Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ mudrita hastapratasUcio : samIkSA ane sUcano jayaMta koThArI ApaNe jANIe chIe ke madhyakALanuM ghaNuM gujarAtI sAhitya haju hastapratomAM daTAyeluM paDyuM che. gujarAtI sAhityakozanA pahelA khaMDanAM maMDANa thayAM tyAre prAraMbhe ja prazna Ubho thayo hato ke sAhityakozano vyApa kyAM sudhI rAkhavo ? emAM mudrita sAhityanI ja noMdha levI ke hastaprata rUpe rahelA sAhityanI paNa ? eka abhiprAya evo hato ke mudrita sAhityanI ja noMdha levI, gujarAtanA aneka hastapratabhaMDAromAM paDelA sAhitya sudhI pahoMcavAnuM kAma to ghaNuM zramabharyuM, lAMbuM ane agavaDabharyuM paNa banI rahe, bhale amAre bhaMDAroe rAkhelAM copaDA ane kAryasUcio ja jovAnAM hoya. bIjI bAjuthI ApaNA sAhityanA itihAsoe paNa hastaprata rUpe rahelA keTalAka sAhityanI noMdha lIdhelI ja che, to koza enI noMdha levAmAMthI kema bacI zake e prazna paNa thato hato. chevaTe hastapratabhaMDAronI je sUcio mudrita rUpe maLatI hoya temAMnA gujarAtI sAhityane kozamAM sthAna ApavuM evo eka vyavahAru madhyamamArgI toDa ame kADhyo. prApta mAhitIne jemanI tema mUkI ApavAnuM ame svIkAryuM nahotuM. judIjudI hastapratasUcionI mAhitI keTaleka sthAne sAmasAme TakarAtI dekhAI ane amArI sajjatA keLavAtI gaI tema hastapratasUcionI mAhitI paratve ghaNAM sthAnoe amane zaMkAo paNa UbhI thatI gaI. AvI mAhitInI cakAsaNI hastaprata sudhI jaIne paNa karavAnI amane pharaja paDI ne ema karatAM amane jaNAvyuM ke amArI zaMkAo ghaNe sthAne sAcI hatI ane hastapratasUciomAM bhUlo thayelI hatI. bhUlo hastapratavAcananI hatI tema svIkArelI paddhatinI paNa hatI. ame e paNa joyuM ke hastapratasUcio eka paddhatie thayelI nahotI - judIjudI sUcio judIjudI paddhatie taiyAra thayelI hatI ane amAre enI sAthe judI judI rIte kAma pADavAnuM thatuM hatuM. hastapratasUcionI galI kUMcIono amane paricaya thavA lAgyo ane enI paddhationA guNadoSa paNa amane samajAvA lAgyA. anubhava eTalobadho gADha ane UMDo hato ne manamAM kahevAnuM eTaluMbadhuM UbharAtuM hatuM ke ekaeka hastapratasUcinI vigate samIkSA karato ekaeka lekha karavo joIe evo vicAra mArA magajamAM ThIkaThIka samaya ghUmarAto rahyo hato. tyAre e mArAthI zakya banyuM nahIM ane Aje to
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 eka abhivAdana-occhava, eka goSThi magajamAMthI ghaNuM bhUMsAI gayuM che eTale evI samIkSA navesarathI mahenata mAge. jhINI vigatomAM have huM na jaI zakuM, paNa namUnA rUpe, sAmagrI tapAsI vyApakabhAve keTalAka muddA huM karI zake ane sUcipaddhatinA guNadoSa vize mArAM nirIkSaNo rajU karI zakuM. A goSThimAM e ja apekSita che eTale e rIte huM AgaLa cAluM chuM. sUci taiyAra karavAmAM sauthI pahelo prazna e sAmo Ave che ke hastalikhita graMthone emAM kayA krame mUkavA ? pAMca prakArano krama zakya che : ene anuSaMge 1. bhaMDArano pratikrama. 2. kartAno krama. 3. kRtino krama. 4. viSayano krama. 5. samayano krama / aitihAsika krama. pAMce paddhationA guNadoSa vicArIe : 1. bhaMDAramAM je krame prato goThavAyelI hoya te krame emAMnI kRtionI noMdha levAno mArga sauthI sahelo mArga che, kema ke emAM koI punarvyavasthA karavAnI thatI nathI. paraMtu A paddhatimAM eka ja kRtinI hastaprato jude jude sthAne vikherAI jAya che. uparAMta, bhaMDAramAM amuka kramAMkanI pratamAM zuM che te jANavA janAra koI hotuM nathI, badhA koI kRtinI hastaprata mATe jatA hoya che athavA koI kartAnI kRtionI zodha mATe jatA hoya che. AvA hetuthI janArane, e spaSTa che ke, sUci madadarUpa thatI nathI, emane Akho sUcigraMtha ja jovAno thAya che, sivAya ke pachIthI ktaono ane kRtiono akArAdikrama joDavAmAM Avyo hoya. paNa badhA sUcikAroe AvI sUjha batAvI nathI. dAkhalA tarIke, phArbasa gujarAtI sabhAnI hastalikhita graMthonI nAmAvalimAM tathA pATaNa hemacandrAcArya jJAnamaMdiranI sUcimAM bhaMDAranA krame ja sAmagrI rajU thaI che ne kartA-kRtinA alaga akArAdi krama ApyA nathI. paNa phArbasa sabhAnI savistara nAmAvalimAM lekhako-saMpAdako AdinI ane viSayanI (eTale kRti nAmanI) anukramaNikAo ApavAmAM AvI che. eTaluM ja nahIM lekhakAdinI anukramaNikAmAM sAthe koMsamAM kRtinAma, racanAsaMvata vagere vigato ane kRtinAmanI anukramaNikAmAM racanA saMvata, kartAnAma Adi vigato noMdhIne e anukramaNikAone amuka aMze sIdhI upayogamAM AvI zake evI banAvI che. AvuM munizrI jaMbUvijayajIe pATaNanA bhaMDAronI saMpUrNa sUci taiyAra karI emAM thaI zakyuM nathI. agAu prasiddha thayelI hemacaMdrAcArya jJAnamaMdiranI
