyA ke AyAma khaNDa - 6 vyaktiyoM ke bauddhika vikAsa, saMskAra tathA sAMskRtika, sAmAjika evaM bhautika paryAvaraNa kI vividhatA aura parivartanazIlatA hai| ata: naitika pratimAnoM meM vividhatA yA anekatA svabhAvika hI hai| vaiyaktika zubha kI dRSTi se prastuta naitika pratimAna aura sAmAjika zubha kI dRSTi se prastuta naitika pratimAna bhinna hogaa| isI prakAra vAsanA para AdhArita naitika pratimAna, viveka para AdhArita naitika pratimAna se alaga hogaa| rASTravAdI vyakti kI naitika kasauTI antarrASTrIyatA samarthaka yA mAnavatAvAdI vyakti kI naitika kasauTI se pRthak hogI / pU~jIvAda aura sAmyavAda ke naitika mAnadaNDa bhitra-bhitra hI rheNge| ataH hameM naitika mAnadaNDoM meM anekatA ko svIkAra karanA hogaa| kucha loga yahA~ param zubha kI AvadhAraNA ke AdhAra para eka naitika pratimAna kA dAvA kara sakate haiN| kintu unakA yaha parama zubha yA to ina vibhinna zubhoM yA hitoM ko apane meM antarnihita karegA yA inase pRthak hogaa| naitika mUlyoM kI parivartanazIlatA kA prazna prAcIna kAla se hI dArzanika cintana kA viSaya rahA hai, kintu Aja jaba parivartana kI havA tejI se baha rahI hai aura parivartana ke nAma para svayaM nIti kI mUlyavattA para hI prazna cinha lagAyA jA rahA hai, taba yaha prazna adhika gambhIra cintana kI apekSA karatA hai| naitika mUlyoM kI parivartanazIlatA naitika mUlyoM kI parivartanazIlatA para vicAra karate samaya sabase pahale hameM yaha nizcita kara lenA hogA ki ukta parivartanazIlatA se hamArA kyA tAtparya hai? kucha loga parivartanazIlatA kA artha svayaM nIti kI mUlyavattA kI asvIkRti se lete haiM Aja jaba naitika mUlyoM ko sAMvegika abhivyakti yA vaiyaktika evaM sAmAjika anumodana evaM ruci kA paryAya mAnA jA rahA ho, taba parivartanazIlatA kA artha svayaM unakI mUlyavattA ko nakAranA hI hogaa| Aja nIti kI mUlyavattA svayaM apane artha kI talAza kara rahI hai| yadi naitika pratyaya arthahIna hai, yadi ve mAtra pratyayAbhAsa (Pseudo-concepts) haiM, to phira unakI parivartanazIlatA kA bhI koI vizeSa artha nahIM raha jaataa| kyoMki yadi naitika mUlyoM kA yathArtha evaM vastugata astitva hI nahIM hai, yadi ye mAtra manokalpanAyeM haiM to unake parivartana kA Thosa AdhAra bhI nahIM hogaa| dUsare, jaba hama zubha evaM azubha athavA aucitya evaM anaucitya ke pratyayoM ko vaiyaktika evaM sAmAjika anumodana yA pasandagI kiMvA nApasandagI ke rUpa meM dekhate haiM, to unakI parivartanazIlatA kA artha phaizana kI parivartanazIlatA se adhika nahIM raha jAtA hai| yadi param zubha ina bhinna-bhinna mAnavIya zubhoM ko apane meM antarnihita karegA to vaha bhI naitika pratimAnoM kI anekatA ko svIkAra karegA aura yadi vaha ina mAnavIya zubhoM se pRthak hogA to nItizAstra ke lie vyartha hI hogA kyoMki nItizAstra kA pUrA sandarbha mAnava kA saMdarbha hai| naitika pratimAna kA prazna tabhI taka mahattvapUrNa hai jaba taka manuSya, manuSya ke stara se Upara uThakara devatva ko prApta kara letA hai yA manuSya ke stara se nIce utara kara pazu bana jAtA hai, to usake liye naitikatA yA anaitikatA kA koI artha nahIM raha jAtA hai aura aise vAstavika manuSya ke liye naitika pratimAna aneka hI hoNge| kyoMki usakA astitva bahuAyAmI aura antarvirodhoM se yukta hai| isa prakAra naitika pratimAnoM ke sandarbha meM anaikAntika dRSTikoNa hI samyak hogaa| hamArI isa sthApanA ko yadi koI nAma denA ho to hama ise naitika pratimAnoM kA 'anekAntavAda' kaha sakate haiN| kyA nIti kI mUlyavattA para vaisA prazna cihna lagAyA jA sakatA hai? kyA naitika mUlyoM kI parivartanazIlatA phaizanoM kI parivartanazIlatA ke samAna hai, jinheM jaba cAheM taba aura jaisA cAheM vaisA badalA jA sakatA hai? Aiye, jarA praznoM para thor3I gambhIra carcA kreN| sarvaprathama to Aja jisa parivartanazIlatA athavA gatyAtmakatA kI bAta kahI jA rahI hai, usase to svayaM naitikatA ke mUlya hone meM hI anAsthA utpanna ho gaI hai| Aja kA manuSya apanI pAzavika vAsanAoM kI pUrti ke lie viveka evaM saMyama kI niyAmaka maryAdAoM kI avahelanA ko hI mUlya parivartana mAna rahA hai| varSoM ke cintana aura sAdhanA se phalita ye maryAdAyeM Aja use korI laga rahI haiM aura inheM tor3a-pheMkane meM hI use mUlya krAnti parilakSita ho rahI hai| svatantratA ke nAma para vaha atantratA aura arAjakatA ko hI mUlya mAna baiThA hai| kintu yaha saba mUlya vibhrama yA mUlya viparyaya hI hai jisake kAraNa naitika mUlyoM ke nirmUlyIkaraNa ko hI parivartana kahA jA rahA hai| yahA~ hameM yaha samajha lenA hogA ki mUlya saMkramaNa yA mUlyAntaraNa mUlyaniSedha nahIM hai parivartanazIlatA kA tAtparya svayaM nIti ke mUlya hone meM anAsthA nahIM hai| yaha satya hai ki naitika mUlyoM meM aura nIti-sambandhI dhAraNAoM meM paritarvana hue haiM aura hote raheMge, kintu mAnava itihAsa meM koI bhI kAla aisA nahIM hai jaba svayaM nIti kI mUlyavattA ko hI asvIkAra kiyA gayA ho| vastutaH naitika mUlyoM kI parivartanazIlatA meM bhI kucha aisA avazya hai jo banA rahatA hai aura . Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naitika mUlyoM kI parivartanazIlatA vaha hai, svayaM nIti kI mUlyavattA / naitika mUlyoM kI viSaya-vastu badalatI rahatI hai, kintu unakA AkAra banA rahatA hai| mAtra itanA hI nahIM, kucha mUlya aise bhI haiM jo apanI mUlyavattA ko bhI nahIM khote, mAtra unakI vyAkhyA ke sandarbha evaM artha badalate haiN| Aja svayaM nIti kI mUlyavattA ke niSedha kI bAta do dizAoM se khar3I huI hai-- eka ora bhautikavAdI aura sAmyavAdI darzanoM ke dvArA aura dUsarI ora vizleSaNavAdiyoM ke dvaaraa| yaha kahA jAtA hai ki vartamAna meM sAmyavAdI darzana nIti kI mUlyavattA ko asvIkAra karatA hai; kintu isa sambandha meM svayaM lenina kA vaktavya draSTavya hai| ve kahate haiM ki prAya: yaha kahA jAtA hai ki hamArA apanA koI nItizAstra nahIM hai; bahudhA madhya vittIya varga kahatA hai ki hama saba prakAra ke nItizAstra kA khaNDana karate haiM kintu unakA yaha tarIkA vicArakoM ko bhraSTa karanA hai, zramikoM aura kRSakoM kI A~khoM meM dhUla jhauMkanA hai| hama unakA khaNDana karate haiM jo IzvarIya AdezoM se nItizAstra ko AvirbhUta mAnate hai| hama kahate haiM yaha dhokhAdhar3I hai, zramikoM aura kRSakoM ke maStiSkoM ko pU~jIpatiyoM tathA bhUpatiyoM ke svArtha ke lie sandeha meM DAlanA hai, hama kahate hai ki hamArA nItizAstra sarvahArA varga ke varga saMgharSa ke hitoM ke adhIna hai: jo zoSaka samAja ko naSTa kare, jo zramikoM ko saMgaThita kare aura sAmyavAdI samAja kI sthApanA kare, vahI nIti hai, zeSa saba anIti hai|" isa prakAra sAmyavAdI darzana naitika mUlyoM kA mUlyAntaraNa to karatA hai, kintu svayaM nIti kI mUlyavattA kA niSedha nahIM karatA; vaha usa nIti kA samarthaka hai jo anyAya evaM zoSaNa kI virodhI hai aura sAmAjika samatA kI saMsthApaka hai; jo pIr3ita aura zoSita ko apanA adhikAra dilAtI hai aura sAmAjika nyAya kI sthApanA karatI hai| vaha bhautikavAdI darzana, jo sAmAjika evaM sAhacarya ke mUlyoM kA samarthaka hai, nIti kI mUlyavattA kA niSedhaka nahIM ho sakatA hai| yadi hama manuSya ko eka vivekavAn sAmAjika prANI mAnate haiM, to hameM naitika mUlyoM ko avazya svIkAra karanA hogaa| vastutaH nIti kA artha hai kinhIM vivekapUrNa sAdhyoM kI prApti ke lie vaiyaktika aura sAmAjika jIvana meM AcAra aura vyavahAra ke kinhIM aise AdarzoM evaM maryAdAoM kI svIkRti, jinake abhAva meM mAnava kI mAnavatA aura mAnavIya samAja kA astitva hI khatare meM hogaa| yadi nIti kI mUlyavattA kA niSedha koI dRSTi kara sakatI hai, to vaha mAtra pAzavika bhogavAdI dRSTi hai| yaha dRSTi manuSya ko eka pazu se adhika nahIM mAnatI hai| yaha satya hai ki yadi manuSya mAtra pazu hai to nIti kA koI artha nahIM hai, kintu kyA Aja manuSya kA avamUlyana pazu ke stara para kiyA jA sakatA hai? kyA manuSya nirA pazu hai? yadi manuSya nirA pazu hotA hotA hai to vaha pUrI taraha prAkRtika niyamoM se zAsita hotA hai aura nizcaya hI usake lie nIti kI koI AvazyakatA nahIM hotii| kintu Aja kA manuSya pUrNataH prAkRtika niyamoM se zAsita nahIM hai, vaha to prAkRtika niyamoM evaM maryAdAoM kI avahelanA karatA hai, ataH pazu bhI nahIM hai| usakI sAmAjikatA bhI usake svabhAva se nisRta nahIM hai, jaisI 245 ki yUthacArI prANiyoM meM hotI hai usakI sAmAjikatA usake buddhitatva kA pratiphala hai, vaha vicAra kI dena hai, svabhAva kI nhiiN| yahI kAraNa hai ki vaha samAja kA aura sAmAjika maryAdAoM kA sarjaka bhI hai aura saMhAraka bhI vaha unheM svIkAra bhI karatA hai aura unakI avahelanA bhI karatA hai; ataH vaha samAja se Upara bhI hai| breDale kA kathana hai ki yadi manuSya sAmAjika nahIM hai to vaha manuSya hI nahIM hai, kintu yadi vaha kevala sAmAjika hai to vaha pazu se adhika nahIM hai| manuSya kI manuSyatA usake atisAmAjika evaM naitika prANI hone meM hai| ataH manuSya ke lie nIti kI mUlyavattA kI asvIkRti asambhava hai| yadi hama parivartanazIlatA ke nAma para svayaM nIti kI mUlyavattA ko hI asvIkAra kareMge to vaha mAnavIya saMskRti kA hI avamUlyana hogaa| avamUlyana hI nahIM, usakI itizrI bhI hogii| J - punazca, naitika pratyayoM ko sAMvegika abhivyakti yA ruci - sApekSa mAnane para bhI na to svayaM nIti kI mUlyavattA ko nirasta kiyA jA sakatA hai aura na naitika mUlyoM ko phaizanoM ke samAna parivartanazIla mAnA jA sakatA hai yadi naitika pratyaya sAMvegika abhivyakti haiM to prazna yaha hai ki naitika AvegoM kA dUsare sAmAnya AvegoM ke antara kA AdhAra kyA hai? vaha kauna-sA tattva hai jo naitika Avega ko dUsare AvegoM se alaga karatA hai? yaha to sunizcita satya hai ki naitika Avega dUsare AvegoM se bhinna haiN| dAyitva bodha kA Avega, anyAya ke prati Akroza kA Avega aura krodha kA Avega, ye tInoM bhinna-bhinna staroM ke Avega haiM aura jo cetanA inakI bhinnatA kA bodha karatI hai, vahI naitika mUlyoM kI draSTA bhI hai| naitika mUlyoM ko svIkAra kiye binA hama bhinna-bhinna prakAra ke AvegoM kA antara nahIM kara skte| yadi isakA AdhAra pasandagI yA ruci hai to phira pasandagI yA nAsandagI ke bhAvoM kI utpatti kA AdhAra kyA hai? kyoM hama caurya-karma ko nApasanda karate haiM aura kyoM ImAnadArI ko pasanda karate