Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSa mahalakI parathama sIr3hI samakita nIraja jaina, satanA anAdi kAlIna saMsAra paribhramaNake ghanaghora andhakArameM bhaTakate hae bhavya jIvake lie, samyagdarzana prakAzakI prathama kiraNa hai| yaha bhava-bhramaNa ke apAra-pArAvArameM nimagna, nirAzrita aura nirAza pathikake lie dizA-sUcaka jyoti stambha hai / aisA ati durlabha samyagdarzana jinheM upalabdha ho gayA hai ve praNamya hai / "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH"ke vikhyAta sUtra dvArA samyagdarzana, samyakajJAna aura samyakacAritra ina tInoMkI ekatAko hI mokSa mArga kahA gayA hai / inake viparIta, samantabhadrane mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritrako saMsArakA mArga nirUpita kiyA hai (ratnakaraNDa zrAvakAcAra, zloka 3) / tathApi mokSa mArgakI prAptike lie ina tInoMmeM bhI samyagdarzanakI vizeSatA AcAryone svIkAra kI hai / svAmI samantabhadrane samyagdarzanako mokSa mArgameM karNadhAra ghoSita kiyA (zloka 31) / isI prakAra kundakunda Agamake pravaktA TIkAkAra AcArya amRtacandrane apane grantha 'puruSArthasiddhiyupAya' (zloka 21) meM samyagdarzanakI mahimA sthApita karate haye likhA hai ki ina tInoMmeM prathama, samasta prakArake upAyoMse samyagdarzana bhale prakAra aMgIkAra karanA cAhiye, kyoMki isake hote hue hI samyagjJAna aura samyakcAritra hotA hai / ___ saMsAra sAgarase mokSa ke lie aise khevaTiyA samyagdarzanakI mahimA aneka granthoMmeM gAI gaI hai / ratnakaraNDa zrAvakAcArakI TIkA kI prastAvanAke rUpameM zrImAn paMDita pannAlAla jI sAhityAcAryane samyagdarzanake sambandhameM bahuvidha vicAra kiyA hai| saMskRta sAhityakI bAta maiM nahIM jAnatA, parantu hindImeM isake pUrva, samyagdarzana para itanA vizleSaNAtmaka lekhana eka sAtha kahIM dekhaneko nahIM milA thaa| isameM paNDitajIne cAroM anuyogoMkI kathanakI apekSA bhI samyagdarzana para vicAra kiyA hai| digambara jaina prabuddha samAjameM 'samyagdarzana' hI Aja sabase adhika carcita viSaya hai| samyagdRSTi jIvakI upalabdhiyA~ kyA-kyA haiM ? usake kauna-kaunase vikAra dUra ho gaye haiM ? use apanI yaha sthiti banAye rakhaneke lie kyA-kyA karaNIya hai ? Adi Adi praznoM para samAjameM aura samAcAra patroMmeM prAyaH carcA calatI rahatI hai / samyagdRSTi jIvakI vItarAgatA, usakA cAritra, usakI abandhaka dazA aura usakI AtmAnubhatike praznako lekara prAyaH khoMcatAna bhI hotI rahatI hai| isa nibandha meM inhIM bAtoM para vicAra kiyA jAyegA / vicAra karaneke lie yadi hama zAstroMkA vargIkaraNa kareM, to hameM patA lagatA hai ki samyagdRSTi jIva aura usakI upalabdhiyoMko lekara eka to hamAre pAsa nirgrantha munirAjoM aura AcAryoM dvArA praNIta paramparA hai / isa paramparAmeM, nimrantha avasthAse pahile taka, samyagdRSTi ko, na to zuddhAtmAnubhUtise yukta mAnate haiM, na zuddhopayogI mAnate haiM, na hI usameM ratnatrayakA prArambha mAnate haiM, aura na hI use siddhake samAna abandhaka kahate hai| AcAryAMkI isa paramparAmeM bhagavAn kundakunda, AcArya samantabhadra, pUjyapAda, amRtacandra, jayasena, jinasena Adike nAma ginAye jA sakate hai / - 163 -