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ mudrita hastapratasUcioH samIkSA ane sUcano sUcinI sAmagrIne emaNe Ameja karI lIdhI paNa saMkSipta rUpamAM, jethI pUrI vIgato mATe jUnI sUci sudhI javAnuM anivArya rahyuM. uparAMta, AkhIye sAmagrInI kRtiono akArAdikama Apyo paNa kartAono na Apyo. kRtikamAM ApatI veLA patrasaMkhyA, bhASA, kartAnAmanI vIgata pharIne ApI, paNa racanA saMvata-lekhanasaMvata jevI vigata to rahI ja. kRtiono akArAdikama eTalI badhI jagyA roke che ke AvuM punarAvartana TALIne ghaNAM pAnAM bacAvI zakAyAM hota ane katanAmanI sUci mATe jagyA sahelAIthI karI zakAI hota ema lAge. je kRtionI kartAnAma Adi vigato prApya nathI enI mAhitI paNa pratikrame tathA kRtinAmanA akArAdikame ema bevaDAvavAno to hetu ja samajAto nathI. bhAratIya vidyAbhavananI tathA kavIzvara dalapatarAma saMgrahanI sUcio paNa bhaMDAranA pratakame che paNa emAM pAchaLa kartA ane kRtinA akArAdi krama ApavAmAM AvyA che. bhAratIya vidyAbhavananI sUcimAM vadhArAmAM viSayavAra kRtisUci ApavAmAM AvI che ane kavIzvara dalapatarAma saMgrahamAM racanA samayakrama. sUcigraMthane vividha rIte kema samRddha karI zakAya che enA A dAkhalA che. 2. kartAnAmanA akArAdi krame dareka kartAnI kRtionI noMdha karI zakAya. emAM sAthe bhaMDAranA pratikramAMkano nirdeza hoya ja. koI paNa kartAno abhyAsa karanArane A prakAranI sUci sIdhI madadarUpa thaI zake. paNa A prakAranI sUci karavAmAM Ave tyAre kRtionI alaga akArAdi anukramaNikA ApavI to anivArya che. kemake kRtisUcinI potAnI paNa ghaNI upayogitA che. ke. kA. zAstrIe bhinnabhinna saMgrahomAM rahelI hastapratonI je saMkalita yAda karI che te koMkrame che. paraMtu padasaMgraho ane ajJAta kartAnI kRtio. alaga noMdhyAM che te saMgrahavAra ane pratikrame che. kartAkrame apAyelI sAmagrImAMnI ane ajJAtakartaka kRtionI bhegI ja akArAdi anukramaNikA ApI che ne jJAtakartaka kRtio paratve kartAnAma paNa noMdhyuM che. paraMtu padasaMgrahomAM samAyelA kartAonI koI akArAdi anukramaNikA ApI nathI. tethI narasiMhanAM pado zodhavA mATe A AkhI sUci jovI paDe evuM thayuM che. padasaMgrahomAMnAM kartAnAmone AgaLanI mukhya kartAsUcimAM nAkhavAmAM paNa khAsa agavaDa paDI hota ema lAgatuM nathI. thoDIka sAmagrI to emAM dAkhala thaI ja gayelI che. padasaMgrahomAM hiMdI kavionAM pada che te judAM rAkhI zakAya. ke. kA. zAstrIe kartA-kRtionI sAlavArI sUci ApI che te sAhityanA itihAsanI dRSTie upayogI gaNAya. racanAtAlanI saMbhAvanA karIne paNa keTalIka kRtione A sUcimAM dAkhala karelI che. paraMtu kartAnI keTalIka kRtiono racanAsamaya maLato hoya ne bIjI keTalIkano na maLato hoya to A bIjI
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 eka abhivAdana-occhava, eka goSThi keTalIka kRtiono Azare samaya jarUra vicArI zakAya ne ene A sUcimAM dAkhala karI zakAya ane ema aitihAsika citrane paripUrNatA tarapha laI jaI zakAya paNa ahIM ema thayuM nathI. jemake saM. 1708mAM racAyelI vizvanAtha jAnInI be kRtiono A sUcimAM samAveza che paNa racanAsaMvata vinAnI premapacasIno nathI. 3. hastapratasaMgrahanI sAmagrIne kRtine krame rajU karavAnI paddhati uttama che ema huM mAnuM chuM. bhaMDAranA pratikramano khAsa upayoga nathI, viSayakrama ane samayakramanI keTalIka muzkelIo che enI vAta have pachI ApaNe karIzuM ane kartAkrame sUci karyA pachI kRtionI anukramaNikA lAMbI thAya paNa kRtikrame sUci karyA pachI kartAonI anukramaNikA TUMkI thAya tathA ochI jagyA roke e spaSTa che. kRtikramanI sUci sauthI vadhu karakasaravALI nIvaDI zake che. Ano khUba ja dhyAna kheMce evo dAkhalo munizrI caturavijayajIe karelI lIMbaDI bhaMDAranI sUci che. emaNe sAmagrIne kRtionA akArAdikame rajU karI ane kRtione kramAMka ApI dIdhA. pachI kataonI anukramaNikAmAM kRtionA kramAMka ApI devAthI ja emanuM kAma cAlyuM. caturavijayajIe viSayavAra anukramaNikA paNa ApI che. emAM emaNe kRtinAma sAcavyAM che. e yogya thayuM che, paNa kramAMka choDI saMkSepa sAdhI zakAyo