haiM? naitika bhAvoM kI vyAkhyA mAtra pasandagI aura nApasandagI ke rUpa meM nahIM kI jA sakatI hai| mAnavIya pasandagI yA nApasandagI athavA ruci kevala mana kI mauja yA mana kI taraMga (Whim) para nirbhara nahIM hai| inheM pUrI taraha AtmaniSTha (Subjective) nahIM mAnA jA sakatA, inake pIche eka vastuniSTha AdhAra bhI hotA hai| Aja hameM una AdhAroM kA anveSaNa karanA hogA jo hamArI pasandagI aura nApasandagI ko banAte yA prabhAvita karate haiN| ve kucha Adarza siddhAnta, dRSTiyA~ yA mUlya-bodha hai, jo hamArI pasandagI yA nApasandagI ko banAte haiM aura jinake AdhAra para hamArI ruciyA~ gaThita hotI haiN| mAnavIya ruciyA~ aura mAnavIya pasandagI yA nApasandagI Akasmika evaM prAkRtika (Natural) nahIM hai| jo tattva inako banAte haiM, unameM naitika mUlya bhI haiN| pUrNatayA vyakti aura samAja kI racanA bhI nahIM haiM, apitu vyakti ke mUlya-saMsthAna ke bodha se bhI utpanna hotI haiN| vastutaH mUlyoM kI sattA anubhava kI pUrvavartI haiM; manuSya mUlyoM kA draSTA hai, sRjaka nhiiN| ataH isa dhAraNA ke AdhAra para svayaM nIti kI mUlyavattA ko nirasta nahIM kiyA jA sakatA hai dusare, yadi hama aucitya evaM anaucitya kA AdhAra sAmAjika upayogitA ko mAnate " . Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 haiM, to yaha bhI ThIka nhiiN| mere vyaktigata svArthoM se sAmAjika hita kyoM zreSTha evaM vareNya hai? isa prazna kA hamAre pAsa kyA uttara hogA? sAmAjika hitoM kI vareNyatA kA uttara nIti kI mUlyavattA ko svIkAra kiye binA nahIM diyA jA sakatA hai| isa prakAra parivartanazIlatA ke nAma para svayaM nIti kI mUlyavattA para prazna cinha nahIM lagAyA jA sktaa| naitika mUlyoM ke astitva kI svIkRti meM hI unakI parivartanazIlatA kA koI artha ho sakatA hai, unake nakArAne meM nahIM hai| jaina vidyA ke AyAma khaNDa 6 yahA~ hameM yaha bhI dhyAna rakhanA cAhie ki samAja bhI naitika mUlyoM kA sRjaka nahIM hai| samAja kinhIM AcaraNa ke prArUpoM ko vihita yA avihita mAna sakatA hai kintu sAmAjika vihitatA aura avihitatA naitika aucitya yA anaucitya se bhinna hai| eka karma anaitika hote hue bhI vihita mAnA jA sakatA hai athavA naitika hote hue bhI avihita mAnA jA sakatA hai| kaMjara jAti meM corI, Adima kabIloM meM narabali yA muslima samAja meM bahu patnI prathA vihita hai| rAjapUtoM meM lar3akI ko janmate hI mAra DAlanA, kabhI vihita rahA thaa| aneka dezoM meM vezyAvRtti, samalaiMgikatA, madyapAna Aja bhI vihita aura vaidhAnika hai, kintu kyA inheM naitika kahA jA sakatA hai? nagnatA ko yA zAsanatantra kI AlocanA ko avihita evaM avaidhAnika mAnA jA sakatA hai, kintu isase nagna rahanA yA zAsaka varga ke galata kAryoM kI AlocanA karanA anaitika nahIM kahA jA skegaa| mAnavoM ke samudAya vizeSa ke dvArA kisI karma ko vihita yA vaidhAnika mAna lene mAtra se vaha naitika nahIM ho jaataa| garbhapAta vaidhAnika ho sakatA hai lekina naitika kabhI nhiiN| naitika mUlyavattA niSpakSa viveka ke prakAza meM Alokita hotI hai| vaha sAmAjika vihitatA yA vaidhAnikatA se bhinna hai| samAja kisI karma ko vihita yA avihita banA sakatA hai, kintu ucita yA anucita nahIM / punaH naitika mUlyoM kI paritarvanazIlatA phaizanoM kI parivartanazIlatA ke samAna bhI nahIM hai, kyoMki naitika mUlya mAtra ruci - sApekSa na hokara svayaM ruciyoM ke sRjaka bhI hai| ataH jisa prakAra ruciyA~ yA tadjanita phaizana badalate haiM, vaise naitika mUlya nahIM badalate haiN| phaizana jitanI tejI se badalate rahate haiM, utanI tejI se kabhI bhI naitika mUlya nahIM badalate / yaha sahI hai ki naitika mUlyoM meM deza, kAla evaM paristhitiyoM ke AdhAra para parivartana hotA hai, kintu phira bhI unameM eka sthAI tatva hotA hai| ahiMsA, nyAya, Atma-tyAga, saMyama Adi aneka naitika mUlya aise haiM, jinakI mUlyavattA sabhI dezoM evaM kAloM meM samAna rUpa se svIkRta rahI hai| yadyapi inameM apavAda mAne gaye haiM, kintu apavAda kI svIkRti inakI mUlyavattA kA niSedha nahIM hokara, vaiyaktika asamarthatA athavA paristhiti vizeSa meM unakI siddhi kI vivazatA kI hI sUcaka haiN| apavAda to apavAda hai, vaha mUla niyama kA niSedha nahIM hai| isa prakAra kucha naitika mUlya avazya hI aise haiM jo sArvabhauma aura aparivartanIya hai| sAtha hI naitika mUlyoM kA parivartana phaizanoM ke parivartana kI apekSA kahIM adhika sthAyitva liye hue hotA hai| phaizana eka dazAbda se dUsare dazAbda meM hI nahIM, apitu dina pratidina badalate rahate haiM; kintu naitika mUlya isa prakAra nahIM badalate haiN| grIka naitika mUlyoM kA IsAiyata ke dvArA tathA bhAratIya vaidika yuga ke mUlyoM kA aupaniSadika evaM jaina-bauddha saMskRtiyoM ke dvArA AMzika rUpa se mUlyAMtaraNa avazya huA, kintu zramaNa-saMskRti tathA IsAiyata dvArA svIkRta mUlyoM kA ina do hajAra varSoM meM bhI mUlyAMtaraNa nahIM ho sakA hai| Aja jisa AmUla parivartana kI bAta kahI jA rahI hai yA jina naye mUlyoM ke sRjana kI apekSA kI jA rahI hai, vaha bhI ina pUrvavartI mUlya dhArAoM ke hI kinhIM mUlyoM kI pradhAna rUpa se svIkRti yA mUlya-samanvaya se adhika kucha nahIM