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdRSTi jIvake guNagAnameM dUsarI paramparA, gRhastha granthakAroM kI hai / isa paramparAmeM paJcAdhyAyI praNetA paNDita rAjamalajI (I0 1546-1604), AcAryakalpa paNDita ToDaramala jI, guruvarya paNDita gopAladAsajI varaiyA, kavivara banArasIdAsajI Adi haiN| ina granthakAroMne samyagdRSTiko vItarAga pariNati saMyukta zuddhopayogI, abandhaka aura ratnatraya-dhArI bhI kisI apekSAse mAnA hai| yaha 'choTe muMha bar3I bAta' ho sakatI hai, parantu jitanA hI maiM Aja samAjameM pracalita, ekAMgI aura vivakSA-rahita dhAraNAoMko sunane-samajhane kI koziza karatA hai, utanA hI mujhe granthakAroMkA yaha vargIkaraNa vicAraNIya aura mahatvapUrNa lagatA hai| yadyapi paNDita daulatarAmajI aura bAbA gaNezaprasAda jI varNI jaise vicArakoMkI saMkhyA bhI kama nahIM hai jinhoMne AcArya praNIta, ArSa aura cAroM ana yogoMse samarthita paramparA ko hI apanI lekhanI dvArA pratipAdita kiyA, aura isa prakAra ucita apekSA pUrvaka vastusvarUpakA kathana karake syAdvAdakI pratiSThA kI hai| merA yaha mantavya kadApi nahIM hai ki uparokta gRhastha granthakAroMne zAstra-viruddha yA avAstavika prarUpaNA kI hai, parantu aisA lagatA hai ki yA to unhoMne hamArI buddhipara bharosA karake, hara jagaha apanI vivakSA ko spaSTa karanekI AvazyakatA nahIM samajhI yA phira kahIM-kahIM hama hI unakI vivakSAko pakar3ane meM cUka kara uparokta gRhastha granthakAroMke 'paJcAdhyAyI' aura 'mokSa mArga prakAzaka' ye do hI pramakha grantha haiM / eka durbhAgya yaha bhI rahA hai ki ye donoM hI grantha adhUre evaM apUrNa haiN| donoM granthakAra jinavANIkI pAvana dhArA meM AkaNTha avagAha kara rahe the| donoMne apanI adbhuta kathana-kSamatA aura agAdha jJAna lekara, samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra para saMkalpa pUrvaka lekhanI uThAI thI aura unakA bahuta samRddha, sAMgopAMga varNana karanekA prayAsa prArambha kiyA thA, parantu donoMkA kArya aisI majhadhArameM adhUrA chUTa gayA ki akele samyagdarzanakA bhI pUrA guNagAna unakI lekhanIse prasUta na ho paayaa| phira bhI, samyakatvake viSayameM donoM hI vidvAnoMne jitanI sUkSmatAse, jaisI vilakSaNatA pUrvaka, vipula sAmagrI prastuta kI hai, isase anumAna kiyA jA sakatA hai ki yadi unakI lekhanI jJAna aura caritra para bhI cala pAtI to hameM ratnatrayakI atyanta sugama, atyanta sarala aura atyanta sAMgopAMga, tarka-pUrNa vyAkhyA prApta ho gaI hotii| hamArA durbhAgya thA ki aisA nahIM ho paayaa| kaI bAra aisA lagatA hai ki ina gRhastha granthakAroMne samyagdarzanakA mahatva pratipAdana karate hae, apanI zreNIke avatI samyagdRSTiyoMke prati kucha adhika hI udAratA dikhAI hai| isa samajhakA pratiphala yaha huA hai ki Aja