hota. caturavijayajIe samayAnukramaNikA nathI ApI paNa dhAryuM hota to e paNa kevaLa kRtikramAMkanA nirdezathI saMkSepathI ApI zakAI hota. bhaMDAranI pratonI kramavAra sUci paNa, emAM rahelI kRtionA kramAMka ApIne karI zakAya. varSo pUrve eka jaina munie sUjhapUrvaka taiyAra karelI lIMbaDI bhaMDAranI sUci para huM atyaMta khuza chuM. ne tethI e namUnAne pachInA ApaNA sUcikAroe lakSamAM ja lIdho nathI enuM mane duHkha paNa che. caturavijayajInA ziSyavarya munizrI puNyavijayajI saMzodhaka vidvAnanuM nAma dharAvatI sUcio paNa e namUnAne lakSamAM letI nathI, enAthI ghaNI UNI Utare che e AzcaryanI vAta che. prAcya vidyAmaMdira, vaDodarAnI sUci kRtinA krame che, joke gujarAtI kRtio emAM jaina ane jainetara evA be vibhAgamAM vaheMcAyelI che. karnAkrama A sUcimAM alaga apAyelo nathI. 4. viSayavibhAgapUrvakanI sUci jo sUjhapUrvaka thaI hoya to enI paNa eka upayogitA che ja. ethI koI eka viSayapradezano abhyAsa karavA mAganAranI moTI sagavaDa sacavAya che. paraMtu sUcino mukhya AdhAra viSaya vibhAgIkaraNane banAvavAnuM yogya che ke kema te vize huM sAzaMka chuM. AnuM kAraNa e che ke khAsa karIne madhyakAlIna gujarAtI sAhityamAM spaSTa viSayavibhAgo
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ mudrita hastapratasUcio : samIkSA ane sUcano 49 karavAnuM kAma ghaNuM agharuM che. viSayavibhAgo kema karavA eno ja koyaDo Ubho thAya che. viSayasAmagrI - Agama, jyotiSa, Ayurveda, caritra, kathA, gurnAvalI, tIrthamAlA, stuti, pUjA vagere -- ne anulakSIne tema madhyakALamAM je sAhityaprakArasaMjJAo jovA maLe che - rAsa, AkhyAna, copAI, DhALiyAM, covIsI, bAvanI, kakko. tithi, phAga, garabo-garabI, veli, maMjarI, cAbakhA vagere - tene anulakSIne paNa vibhAgIkaraNa karI zakAya. sAmAnya rIte A banne dhoraNonI bheLaseLa thayelI jovA maLe che. madhyakALanI sAhityaprakArasaMjJAonA AdhAro to bhinnabhinna che - nirUpaNarIti, padabaMdha, ghaTakasaMkhyA, rUpakAtmakatA vagere. tethI temaja madhyakALanI sAhityaprakAravAcaka saMjJAonA saMketo ghaNA pravAhI che tethI samAna svarUpanI tema eka ja kRti paNa bhinnabhinna saMjJAo dharAvI zake che. pariNAme sthiti ghaNI gUMcavaNabharI banI jAya che ane viSayavibhAgIkaraNane nirarthaka banAvI de che. ApaNI be saMzodhana saMsthAo - lA.da. vidyAmaMdira ane bho.je. vidyAbhavananI sUcio viSayavibhAgIkaraNathI thayelI che enuM zuM pariNAma AvyuM che te jovA jevuM che. lA. da. vidyAmaMdiranI sUcimAM Agama, AcAravidhi. nyAya, yoga, karma, stuti-stotra, gatapada, sakjhAya, caritra, caupaI, DhALiyAM, rAsa cokaDI, covIsI, chatrIsI vagere 97 vibhAgomAM sAmagrIne vaheMcavAmAM AvI che ne dareka vibhAgamAM katanA akArAdi krame goThavaNI karI che. AthI banyuM che evuM ke viSaya ne svarUpa eka ja hovA chatAM pRthvIcaMdra caritra' eka vibhAgamAM mukAya ne "pRthvIcaMdra copAI bIjA vibhAgamAM. kuzalasaMyamanI kRti hastapratomAM haribala copAI ne "haribala rAsa" ema banne nAme maLe che, paNa enI noMdha copAI-vibhAgamAM ja karavAnI thaI che - rAsano vibhAga judo hovA chatAM. paNa udayaratnanI eka ja kRti "sumativilAsa lIlAvatI copAI' ne "lIlAvatI rAsa' evAM nAmone kAraNe be judA vibhAgomAM noMdhAI che. covIsIno judo vibhAga karavA chatAM jinastavana covIsIone tavananA vibhAgamAM mUkavAnuM karyuM che. gIta-pada evA vibhAga pachI pAcho gIta vibhAga ane varNana evA vibhAga pachI varNana ane varNanAtmaka kRtio e nAmano vibhAga Ave che te vibhAgIkaraNa kevuM kaDhaMgI rIte thayuM che te batAve che. jayavaMtasUrinI karmendriya paravaze hariNa gIta ane netraparavaze pataMga gIta e. kRtio (ne e ja hastaprato) gIta-pada vibhAga tema gIta vibhAga bannemAM noMdhAyelI che. gIta vibhAgamAM gItA nAmaka kRtio samAvI che, je vibhAga judo karavo joIto hato. bho.je. vidyAbhavane paNa vibhAgomAM kartAnAmano krama rAkhyo che. paNa eNe pADelA vibhAgo juo - kAvya (AkhyAna), kathA, gItA, DhALo, copAI,