hai| mUlya-vizva meM AmUla parivartana yA nirapekSa parivartana sambhava nahIM hotaa| naitika mUlyoM ke sandarbha meM jisa prakAra kA parivartana hotA hai vaha eka sApekSa aura sImita prakAra kA parivartana hai| isameM do prakAra ke parivartana parilakSita hote haiN| paritarvana kA eka rUpa vaha hotA hai, jisameM koI naitika mUlya viveka ke vikAsa ke sAtha vyApaka artha grahaNa karatA jAtA hai tathA usake purAne artha anaitika aura naye artha naitika mAne jAne lagate haiM, jaisA ki ahiMsA aura parArtha ke pratyayoM ke sAtha huA hai| eka samaya meM ina pratyayoM kI artha-vistAra parijanoM, svajAtiyoM evaM svadharmiyoM taka sImita thaa| Aja vaha svarASTra taka vikasita hotA huA sampUrNa mAnava jAti evaM prANI jagata taka apanA vistAra pA rahA hai| AtmIya parijanoM jAti-bandhuoM evaM svadharmI bandhuoM kA hita sAdhana karanA kisI yuga meM naitika mAnA jAtA thA, kintu Aja hama use bhAI-bhatIjAvAda, jAtivAda evaM sampradAyavAda kahakara anaitika mAnate haiN| Aja rASTrIya hita sAdhana naitika mAnA jAtA hai, kintu Ane vAle kala meM yaha bhI anaitika mAnA jA sakatA hai| yahI bAta ahiMsA ke pratyaya ke sAtha ghaTita huI hai| Adima kabIloM meM parijanoM kI hiMsA hI hiMsA mAnI jAtI thI, Age calakara manuSya kI hiMsA ko hiMsA mAnA jAne lagA; vaidika dharma evaM yahUdI dharma hI nahIM, IsAI dharma bhI ahiMsA ke pratyaya ko mAnava jAti se adhika artha vistAra nahIM de pAyA, kintu vaiSNava paramparA meM ahiMsA kA pratyaya prANI jagata taka aura jaina paramparA meM vanaspati jagata taka apanA artha vistAra pA gyaa| isa prakAra naitika mUlyoM kI parivartanazIlatA kA eka artha mUlyoM ke arthoM kA vistAra yA saMkoca bhI hai| isameM mUlabhUta pratyaya kI mUlyavattA banI rahatI hai, kevala usake artha vistAra yA saMkoca grahaNa karate jAte haiN| narabali, pazubali yA vidharmI kI hatyA, hiMsA hai yA nahIM? isa prazna ke uttara bhinna-bhinna ho sakate haiM. kintu isase ahiMsA kI mUlyavattA aprabhAvita hai| daNDa ke siddhAnta aura daNDa ke niyama badala sakate haiM, kintu isase nyAya kI mUlyavattA samApta nahIM hotI / yauna naitikatA evaM anaitikatA ke sandarbha meM bhI isI prakAra kA artha vistAra yA artha saMkoca huA hai| isakI eka ati yaha rahI ki para-puruSa kA darzana bhI pApa mAnA gayA to dUsarI aura svacchanda yauna sambandhoM ko bhI vihita mAnA gyaa| kintu ina donoM atiyoM ke bAvajUda bhI pati patnI sambaMdha meM prema, niSThA evaM tyAga ke tatvoM kI anivAryatA sarvamAnya rahI tathA brahmacarya kI mUlyavattA para koI prazna cihna nahIM lagAyA gyaa| . Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naitika mUlyoM kI parivartanazIlatA 247 naitika mUlyoM kI parivartanazIlatA kA eka rUpa vaha hotA hai, AnuSaMgikatA ke kAraNa naitika mUlyoM ke varga meM sammilita ho jAte jisameM kisI mUlya kI mUlyavattA ko asvIkAra nahIM kiyA, kintu haiM aura kabhI-kabhI to naitika jagata ke pramukha mUlya yA niyAmaka mUlya unakA padakrama badalatA rahatA hai; arthAt mUlyoM kA nirmUlyIkaraNa nahIM bana jAte haiN| artha aura kAma aise hI mUlya haiM jo svarUpa: naitika hotA, apitu unakA sthAna-saMkramaNa hotA hai| kisI yuga meM jo naitika mUlya nahIM haiM phira bhI naitika mUlyoM ke varga meM sammilita hokara usakA guNa pramukha mAne jAte rahe haiM, ve dUsare yuga meM gauNa ho sakate haiM; aura niyamana aura krama-nirdhAraNa bhI karate haiN| yaha sambhava hai ki jo eka jo mUlya gauNa the ve pramukha ho sakate haiN| ucca mUlya nimna sthAna paristhiti meM pradhAna mUlya ho, vaha dUsarI paristhiti meM pradhAna mUlya para tathA nimna mUlya ucca sthAna para yA sAdhya yA mUlya sAdhana sthAna na ho, kintu isase unakI mUlyavattA samApta nahIM ho jAtI hai| para tathA sAdhana-mUlya sAdhya sthAna para A jA sakate haiN| kabhI nyAya pAristhitika yA sApekSa mUlya dUsare mUlyoM ke niSedhaka nahIM hote haiN| kA mUlya pramukha aura ahiMsA kA mUlya gauNa thA; nyAya kI sthApanA do paraspara virodhI mUlya bhI apanI-apanI paristhiti meM apanI mUlyavattA ke lie hiMsA ko vihita mAnA jAtA thA; kintu jaba ahiMsA kA pratyaya ko banAye rakha sakate haiN| ve donoM mUlya apane-apane dRSTikoNa se pramukha bana gayA to anyAya ko sahana karanA bhI vihita mAnA jAne apanI apanI mUlyavattA rakhate haiN| eka dRSTi se jo mUlya lagatA hai lgaa| grIka mUlyoM ke sthAna para IsAIyata ke mUlyoM kI sthApanA meM vaha dUsarI dRSTi se nirmUlya ho sakatA hai, kintu apanI dRSTi yA apekSA aisA hI parivartana huaa| Aja sAmyavAdI darzana sAmAjika nyAya ke se to vaha mUlyavAn banA rahatA hai| lekina yaha bAta pAristhitika mUlyoM hetu khUnI krAnti kI upAdeyatA kI svIkRti ke dvArA puna: ahiMsA ke sambandha meM hI adhika satya lagatI hai| ke sthAna para nyAya ko hI pramukha mUlya ke pada para sthApita karanA cAhatA hai| kintu isakA artha yaha kabhI nahIM hai ki grIka sabhyatA meM mUlya-parivartana ke AdhAra yA sAmyavAdI darzana meM ahiMsA pUrNatayA nirmUlya hai, IsAiyata meM nyAya vastuta: mUlyoM ke tAratamya yA uccAvaca krama meM yaha parivartana kA koI sthAna