samyagdarzanakI tathAkathita mahimAke aise-aise artha lagAye jA rahe haiM, jinake sAmane jJAna aura cAritra kI mahimAkA sarvathA lopa-sA hotA dikhAI detA hai| zuddhAtmAnubhUti aura zuddha upayogakI lubhAvanI, abandhaka dazAkA AzvAsana, jinheM gRhasthI pAlate huye, vyApAra calAte huye aura lar3ate-jhagar3ate tathA viSaya-kaSAyoMkA Ananda lete huye bhI prApta hai, ve loga vratAdika kI zubha pariNatiko sAkSAt bandha karAne vAlI aura heya mAna baiThe haiN| saikar3oM, aura zAyada hajAroM logoMne dhAraNa kiye hue vrata aura lI haI pratijJAyeM taka. bandha tatva samajhakara, tyAga dI hai| tyAgake tyAgakI yaha havA saMkrAmaka rogako taraha ekAnta zAstrAbhyAsI, navajijJAsUoMmeM phaila rahI hai| aba sAdhakako jaise hI samyagdarzana hokara AtmA jhalaka mAranA zarU karatI hai. vaise hI vaha, jahA~ ramA hai vahIM, apanI unhIM pravRttiyoMke bIca, apane Apako 'jinezvarakA laghunandana' samajhane lagatA hai| rAja, ramA, vanitAdika jerasa, terasa, berasa lAge' vAlI sthitikI use AvazyakatA hI nahIM pratIta hotI / khedakI bAta yaha hai ki taba use apanI rAgadveSa rUpa vartamAna vikArI pariNati para jarA bhI kheda nahIM hotA, ulTe use avratI honekI eka mahimA sI lagatI hai / usIkA gaurava lagatA hai| -164 -
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ avratI samyagdRSTikA vaibhava aura upalabdhiyA~ ginAte samaya kaI bAra to hama yaha bhI bhUla jAte haiM ki samyagdRSTi jIva cAroM hI gatiyoMmeM pAye jAte haiM, taba pazumeM athavA nArakI jIvameM vaha sArI mahattA kaise saMgata baiThegI, jise caturtha guNasthAna para binA vivakSA vicAre, hama thopate cale jA rahe haiM / isa dRSTise bhI prakRta viSaya para vicAra kiyA jAnA Avazyaka hai / samyaktvake ATha aMga prazama, saMvega, anukampA aura Astikya -- ye cAra bhAva samyagdarzanakI utpatti meM kAraNa hote haiM / inheM hama samakita kI jar3a bhI kaha sakate haiM / vAstava meM, inhIM cAra bhAvoMke uttarottara vikAsakA nAma hI samyagdarzana hai / samyagdarzanake jo ATha guNa yA aMga, niHzaMkita, niHkAMkSita, nirvicikitsA, amUDhadRSTitva, upagUhana, sthitikaraNa, vAtsalya aura prabhAvanA kahe gae haiM, ve bhI inhIM cAra bhAvoMse pragaTa aura puSTa hote haiM / inakA paraspara meM aisA hI sambandha hai / 1----prazama' guNa hamArI kaSAyagata tIvratAko haTAkara hamAre bhItara samatA bhAva utpanna karatA hai / samatAkI mRdu bhUmimeM hI svake astitvakA bodha hotA hai / apane hI astitvake prati hamArI anAdikAlIna zaMkAoM yA bhrAnta dhAraNAoMkA nirAkaraNa hokara hamAre bhItara niHzaMkita nAmakA pahalA guNa pragaTa hotA hai / yahI guNa, Age calakara eka ora to uttarottara bar3hate hue prazama bhAvase poSaNa prApta karatA rahatA hai, aura dUsarI ora yaha apane prasAdase pA~caveM upagUhana agako poSita karatA rahatA hai / 2 - 'saMvega bhAva' saMsAra paribhramaNa se bhayabhIta hokara usakI paripATIko tor3anekI chaTapaTAhaTakA nAma hai | saMvega Ate hI