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 eka abhivAdana-occhava, eka goSThi caritra, DhALacaritra, vivAha, vivAhalo, kAvya, rAsa, kathAvArtA, vArtA, kAvya philasophI), epika, kathA-epika, kIrtana, bhajana, gIta (bAramAsI), bAramAsI, bAramAsA, gIta vagere. AmAMthI koI saMjJAo koI eka vibhAganA peTAmAM koI kRtinI viziSTa oLakha tarIke Ave che, paNa kyAM ema thayuM che ne kyAM kharekhara navo vibhAga abhipreta che e samajavA ApaNe mathAmaNa karavI paDe che. ekaMdare samagra vibhAgIkaraNa pAchaLano tarka ApaNI samaja bahAra rahe che. AvuM joIe tyAre thAya che ke ApaNI saMzodhana-saMsthAo A zuM karI rahI che enI ene khabara che ? sUcionuM kAma to mArgadarzaka thavAnuM che ene badale e ApaNane bhamAve e kema cAlI zake ? A sUcio taiyAra karanAranI zI sajjatA che, emanA mArgadarzaka koNa rahyA che, saMsthAonA niyAmaka vagere adhikArIgaNe A kAmo para keTalI dekharekha rAkhI che - vagere ghaNA prazno ApaNane jAge. saMkaLAyelA saunI bejavAbadArI vinA AvAM kAcAM kAmo thaI na zake. vargIkRta sUci pachI kartAo ane kRtionI saLaMga anukramaNikAo apAvI ja joIe. lA. da. vidyAmaMdire e karyuM nathI. bho. je. vidyAbhavane mAtra kRtionI anukramaNikA ApI che paNa emAMye keTaluMka atArkika che - aMbAjIno garabo vagere badhA garabA emanA varNAnukramamAM nahIM paNa garabAnA kramamAM che, evuM ja gItAnAmaka kRtionuM che. jhAyo ane stavanonI akArAdi sUci bAkInI kRtiono samagra varNAnukrama pUro thayA pachI ApI che ! IDiyA ophisa lAIbrerI, laMDananI sUci paNa vargIkRta che, paraMtu emAM thoDAka moTA vibhAgo ja pADavAmAM AvyA che tethI jokhama UbhuM thatuM nathI. jemake dhArmika sAhitya, kathAsAhitya, zAstra, aitihAsika sAhitya, mahAkAvyonAM rUpAMtaro e mukhya vibhAgo che. dhArmika sAhityamAM jena tathA vaiSNava judAM pADyAM che ane jaina dhArmika sAhityanA AgamagraMthonA bAlAvabodho ne TabAo, gauNa saiddhAttika kRtio, stotrasAhitya, tIrthakaro ane AcAryo viSayaka sAhitya evA peTAvibhAgo karyA che. vibhAgIkaraNanA ghaNA prazno hoIne, yogya rIte vibhAgIkaraNa karavAnuM kAma ghaNI sUjha ane ghaNo zrama mAge evuM hoIne sUci mukhyapaNe vargIkRta rIte ApavAno huM pakSapAtI thaI zakato nathI, paraMtu bIjI koI rIte sUci karyA pachI kRtionI vargIkRta anukramaNikA ApI zakAya to ghaNuM rUDuM thAya ema huM jarUra mAnuM chuM. lIMbaDI bhaMDAranI sUcimAM, bhAratIya vidyAbhavananI sUcimAM ane jaina gUrjara kaviomAM AvI anukramaNikA ApavAmAM AvI che. emAMye koI prazno nathI ema nathI, paNa lA.da. vidyAmaMdira ne bho.je.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ mudrita hastapratasUcioH samIkSA ane sUcano 51 vidyAbhavananI sUcio jevI atArkikatAo bhAgye ja che. mane potAne "jena gurjara kavionI pahelI AvRttimAM apAyelI vargIkRta anukramaNikA vyavahAru rIte upayogI lAgelI chatAM enAthI pUro saMtoSa nahoto - e pUrI zAstrIya lAgatI nahotI tethI navI AvRttimAM vargIkRta anukramaNikA judI rIte karI che. aitihAsika, kathanAtmaka, jJAnAtmaka ane anya - evA cAra mukhya vibhAgo karyA, emAM gadha ne padya evA peTAvibhAgo karyA ne e darekamAM judAjudA prakAranAM nAmo dharAvatI kRtio judI pADI. eka ja prakAranA vividha varganI kRtiomAM jovA maLe che e AmAM spaSTa thAya che. eka ja kRti ekathI vadhu prakAranAmo dharAvatI hoya to tyAM badhe ene mUkavAmAM AvI che. ne Ama eka saMpUrNa citra UbhuM karavAnI koziza thaI che. 5. samayanA krame eTale ke aitihAsika krame sUci thAya to e ghaNI ja upayogI nIvaDe emAM zaMkA nathI. AvI sUcithI sAhityanA aitihAsika vikAsanuM citra sIdhesIdhuM ApaNA hAthamAM Ave che. paNa A jAtanI sUci karavI e ghaNuM kaparuM kAma che emAM paNa zaMkA nathI, emAM eka kartAnI kRtione eka sthAne lAvavI paDe, madhyakALamAM eka nAmanA ekathI vadhu kartAo eka samaye paNa astitva dharAvatA hoya eTale kartAonI oLakha nizcita karavI paDe. ghaNe sthAne samayanirNaya karavo paDe ane AkhI sAmagrIne aitihAsika kramamAM nAkhavI paDe. A to mo. da. dezAI jevA aNathaka parizramI sUcikAranuM ja kAma. dezAIe paNa pahelAM kavione varNAnukrame sAmagrI taiyAra karI hatI paNa koIe sUcana karavAthI zatakavAra aitihAsika krame sUci karavAno paDakAra emaNe jhIlI lIdho. enuM pariNAma te "jaina gUrjara kavio'. aitihAsika krame thayelI ApaNI e ekamAtra sUci che. gujarAtI sAhityanA itihAsalekhanamAM jaina gUrjara kaviono phALo ghaNo moTo che. ApaNA sAhitya-ItihAsonAM jaina sAhityaviSayaka prakaraNo enI - ghaNI vAra to beTho. ne beTho AdhAra laIne lakhAyelAM che. zrI dezAIne keTalIka agavaDo to paDI ja che. lAMbA samaya sudhI kAma cAlyuM eTale pUrtio karavI paDI che. AgalA bhAganI sAmagrInA sudhArA chellA bhAgamAM noMdhavAnA thayA che ne tethI aitihAsika citra thoDuM vizRMkhala thayuM che. paraMtu navI AvRttimAM e vizRMkhalatA nivArI levAmAM AvI che. AvI sUcimAM paNa kartAo ane kRtionI akArAdi anukramaNikAo to joIe ja. zrI desAI jevA sUcikAra e kema cUke ? paNa pahelA be bhAgamAM kRtionI saLaMga varNAnukramaNikA ane trIjA bhAgamAM vargIkRta anukramaNikA e asaMgati rahI gaI hatI, je navI AvRttimAM dUra karavAmAM AvI che ne AkhIye sAmagrInI banne prakAranI anukramaNikAo ApavAmAM AvI che. zrI