hI nahIM hai| mAtra hotA yaha hai ki yuga kI paristhitiyoM daizika aura kAlika AvazyakatA ke anurUpa hotA hai| manusmRti meM ke anurUpa mUlya-vizva ke kucha mUlya ubharakara pramukha bana jAte haiM, kahA gayA haiaura dUsare unake paripArzva meM cale jAte haiN| sAmyavAda aura prajAtaMtra anye kRta-yuge dharmAstratAyAM dvApare pre| ke rAjanaitika darzanoM kA virodha, mUlya-virodha nahIM, mUlyoM kI pradhAnatA anye kaliyuge nRNAM yug-hraasaanuruuptH||" kA virodha hai| sAmyavAda ke lie roTI aura sAmAjika nyAya pradhAna yuga ke hrAsa ke anurUpa satya, tretA, dvApara aura kaliyuga ke mUlya haiM aura svatantratA gauNa mUlya hai, jabaki prajAtantra meM svatantratA dharma alaga-alaga hote haiN| kintu yugAnurUpa mUlya-parivartana kA artha pradhAna mUlya hai aura roTI gauNa hai| Aja svacchanda yaunAcAra kA samarthana yaha nahIM hai ki pUrvamUlya nirmUlya haiM, apitu itanA hI hai ki vartamAna bhI saMyama ke sthAna para svatantratA (atantratA) ko hI pradhAna mUlya mAnane paristhiti meM unakI vaha mUlyavattA yA pradhAnatA nahIM raha gaI hai jo ke eka ativAdI dRSTikoNa kA pariNAma hai| sukhavAda aura buddhivAda ki usa paristhiti meM thii| ata: paristhitiyoM ke parivartana se hone kA mUlya-vivAda bhI aisA hI hai, na to sukhavAda buddhi tattva ko nirmUlya vAlA mUlya-parivartana eka prakAra kA sApekSika parivartana hI hogaa| mAnatA hai aura na buddhivAda sukha ko nirmUlya mAnatA hai| mAtra itanA yaha sahI hai ki manuSya ko jisa vizva meM jIvana jInA hai vaha hI hai ki sukhavAda meM sukhapradhAna mUlya hai aura buddhi gauNa mUlya hai, paristhiti-nirapekSa nahIM hai| daizika evaM kAlika paristhitiyoM ke parivartana jabaki buddhivAda meM viveka pradhAna mUlya hai aura sukha gauNa mUlya hai| hamAre mUlyabodha ko prabhAvita karate haiM, kintu isameM mAtra yahI hotA isa prakAra mUlya-parivartana kA artha unake tAratamya meM parivartana hai, jo hai ki koI mUlya pradhAna dikhAI detA hai aura dUsare paripArzva meM cale ki eka prakAra kA sApekSita parivartana hI hai| kabhI-kabhI mUlya-viparyaya jAte haiN| daizika aura kAlika parivartana ke kAraNa yaha sambhava hai ki ko hI mUlya-parivartana mAnane kI bhUla kI jAtI hai, kintu hameM yaha jo karma eka deza aura kAla meM vihita ho, vahI dUsare deza aura kAla dhyAna rakhanA hogA ki mUlya-viparyaya mUlya-parivartana nahIM hai| meM avihita ho jaave| aSTaka-prakaraNa meM kahA gayA haisalya-viparyaya meM hama apanI cAritrika durbalatAoM ko jo ki vAstava utpadyate hi sA'vasthA dezakAlobhayAn prti| maiM mUlya hai hI nahIM mUlya mAna lete haiM- jaise svacchanda yaunAcAra ko yasyAmakAryaM kAryaM syAt karma kAyaM ca varjayet / / 5 naitika mAna lenaa| dUsare yadi 'kAma' kI mUlyavattA ke nAma para kAmukatA daizika aura kAlika sthitiyoM ke parivartana se aisI avasthA tathA roTI kI mUlyavattA ke nAma para svAda-lolupatA yA peTUpana kA utpanna ho jAtI hai, jisameM kArya akArya kI koTi meM aura akArya samarthana kiyA jAye, to yaha mUlya-parivartana nahIM hogA, mUlya-viparyaya kArya kI koTi meM A jAtA hai| kintu yaha avasthA sAmAnya avasthA yA mUlyAbhAsa hI hogaa| kyoMki 'kAma' yA 'roTI' mUlya ho sakate nahIM, apitu koI viziSTa avasthA hotI hai jise ApavAdika avasthA haiM kintu 'kAmukatA' yA 'svAda lolupatA' kisI bhI sthiti meM mUlya ke rUpa meM jAnate haiN| kintu ApavAdika sthiti meM hone vAlA mUlya nahIM ho sakate haiN| isI saMdarbha meM eka tIsare prakAra kA mUlya-parivartana parivartana sAmAnya sthiti meM hone vAle mUlya-parivartana se bhinna svarUpa parilakSita hotA hai| jisameM mUlya-vizva ke hI kucha mUlya apanI kA hotA hai| use vastuta: mUlya-parivartana kahanA bhI kaThina hai| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 yaha bhI sahI hai ki kabhI-kabhI daizika aura kAlika paristhitiyoM tathya ko hama usakA sAdhanA banA lete haiN| udAharaNa ke lie jaba hameM meM itanA asAdhAraNa aura kucha sthAyI parivartana ho jAtA hai ki jisake jIvana-rakSaNa ho ekamAtra mUlya pratIta hotA hai to usa avasthA meM hama kAraNa mUlyoM kA mUlyAMtaraNa Avazyaka ho jAtA hai| kintu isameM jina hiMsA, asatya-bhASaNa, corI Adi ko anaitika nahIM mAnate haiN| isa mUlyoM kA parivartana hotA hai, ve mukhyata: sAdhana-mUlya hote haiN| kyoMki prakAra apavAda meM eka sAdhana mUlya sAdhya sthAna para calA jAtA hai sAdhana-mUlya AcaraNa se sambandhita hote haiM aura AcaraNa paristhiti-nirapekSa aura apane sAdhanoM ko mUlyavattA pradAna karatA pratIta hotA hai, kintu nahIM ho sakatA, ata: usameM paristhitiyoM ke parivartana ke sAtha parivartana yaha mUlya bhrama hI hai| usa samaya bhI corI yA hiMsA mUlya nahIM bana hotA rahA hai| dUsare, vyakti ko samAja meM jIvana jInA hotA hai aura jAte haiM kyoMki unakA svata: koI mUlya nahIM hai, ve to usa sAdhya samAja paristhiti-nirapekSa nahIM hotA hai, ata: sAmAjika-naitikatA kI mUlyavattA ke kAraNa mUlya ke rUpa meM pratIta yA AbhASita hoI aparivartanIya nahIM kahI jA sktii| usameM dezakAlagata parivartanoM kA haiN| isakA yaha artha kadApi nahIM hai ki ahiMsA ke sthAna para hiMsA prabhAva par3atA hai kintu usakI yaha parivartanazIlatA dezakAla-sApekSa yA satya ke sthAna para asatya naitika mUlya bhI bana jAte haiN| sAdhu hotI hai, isameM mukhyata: mAtra mUlyoM kA saMkramaNa yA padakrama parivartana puruSa kI rakSA ke lie duSTajana kI hiMsA kI jA sakatI hai, kintu hotA hai| apavAda kI sthiti ina sAmAnya parivartanoM se bhinna prakAra isase hiMsA mUlya nahIM bana jAtI hai| kisI pratyaya kI naitika kI hotI hai, usameM kabhI-kabhI mUlya kA virodhI tattva hI mUlyavAna mUlyavattA usake kisI paristhiti vizeSa meM AcArita hone yA nahIM pratIta hone lagatA hai| hone se aprabhAvita bhI raha sakatI hai| prathama to yaha ki apavAda kI mUlyavattA kevala usa paristhiti vizeSa meM hI hotI hai, usake AdhAra kyA Apaddharma naitika-mUlyoM kI parivartanazIlatA kA sUcaka hai? para jIvana kA koI sAmAnya niyama nahIM banAyA jA sktaa| sAtha hI kyA apavAda kI svIkRti naitika mUlya kI mUlyavattA ko hI jaba vyakti Apaddharma kA AcaraNa karatA hai taba bhI usakI dRSTi meM nirasta kara detI hai? yaha satya hai ki kisI paristhiti vizeSa meM sAmAnya mUla naitika niyama kI mUlyavattA akSuNNa banI rahatI hai| yaha to rUpa meM svIkRta mUlya ke virodhI mUlya kI siddhi naitika ho jAtI paristhitigata yA vyaktigata vivazatA hai, jisake kAraNa use vaha AcaraNa hai| mahAbhArata meM kahA gayA hai karanA par3a rahA hai| dUsare sArvabhauma niyama meM aura apavAda meM antara sa eva dharmaH so'dhoM deza-kAle prtisstthitH| hai| apavAda kI yadi koI mUlyavattA hai, to vaha kevala viziSTa AdAnamanRtaM hiMsA dharmohyAvasthikaH smRtaH / / paristhiti meM hI rahatI hai, jabaki sAmAnya niyama kI mUlyavattA / arthAt kabhI aisI sthiti A jAtI hai ki jaba hiMsA, jhUTha tathA sArvadezika hai, sArvakAlika aura sarvajanIna hotI hai| ata: Apaddharma caurya karma hI dharma ho jAte haiN| prAcInatama jaina Agama AcArAGga meM kI svIkRti mUlya-parivartana kI sUcaka nahIM hai| vaha sAmAnyatayA bhI kahA gayA hai kisI mUlya ko na to nirmUlya karatI hai aura na mUlya-saMsthAna meM use je AsavA te parissavA, je parissavA te aasvaa|| apane sthAna se padacyuta hI karatI hai| ata: vaha mUlyAntaraNa bhI jo Asrava (pApa) ke sthAna hote haiM, ve saMvara (dharma) ke sthAna nahIM hai| ho jAte haiM aura jo saMvara ke sthAna hote haiM ve hI Asrava (pApa) ke naitika karma ke do pakSa hote haiM- eka bAhya pakSa, jo AcaraNa sthAna ho jAte haiN| kintu yaha parivartana sAdhana-mUlyoM kA hI hotA hai| ke rUpa meM hotA hai aura dUsarA Antarika pakSa, jo kartA ke manobhAvoM Apaddharma meM koI eka sAdhya itanA pradhAna ho jAtA hai ki usakI siddhi ke rUpa meM hotA hai| Apaddharma kA sambandha kevala bAhya pakSa se hotA ke lie kisI dUsare mUlya kA niSedha Avazyaka ho jAtA hai| jaise hai, ata: usase kisI naitika mUlya kI mUlyavattA prabhAvita nahIM hotii| anyAya ke pratikAra ke lie hiMsA athavA zarIrarakSaNa yA dUsaroM ke mAtra karma kA bAhya pakSa use naitika-mUlya pradAna nahIM karatA hai| jIvana-rakSaNa ke lie corI Avazyaka ho jAtI hai| mAna lIjiye deza meM akAla kI sthiti ke kAraNa hajAroM loga mRtyu ke grAsa bana rahe naitika mUlyoM kI parivartanazIlatA kA mUlyAGkana hoM, dUsarI ora kucha logoM ne adhika munAphA kamAne ke lie anAja naitika mUlyoM kI parivartanazIlatA ke sambandha meM hameM jAna DirvI ko godAmoM me banda kara rakhA ho| aisI sthiti meM janajIvana kI rakSA kA dRSTikoNa adhika saMgatipUrNa jAna par3atA hai| ve yaha mAnate haiM ki ke lie hiMsA yA corI bhI mUlya bana jAtI hai aura ahiMsA yA Acaurya ve paristhitiyA~, jisameM naitika-AdarzoM kI siddhi kI jAtI hai, sadaiva ke mUlyoM kA niSedha Avazyaka lagatA hai| kintu yaha niSedha paristhiti- parivartanazIla hai aura naitika niyamoM, naitika kartavyoM aura naitika vizeSa taka sImita rahatA hai| usa paristhiti ke sAmAnya hone para punaH mUlyAGkanoM ke lie ina parivartanazIla paristhitiyoM ke sAtha samAyojana dharma, dharma bana jAtA hai aura adharma adharma bana jAtA hai| vastutaH karanA Avazyaka hotA hai, kintu yaha mAna lenA mUrkhatApUrNa hI hogA ApavAdika avasthA meM koI eka mUlya itanA pradhAna pratIta hotA hai ki naitika siddhAnta itane parivartanazIla haiM ki kisI sAmAjika sthiti ki usakI upalabdhi ke lie hama anya mUlyoM kI upekSA kara dete meM unameM koI niyAmaka zakti hI nahIM hotI hai| zubha kI viSayavastu haiM, athavA kabhI-kabhI sAmAnya rUpa se svIkRta usI mUlya ke virodhI badala sakatI hai kintu zubha kA AkAra nhiiN| dUsare zabdoM meM naitikatA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naitika mUlyoM kI parivartanazIlatA kA zarIra parivartanazIla to hai kintu naitikatA kI AtmA nahIM / naitika mUlyoM kA vizeSa svarUpa samaya-samaya para vaise-vaise badalatA rahatA hai, jaise-jaise sAmAjika yA sAMskRtika stara aura paristhiti badalatI rahatI hai kintu mUlyoM kI naitikatA kA sAmAnya svarUpa sthira rahatA hai| vastutaH naitika mUlyoM kI vAstavikatA prakRti meM parivartanazIlatA aura aparivartanazIlatA ke