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ para eka abhivAdana-occhava, eka goSThi dezAI ApaNA eka samartha sUcikAra hatA. emanA lobhane thobha nahoto. e kata-kRtinI anukramaNikAo ApIne ja na aTakyA, emaNe kRtionI saMvatavAra anukramaNikA karI, jemAM racanAsaMvata uparAMta lekhanasaMvatanoye samAveza karyo. emaNe rAjAonAM nAmonI ane sthaLanAmonIye anukramaNikAo karI. alabatta, saMvatavAra anukramaNikA pahelA be bhAga pUratI ane rAjAo tathA sthaLonAM nAmonI anukramaNikA trIjA bhAga pUratI maryAdita hatI, paNa navI AvRttimAM A adhUrapa sudhArI levAI che. A sUcipaddhationI vAta thaI. have thoDuM sUcisAmagrI vize vicArIe. hastapratasUci sAdI hoI zake, tema varNanAtmaka, savistara - kRtionA AraMbha-aMtanA bhAgonA utArAvALI hoI zake. sAdI sUcimAM hastapratakramAMka, kRitinAma, kartAnAma, bhASA, padyasaMkhyA ke zlokamAna, racanAsaMvata, lekhanasamaya, hastapratanAM pAnAM, hastapratanI sthiti - A prakAranI vigato ApavAnI eka svIkRta prathA che. pATaNa, lIMbaDI, prAcya vidyAmaMdira, lA. da. vidyAmaMdira ne phArbasa gujarAtI sabhAnI sAdI sUcio bahudhA A dhoraNane anusare che. emAM keTalIka vAra lahiyAnAM nAma, gAma, hastapratanuM mApa vagere keTalIka vizeSa vIgata noMdhAI che. gujarAtI hAthapratonI saMkalita yAdI. paNa sAdI sUci che, paraMtu emAM vividha saMgrahone bhegA karavAmAM AvyA che, tethI hastaprata aMgenI kramAMka ane lekhanasaMvata sivAyanI mAhitI ApavAnuM zakya banyuM nathI. kRtinI padyasaMkhyA ke zlokamAnanI mAhitI paNa bahu oche sthAne ApI zakAI che. * bho. je. vidyAbhavana ane bhAratIya vidyAbhavananI sUcione varNanAtmaka tarIke oLakhAvavAmAM AvI che, paraMtu bho. je. vidyAbhavane pAchaLa pariziSTa rUpe kRtionA TUMkA AdibhAga ja ApyA che. kavinAma vagere cAvIrUpa vigato aMtabhAgamAM ja hoya che. e kema choDI devAmAM AvyA che e samajAya evuM nathI. kRtionI ekathI vadhu hastapratonA AdibhAga apAyA che - kAlidAsakRta prahalAdAkhyAnanI ATha pratonA AdibhAga utAryA che ! - tenuM kAraNa paNa jhAjhuM samajAya evuM nathI, te uparAMta A jagyAno upayoga aMtabhAgo noMdhavAmAM sahelAIthI thaI zakyo hota. keTalIka kRtionA AdimAga paNa apAyA nathI. bhAratIya vidyAbhavananI sUcimAM pAchaLa kRtiomAMthI keTalAMka uddharaNo apAyAM che paraMtu enI pAchaLa koI spaSTa nIti pratIta thatI nathI. kyAMka AdibhAga apAyA che. kayAMka aMtanI puSpikAno bhAga, kyAMka anya koI bhAga. kavIzvara dalapatarAma sUci, jaina gUrjara kavio ane phArbasa gujarAtI sabhAnI savistara nAmAvalimAM paNa Adi-aMta ApavAmAM keTalIka kATachAMTa thaI
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ mudrita hastapratasUcio : samIkSA ane sUcano 53 che, paraMtu dastAvejI mAhitI dharAvatA bhAgo to anivAryapaNe apAyA che. bIjI rIte jotAM phArbasa gujarAtI sabhAnI savistara nAmAvalimAM ane tethIye vadhu jaina gUrjara kaviomAM Adi-aMtanA ane anya bhAgo pracuratAthI utArAyA che. iDiyA oNphisa lAIbrerInI sUcimAM badhI ja kRtionA Adi-aMta apAyA che. e sUci, phArbasa gujarAtI sabhAnI savistara nAmAvali tathA "jaina gUrjara kavio' hastapratonI puSpikAo paNa utAre che. sUcikAro keTalIka vAra potAnI sUcine vizeSa mAhitIthI samRddha karavAno parizrama karatA hoya che. A prazasya che, paNa e kAma ghaNI kALajIthI ane sUjhathI thavuM joIe. lA.da. vidyAmaMdiranI sUci ane gujarAtI hAthapratonI saMkalita yAdImAM ghaNI vAra kartAnA vizeSa paricayo ApavAmAM AvyA che. A paricaya kRtimAMthI prApta hoya tyAM to savAla nathI, paNa ema dekhAya che ke paricayo anyatrathI joDavAnuM paNa thayuM che, je jarA jokhamI mArga che. lA.da. vidyAmaMdiranI sUcimAM "jaina gUrjara kavio' jevAM