donoM hI pakSa upasthita haiN| nIti kA kauna sA pakSa parivartanazIla hotA hai aura kauna-sA pakSa aparivartanazIla hotA hai, ise nimnAkita rUpa meM samajhA jA sakatA hai|" ' 1. saGkalpa kA naitika mUlya aparivartanazIla hotA hai aura AcaraNa kA naitika mUlya parivartanazIla hotA hai hiMsA kA saGkalpa kabhI naitika nahIM hotA, yadyapi hiMsA kA karma sadaiva anaitika ho, yaha Avazyaka nahIM dUsare zabdoM meM karma kA jo mAnasika yA bauddhika pakSa hai vaha nirapekSa evaM aparivartanIya hai kintu karma kA jo vyAvahiraka evaM AcaraNAtmaka pakSa hai, vaha sApekSa evaM parivartanazIla hai / saGkalpa kA kSetra, prajJA kA kSetra eka aisA kSetra hai, jahA~ cetanA hI sarvocca zAsaka hai| anta meM vyakti svayaM apanA zAsaka hai| vahA~ paristhitiyoM yA samAja kA zAsana nahIM hai, ataH isa kSetra meM naitika mUlyoM kI nirapekSatA evaM aparivartanazIlatA sambhava hai| niSkAma karma yoga kA darzana isI siddhAnta para sthita hai, kyoMki aneka sthitiyoM meM karma kA bAhyAtmaka rUpa kartA ke manobhAvoM kA yathArtha paricAyaka nahIM hotaa| ataH yaha mAnA jA sakatA hai ki ve mUlya jo manovRtyAtmaka yA bhAvanAtmaka nIti se sambandhita haiM, aparivartanIya haiM; kintu ve mUlya jo AcaraNAtmaka yA vyavahArAtmaka haiM, parivartanIya haiN| 2. dUsare, naitika-sAdhya yA naitika Adarza aparivartanazIla hotA hai kintu usa sAdhya ke sAdhana parivartanIya hote haiM jo sarvocca zubha hai vaha aparivartanIya hai, kintu usa sarvocca zubha kI prApti ke jo niyama yA mArga haiM ve vividha evaM parivartanIya haiM, kyoMki eka hI sAdhya kI prApti ke aneka sAdhana ho sakate haiN| yahA~ hameM yaha bhI smaraNa rakhanA hogA ki sarvocca zubha ko chor3akara kucha anya sAdhya kabhI sAdhana bhI bana jAte hai ataH sAdhya sAdhana kA vargIkaraNa nirapekSa nahIM hai. unameM parivartana sambhava hai| yadyapi jaba taka koI mUlya sAdhya sthAna para banA rahatA hai, taba taka usakI mUlyavatA aparivartanIya rahatI hai| kintu isakA artha yaha bhI nahIM hai ki kisI sthiti meM jo sAdhyamUlya hai, vaha kabhI sAdhana mUlya nahIM banegA / mUlya- vizva ke anekoM mUlya aise haiM, jo kabhI sAdhana mUlya hai, vahI kabhI sAdhya-mUlya hai| ataH unakI mUlyavattA apane sthAnaparivartana ke sAtha parivartita ho sakatI hai| punaH vaiyaktika ruciyoM, kSamatAoM aura sthitiyoM kI bhinnatA ke AdhAra para sabhI ke lie samAna niyamoM kA pratipAdana sambhava nahIM hai| ataH sAdhanamUlyoM ko parivartanIya mAnanA hI eka yathArtha dRSTikoNa ho sakatA hai| - 3. tIsare, naitika niyamoM meM kucha niyama maulika hote haiM aura kucha niyama una maulika niyamoM ke sahAyaka hote haiN| sAdhAraNatayA sAmAnya yA mUlabhUta niyama hI aparivartanIya mAne jA sakate haiM, vizeSa niyama 249 parivartanIya hote haiN| yadyapi hameM yaha mAnane meM koI Apatti nahIM hai ki aneka paristhitiyoM meM sAmAnya niyamoM ke bhI apavAda ho sakate haiM aura ve naitika bhI ho sakate haiM, phira bhI itanA to dhyAna meM rakhanA Avazyaka hai ki apavAda ko kabhI bhI niyama kA sthAna nahIM diyA jA sakatA hai| yahA~ eka bAta jo vicAraNIya hai vaha yaha ki maulika niyamoM evaM sAdhya - mUlyoM kI aparivartanazIlatA bhI ekAntika nahIM hai| vastutaH naitika mUlyoM ke sandarbha meM ekAnta rUpa se aparivartanazIlatA aura ekAnta rUpa se parivartanazIlatA ko svIkAra nahIM kiyA jA sktaa| yadi naitika mUlya ekAnta rUpa se parivartanazIla hoge to unakI koI niyamakatA hI nahIM raha jaavegii| isI prakAra ve yadi ekAnta rUpa se aparivartanazIla hoMge to sAmAjika sandarbhoM ke anurUpa nahIM raha skeNge| naitika- naitika mUlya itane niloMca to nahIM hai ki ve parivartanazIla sAmAjika paristhitiyoM ke sAtha samAyojana nahIM kara sakeM, kintu ve itane lacIle bhI nahIM ki hara koI unheM apane anurUpa DhAlakara unake svarUpa ko hI vikRta kara de / parivartanazIlatA pragati yA pratigati : Aja parivartanazIlatA ko pragati kA lakSaNa mAnA jAne lagA hai, kintu kyA parivartanazIlatA pragati kI paricAyaka hai? isa prazna kA uttara bhI ekAnta rUpa se nahIM diyA jA sakatA hai parivartanazIlatA pragati bhI ho sakatI hai aura pratigati bhI punaH koI mUlya parivartana eka dRSTi se pragati kahA jA sakatA hai, vahIM dUsarI dRSTi se pratigati bhI kahA jA sakatA hai| vartamAna yuga ke jIvana-mUlya eka dRSTi se pragatizIla ho sakate haiM to dUsarI dRSTi se pratigati ke paricAyaka bhI kahe jA sakate haiM Aja eka ora manuSya kA jJAna bar3hA hai, samRddhi bar3hI hai, usakI prakRti para zAsana karane kI zakti bar3hI hai; kintu dUsarI ora jIvana meM akSamatA bar3hI hai, vAsanAe~ bar3hI haiM, asantoSa bar3hA hai| ise kyA kaheM pragati yA pratigati? Aja nArI svAtantrya ko evaM svacchanda yauna sambandhoM ko, pragati kahA jAtA hai, kintu pANDu - kuntI samvAda meM jo nArI-svAtantrya kA citra hai, usakI apekSA se to Aja kA yUropa bhI pichar3A huA hI kahA jaavegaa| pANDu kahate haiM-- anAvRtAH kila purA striya Asan varAnane / kAmAcAravihAriNyaH svatantrAJcAruhAsini / / tAsAM vyuccaramANAnAM kaumArAt subhage patIn / nAdharmo'bhUdravarArohe sa hi dharmaH purAbhavat / / " 'pUrva kAla meM striyoM anAvRtta thIM, ve bhoga-vilAsa ke lie svatantra hokara ghUmA karatI thIM, ve kaumArya avasthA meM kAma sevana karatI thIM, vaha unake lie adharma nahIM thA' Aja samAja meM inhIM mUlyoM kI punaH sthApanA karake hama pragati kareMge yA pratigati, yaha to svayaM hamAre vicArane kI vastu hai kevala pracalita evaM paramparAgata mUlyoM kA niSedha naitika pragati kA lakSaNa nahIM hai| Aja hameM mAnavIya viveka ke Aloka meM sarvaprathama mUlyoM kA punarmUlyAGkana karanA hogaa| hamArI naitika pragati . Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 kA artha hogA- una mUlyoM kI saMsthApanA, jo vivekazIlatA kI A~khoM meM mAnavIya guNoM ke vikAsa aura mAnavIya kalyANa ke lie sahAyaka hoM, jinake dvArA manuSya kI manuSyatA jIvita raha ske| Aja manuSya cAhe bhautika dRSTi se pragati kI rAha para agrasara ho, kintu naitika dRSTi se bhI vaha pragati kara rahA hai yaha kahanA kaThina hI hai| eka urdU zAyara ne kahA hai jaina vidyA ke AyAma khaNDa 6 -- tAlIma kA zora itanA, tahajIba kA gula itanA, phira bhI tarakkI na hai, nIyata kI kharAbI hai| sandarbha : 1. bauddhika vikAsa se prApta vizAla jJAnarAzi, vaijJAnika takanIka se prApta bhautika sukha-suvidhA evaM Arthika samRddhi manuSya kI AdhyAtmika, mAnasika evaM sAmAjika vipannatA ko dUra nahIM kara pAI hai jJAna-vijJAna kI zikSA dene vAle sahasrAdhika vizvavidyAlayoM ke hote hue bhI Aja kA zikSita mAnava apanI svArthaparatA aura bhoga-lolupatA para viveka aura saMyama kA aMkuza nahIM lagA pAyA hai| Lectures in the youth League - uddhRta nItizAstra kA sarvekSaNa, pR0 344-345 / 2. Ethical Studies -- p. 223. 3. dekhie - viSaya aura Atma (yazadeva zalya), pR0 88-89 / 4. manusmRti, 1/85 / 5. aSTakaprakaraNa (haribhadra) 27/5 kI TIkA meM uddhRta sadAcAra aura durAcAra kA artha jaba hama sadAcAra ke kisI zAzvata mAnadaNDa ko jAnanA cAhate haiM, to sabase pahale hameM yaha dekhanA hogA ki sadAcAra kA tAtparya kyA hai aura kise hama sadAcAra kahate haiM ? zAbdika vyutpatti kI dRSTi se sadAcAra zabda sat aura AcAra, ina do zabdoM se milakara banA hai, arthAt jo AcaraNa sat yA ucita hai vaha sadAcAra hai| phira bhI yaha prazna banA rahatA hai ki sat yA ucita AcaraNa kyA hai? yadyapi hama AcaraNa ke kucha prArUpoM ko sadAcAra aura kucha prArUpoM ko durAcAra kahate haiM kintu mUla prazna yaha hai ki vaha kauna-sA tattva hai jo kisI AcaraNa ko sadAcAra yA durAcAra banA detA hai| hama aksara yaha kahate haiM ki jhUTha bolanA, corI karanA, hiMsA karanA, vyabhicAra karanA Adi durAcAra hai aura karuNA, dayA, sahAnubhUti, ImAnadArI, satyavAditA Adi sadAcAra haiM, kintu vaha AdhAra kauna sA hai jo prathama prakAra ke AcaraNoM ko durAcAra aura dUsare prakAra ke AcaraNoM ko sadAcAra banA detA hai? bhautika sukha-suvidhAoM kA yaha ambAra Aja bhI usake mAnasa ko santuSTa nahIM kara pA rahA hai Aja zIghragAmI AvAgamana ke sAdhanoM se vizva kI dUrI kama ho gaI hai kintu hRdaya kI dUrI to bar3ha rahI hai| surakSA ke sAdhanoM kI yaha bahulatA Aja bhI mAnava mana meM abhaya kA vikAsa nahIM kara sakI hai| Aja bhI manuSya utanA hI AzaMkita, AtaMkita, AkrAmaka aura svArthI hai jitanA Adima yuga meM rahA hogaa| mAtra itanA hI nahIM, Aja to jIvana kI sahajatA aura svAbhAvikatA-bhI usase china gaI hai| Aja jIvana meM chadmoM kA bAhulya hai| bhItara vAsanA kI uddAma jvAlAyeM aura bAhara saccaritratA aura sadAzayatA kA DhoMga; yahI Aja ke mAnava kI trAsadI hai| ise pragati kaheM yA pratigati ? Aja hameM yaha nizcita karanA hai ki hamAre mUlya parivartana kI dizA kyA ho? hameM manuSya ko dohare jIvana kI trAsadI se bacAnA hai, kintu yaha dhyAna bhI rakhanA hogA ki kahIM isa bahAne hama use pazutva kI ora to nahIM Dhakela rahe haiN| 6. 7. 8. 9. mahAbhArata zAntiparva 36 / 11 / AcArAGga, 1/4/2/130 / Contemporary Ethical Theories, p. 163. dekhiye -- nIti- sApekSa aura nirapekSa tattvadArzanika, apraila 1976 / , 10. mahAbhArata Adiparva 122/4-5 / sadAcAra ke zAzvata mAnadaNDa aura jainadharma . - DaoN0 sAgaramala jaina corI yA hiMsA kyoM durAcAra hai aura ImAnadArI yA satyavAditA kyoM sadAcAra hai? yadi hama sat yA ucita ke aMgrejI paryAya (Right) para vicAra karate haiM to yaha zabda laiTina zabda (Rectus) se banA hai, jisakA artha hotA hai niyamAnusAra, arthAt jo AcaraNa niyamAnusAra hai, vaha sadAcAra hai aura jo niyamaviruddha hai, vaha durAcAra hai| yahA~ niyama se tAtparya sAmAjika evaM dhArmika niyamoM yA paramparAoM se hai| bhAratIyaparamparA meM bhI sadAcAra zabda kI aisI hI vyAkhyA manusmRti meM upalabdha hotI hai, manu likhate haiM tasmindeze ya AcAra: pAramparyakramAgataH / varNAnAM sAntarAlAnAM sa sadAcAra ucyate / / 2 / 18 / arthAt jisa deza, kAla aura samAja meM jo AcaraNa paramparA se calA AtA hai vahI sadAcAra kahA jAtA hai| isakA artha yaha huA ki jo paramparAgata AcAra ke niyama haiM, unakA pAlana karanA hI sadAcAra hai| dUsare zabdoM meM jisa deza, kAla aura samAja meM AcaraNa kI jo .