sAdhanomAMthI laIne apAyelA kavi paricayo amArI sAhityakoza samayanI cakAsaNImAM ghaNe-badhe ThekANe khoTA nIkaLyA che. e sUcie je devavijaya tarIke kavine oLakhAvyA hoya e devavijaya e hoya ja nahIM. saMkalita yAdImAM bRhad kAvyadohana' AdimAMthI maLela kaviparicaya, ke koI eka kRtimAMthI maLela kavi paricaya bIjI kati paratve kazA AdhAra vinA joDI devAmAM Avyo hoya evuM dekhAyuM che. bhAyANIsAhebanA paDhAvelA pATha pramANe sAhityakozamAM ame vicArI vicArIne DagaluM mAMDatA ane kazI bheLaseLa na thaI jAya ene mATe atyaMta saciMtA rahetA. cokhkhA AdhAra vinA kazuM joDI na zakAya ema mAnatA ane tarkane tarka tarIke ja rahevA detA. zAstrIjI hastapratamAM "aMbA nAma jovA maLe enuM 'aMbAbAI' karI nAkhe, ame na karIe ane hastaprata cakAsatAM e aMbArAma' hovAno saMketa paNa maLe. "jaina gUrjara kaviomAM paNa kavi paricaya vIgate che -- guruparaMparA, samaya vagerene samAvato. paraMtu moTe bhAge e kRtimAMthI prApta hoya che. e sivAya koIkoI sAdhu kavionAM caritro racAyAM che teno lAbha zrI dezAIe lIdho che. keTalIka vAra amya kRtiomAMnA nirdeza, pratimAlekho Adine AdhAre paNa mAhitI ApavAmAM AvI che, paNa zrI dezAI bahudhA salAmata mArge cAlyA che. anumAnathI, utAvaLe, adhdhara rIte emanAthI kazuM joDI devAyuM hoya evuM ochuM banyuM che. phArbasa gujarAtI sabhAnI nAmAvalie to kRtimAM maLatI kavi vizenI vizeSa mAhitI paNa judI tAravIne ApI nathI, kavinAma ApIne ja saMtoSa mAnyo che. jaina gUrjara kavio, phArbasa gujarAtI sabhA savistara nAmAvali, kavIzvara dalapatarAma sUci ane gujarAtI hAthapratonI saMkalita yAdI kRtiprakAzananI
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 eka abhivAdana-occhava, eka goSThi mAhitI paNa noMdhe che. chevaTe ApaNuM atyaMta dhyAna kheMce che te to jena gUrjara kaviomAM mohanalAla dalIcaMda dezAIno ane phArbasa gujarAtI sabhAnI savistara nAmAvalimAM aMbAlAla jAnIno parizrama, aMbAlAla jAnIe kRtionA sAra ApyA che, ane pUraka aitihAsika mAhitI chUTe hAthe pIrasI che. - enI pAchI savIgata akArAdi sUci paNa karI che ! A mAtra sUci nahIM rahetAM mahattvano sAhityika, aitihAsika dastAveja banI jAya che. dezAIe AvuM karyuM nathI - AvuM karyuM hota to to, ke. kA. zAstrI sUcave che tema, "jaina gUrjara kavio'nA keTakeTalA graMtho thayA hota ! - paNa emaNe kRtionA vividha khaMDonA AraMbha-aMta utAryA che, emAMnA keTalAka anya rasika bhAgo ApyA che, aneka sthAne kRtimAM prayojAyelAM chaMdo ne dezIonI yAdI karI che ane kRtinI guNavattA vize abhiprAyo ApyA che te batAve che ke teo kRtionI aMdara paNa ghUmI vaLyA che. emanI te kevaLa sUcikAranI sUci nathI, sAhityarasika vidvAnanI sUci che. badhI sUciomAM hastapratanA khoTA vAcanane lIdhe thayelA mAhitIdoSo vadhatAochA pramANamAM jovA maLe che. lA. da. vidhAmaMdiranI sUcimAM paheluM ja katanAma "aIgattA' khoTuM che. bho. je. vidyAbhavananI sUcimAM paNa pahelI ja noMdhamAM bhUla jaNAya che. akhAne nAme "gurumahimA' nAmanI kRti mukAyelI che, paraMtu kRti khaMDita prApta thayelI che ane kRtinAma sUcikAre mUkyuM hovAno saMbhava che. pahelA kaDavAnI pahelI sAta kaDI ane 29mA kaDavA pachIno bhAga prApta thayo nathI evI noMdha karavAmAM AvI che tethI A kRti 'akhegItA' ja hovAnuM pAkuM anumAna thAya che. thoDIka mahenatathI sUcikAra akhA jevA prasiddha kavinI kRtine sAcI rIte oLakhAvI zakyA hota. bhAratIya vidyAbhavananI sUcimAM sarvatra akhA, akhegItA, akhAnA chappAne sthAne ajA, ajegItA, - ajAnA chappA maLe che ! pATaNa hemacaMdrAcArya jJAnamaMdiranI sUcimAM zAMtivarSane nAme ghaNI kRtio noMdhAyelI maLe che te sarva zAMti harSaziSya jinaharSanI che. kRtinA Adi-aMtanA bhAga ApatI varNanAtmaka sUci hoya to sUcikAranA vAcananA (ne arthaghaTananA) doSo paNa ApaNe pakaDI zakIe. kavIzvara dalapatarAma sUcimAM kartA tarIke ravisuta narasiMha batAvyA hoya, paNa uddadhRta aMtabhAga parathI ApaNe kahI zakIe ke "ravisuta' e to vAranA nAma tarIke che - zanivAra. "jaina gUrjara kavionI bIjI AvRttimAM thayelA sudhArAmAMnA ghaNA, uddhata bhAgane AdhAre ja thayA che. pAThavAcana ane arthaghaTanamAM thayelI bhUlo nivArAI che ane bhraSTa pATho paNa sudhArAyA che. paNa AraMbha-aMtanA bhAga vinAnI sAdI sUci hoya tyAM zuM thAya ?
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ mudrita hastapratasUcio H samIkSA ane sUcano ApaNane bhUla hovAnI zaMkA kevI rIte thAya ? ne thAya toye ApaNe ene kevI rIte sudhArI zakIe ? ApaNe hastaprata sudhI ja javuM paDe. gujarAtI sAhityakozamAM hastaprato sudhI javAnI amArI koI yojanA na hatI, paraMtu bIjAM sAdhanothI tathA amArI jANakArI ne samajathI sUciomAM bhUla hovAnI amane zaMkA thaI ne namUnA rUpe lA. 6. vidyAmaMdiranI keTalIka hastaprata cakAsatAM amArI zaMkAo sAcI paDI ane jenI sUciono ame upayoga karatA te bhaMDAro sudhI javAno amAre kAryakrama karavo paDyo alabatta, zaMkAsthAnone cakAsavA pUrato. amArI kozanI phAilo para sUcionI mAhitInA DhagalAbaMdha sudhArAo noMdhAyelA paDyA che. Ano lAbha laIne paNa A sUcio parizuddha karI zakAya. pATaNa hemacaMdrAcArya jJAnamaMdiranI sUcinA pahelA bhAganI zuddhi A rIte amArI kozanI phAilo para noMdhAyelI nIkaLe. paNa e sUci to pATaNa bhaMDAronI munizrI jaMbUvijayajIe karelI sUcimAM ema ne ema Ameja thaI. mane thAya, ne meM jaMbUvijayajIne sUcavyuM paNa hatuM, ke sAhityakozanI sAmagrIno lAbha laIne e sUcine parizuddha karI zakAI na hota ? paNa AvuM mahenatanuM kAma koNa kare ? - 55 sUcimAhitI zakya teTalI vadhu pramANabhUta rahe te mATe zuM karavuM joIe ? be vicAra Ave che. eka to, Adi-aMtanA bhAgonAM uddharaNavALI varNanAtmaka sUcio ja karavI joIe. emAM sUcikAranI bhUlo pakaDavAnI cAvI ApaNA hAthamAM rahe che. huM pote varNanAtmaka sUcino AgrahI chuM. ochAmAM ochuM, pada vagere nAnI kRtio choDIne sarva moTI kRtionI to AvI ja sUci thavI joIe. paraMtu ucca abhyAsane varelI, ghaNAM sAdhana-sagavaDavALI ApaNI AjanI saMzodhanasaMsthAo paNa evI sUcino upakrama karI zakatI nathI, to bIjA konI pAse e AzA rAkhI zakAya ? bho. je. vidyAbhavana pAse to Adi-aMtanA bhAgavALI varNanAtmaka sUcinI pUrvaparaMparA hatI. (hIrAlAla pArekhe taiyAra karelI kavIzvara dalapatarAma sUci), chatAM eNe navI sUci karatI vakhate ene sAme na rAkhI, ne pAchAM pagalAM bharavA jevuM karyuM. bIjo vikalpa e che ke hastapratasUci taiyAra karavAnuM eka vyakti hastaka na rAkhavAmAM Ave, paraMtu betraNa vyaktinA jUthane e kAma soMpavAmAM Ave. teo ekabIjAnAM kAmanI cakAsaNI kare evuM goThavavAmAM Ave temaja AkhuM kAma koI niSNAtanAM mArgadarzana ane dekharekha nIce cAle. varSo pUrve eka saMsthAnI sUci traNacAra vyaktionA jUtha dvArA mArI dekharekha nIce karAvI ApavAnI meM taiyArI batAvelI, paNa koIne e sUcinuM kAma soMpAyeluM hatuM ane e bhAI ene choDavA taiyAra nahotA. tethI e vAta tyAM ja rahI. Aje dazapaMdara varSe paNa e sUci pragaTa thaI nathI.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 59 eka abhivAdana-occhava, eka goSThi Aje evo bojo to huM uThAvI zake ema nathI, paraMtu sUci kema karavI joIe e vize to jarUra mArA vicAro ApI zakuM. evI phariyAda karavAno mAro huM hakka mAnuM chuM ke ApaNI saMsthAo reDhiyALa sUci taiyAra kare che, paNa emane jemaNe sUcionI sAthe vadhumAM vadhu kAma pADyuM che ane jhINavaTathI kAma pADyuM che emane kaMI pUchavAnuM sUjhatuM nathI. jUnA samayamAM mo.da. dezAI, aMbAlAla jAnI, munizrI caturavijayajI, hIrAlAla pArekha, ke. kA. zAstrI vageree sUciracanAnAM keTalAMka dhoraNo sthApI ApyAM hatAM ane mo. da. dezAI ane aMbAlAla jAnI jevAe sUci kevo samRddha mAhitIbhaMDAra banI zake e batAvI ApyuM hatuM. Aje sAdhanasagavaDa ghaNAM vadhyAM che tyAre paNa ApaNe pUrvasUrioe sthApelAM dhoraNone sAcavI zakyA nathI. UlaTuM, aneka rIte khAmIbharelI sUcio ApaNe ApI che, ane mo. da. dezAI tathA aMbAlAla jAnI jevAnI sUcionI to kalpanA paNa thaI zakatI nathI e keTaluM duHkhada ane zaramajanaka che ! paNa A duHkha ane zarama anubhavanAra keTalA ? ApaNI vidyAsaMsthAo pAse ja kazI AzA rAkhI zakAya evuM dekhAtuM nathI, tyAM bIjAonI zI vAta karavI ? chatAM joIe koInA hRdayamAM rAma jAge to. mudrita hastapratasUcio (jemAM gujarAtI bhASAnI kRtio - bIjI bhASAonI kRtio sAthe paNa - noMdhAyelI che tevI sUcionI mAhitI ahIM ApI che. A sivAya paNa jANamAM na AvelI thoDI sUcio hovA saMbhava che. nIce noMdhelI badhI sUcio A lekha lakhatI vakhate pharIne jovA maLI nathI, tethI koIkoI sUcino lekhamAM nirdeza na hoya evuM dekhAze.) AlphAbeTiksa lisTa oNvuM menyuskiTsa Ina dha orienTala insTiTyUTa, baroDA, voTara, saMpA. rAghavanuM nAmbiyAra, prakA. oNrienTala InsTiTyUTa, vaDodarA, 1950 kavIzvara dalapatarAma hastalikhita pustakasaMgrahanI sUci taiyAra karanAra hIrAlAla tribhovanadAsa pArekha, prakA. gujarAta varnAkyulara sosAyaTI, amadAvAda, 1930 keTalaoNga oNva dha gujarAtI enDa rAjasthAnI menyUsTisa Ina dha inDiyA oNphisa lAIbrerI, saMpA. jemsa phUlara blamahArTa, saMzo. AphreDa mAsTara, prakA. oNksapharDa yunivarsiTI presa, 1954 keTalaoNga oNv dha maeNcUskiTsa Ina pATaNa jaina bhaMDArajha, pArTa 1-2, 3 ane 4, saMkalayitA munizrI puNyavijayajI, saMpA. muni jaMbUvijayajI, prakA.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ mudrita hastapratasUcio : samIkSA ane sUcano 57 zAradAbahena cImanabhAI ejyukezana risarca senTara, amadAvAda, 1991 gUjarAtI hAthapratonI saMkalita yAdI taiyAra karanAra kezavarAma kAzIrAma zAstrI, praka. gujarAta varnAkyulara sosAyaTI, amadAvAda, 1939 jaina gUrjara kavio bhA. 1, 2 ane 3, saMgrAhaka ane saMprayojaka mohanalAla dalIcaMda dezAI, praka. zrI jaina zvetAmbara kaoNnpharansa ophisa, muMbaI, 1926, 1931, 1944; bIjI saMzodhita saMvardhita AvRtti bhA. 1thI 10, saMpA. jayaMta koThArI, prakA. zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI 1986thI 1997 jaina marU gUrjara kavi aura unakI racanAoM bhA. 1, saMpA. agaracaMda nATTA, prakA. abhaya jaina graMthAlaya, bikAnera, 1975 jaina-honDazITena proisizena sTArsabibliothaka, saMpA. vAghera zubiMga, lipajhiga, oTTo hArAsoviDjha, 1944 (jarmana bhASAmAM) DiskiTiva keTalaoNga oNv dha gavarnamenTa kalekzana ovuM menyUskiTsa DipojhiTeDa eTU dha bhAMDArakara orienTala risarca insTiTyUTa, pUnA, pArTa 1thI 19. DiskiTiva keTalaoNga oNvuM gujarAtI, hindI enDa marAThI menyUskiTsa ovuM bI. je. insTiTyUTa myujhiyama, pArTa 1, saMpA. vidhAtrI avinAza vorA, prakA. bI.je InsTiTyUTa ovuM larniMga enDa risarca, amadAvAda, 1987 DiskiTiva keTalaoNga oNvuM maeNnyUskiTsa ina bhAratIya vidyA bhavansa lAIbrerI, saMpA. ema.bI. vAranekara, prakA. bhAratIya vidyA bhavana, muMbaI, 1985 pATaNa - zrI hemacandrAcArya jaina jJAnamaMdirasthita jaina jJAnabhaMDArInuM sUcipatra, prathama bhAga, saMkalayitA munizrI puNyavijayajI, prakA. zrI hemacandrAcArya jaina jJAnamaMdira, pATaNa, 197ra phArbasa gujarAtI sabhAnAM hastalikhita pustakonI savistara nAmAvalI, bhA.1 tathA ra, taiyAra karanAra aMbAlAla, bulAkhIrAma jAnI, prakA. zrI phArbasa gujarAtI sabhA, muMbaI, 1923 phaoNrbasa gujarAtI sabhAnA hastalikhita graMthonI nAmAvali, taiyAra karanAra aMbAlAla bulAkhIrAma jAnI, zaMkaraprasAda chaganalAla rAvaLa, praka. zrI phaoNrbasa gujarAtI sabhA, muMbaI, 1956 munirAja zrI puNyavijayajI saMgrahagata gUjarAtI hastaprata sUcI, saMkalayitA | munirAja zrI puNyavijayajI, saMpA. vidhAtrI vorA, prakA. lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAda, 1978 rAjasthAna purAtattvAnveSaNa maMdira ke hastalikhita granthakI sUcI, bhA. 1 tathA 2, saMpA. muni jinavijaya, prakA. rAjasthAna purAtattvAnveSaNa maMdira, jodhapura, 1959 tathA 1960
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 eka abhivAdana-occhava, eka goSThi rAjasthAna hastalikhita granthasUcI, bhA.1 tathA 2, saMpA. muni jinavijaya, prakA. rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura, 1960 tathA 1961 lIMbaDI jaina jJAnabhaMDAronI hastalikhita prationuM sUcIpatra, saMpA. munizrI caturavijaya, prakA. zrImatI Agamodaya samiti, muMbaI, 1928 4 oNgasTa, 1997