samasta sAMsArika upalabdhiyA~ aura upAdhiyA~ asuhAvanI aura kaSTakara lagane lagatI haiM / unake prati AkarSaNa yA unakI prAptikI AkAMkSA hamAre bhItara zeSa na raha jAya, samyaktvakA yaha niHkAMkSita nAmakA dUsarA guNa hai / yaha guNa Age jAkara eka ora to niraMtara bar3hate hue prazama bhAva se poSita hotA calatA hai, dUsarI ora yaha sthitikaraNa nAmake chaThe guNako poSaNa pradAna karatA hai / jitanA dRr3ha saMvega bhAva hogA, utanI hI dRr3hatA hamAre ni:kAMkSita guNameM hogI, aura yaha jitanA dRr3ha hogA, utanA hI hama apane Apako yaza, khyAti, lAbha pUjAdi cAhase bacAkara rakha sakeMge / inase bace binA 'sva' ke athavA 'para' ke sthitikaraNakI kalpanA bhI nahIMkI jA sakatI / 3- 'anukampA' tRtIya bhAva hai jo mithyAtva ke nAzameM sahAyaka hotA / anantAnanta saMsArI jIvoMke anAdikAlIna duHkha samudAyakA vicAra karake, unakI pIr3Ase dravita hokara, sarvake duHkha nivAraNakI kAmanA, anukampA hai / dayA bhAvameM, para duHkha kAtaratA jor3a dene para isa bhAvakI sahI paribhASA ghaTita hotI hai / anukampA pragaTa hote hI samasta jIvoM, aura vizeSakara dukhiyoM pIr3itoMmeM, hamAre nirvi cikitsA nAmakA tIsarA guNa pragaTa hotA hai / glAni, ghRNA, jugupsA AdikA bhAva hamAre manase nikala jAtA hai / yaha guNa idhara to nirantara anukampAse poSaNa pAkara vRddhiMgata hotA hai aura udhara apane prasAdase vAtsalya nAmake sAtaveM guNako bar3hAtA aura dRr3ha karatA hai / 4 - 'Astikya' cauthA sabase mahatvapUrNa bhAva hai / isIkI dRr3hatAke sahAre kudeva, kuzruta aura kugurukI anAdi mAnyatAke hamAre anubandha khaNDita hote haiM, hameM 'amUr3ha-dRSTitva' nAmakA samyagdarzanakA cauthA guNa prApta hotA hai / sva aura parakI yathArtha mAnyatA ke binA yaha Astikya guNa utpanna ho hI nahIM sakatA / AstikI dRr3hatA binA, mUr3ha-dRSTiyA~ mithyAkalpanAe~ kabhI naSTa nahIM ho sakatIM / hamAre bhItara Astikya kI nIMva jitanI gaharI hogI, hamArA amUDhadRSTitva bhI utanA hI sabala aura puSTa hogA / 1 165 -
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyaktva yaha amUhadRSTitva eka ora to sadaiva Astikyase zakti grahaNa karake sabalatA prApta karatA hai, aura dUsarI ora 'prabhAvanA' nAmake AThaveM guNako AdhAra pradAna karatA hai / Astikyake anurUpa amUr3ha-dRSTitva, aura amar3ha-dRSTivake anurUpa hI prabhAvanA hamAre bhItara pratiSThita ho sakate hai| isa prakA upajAne meM kAraNabhUta ye cAra bhAva hI samyaktvake ATha guNoMko zakti pradAna karake nirmalatA aura sampUrNatA pradAna karate haiN| isakA yaha artha huA ki samyavatva utpanna ho jAne para ina cAroMkI upayogitA samApta nahIM ho jAtI, varan vaha uttarottara bar3hatI jAtI hai aura samakitavAna jIvake jIvana meM inakA samAveza aura mahatva nirantara banA rahatA hai / ina nizaMkita Adi ATha guNoMse hI samakitakA astitva hai / jaise zarIrake ATha aMga hI zarIrako pUrNatA pradAna karate haiM, vaise hI ye ATha guNa samyagdRSTi jIvakA vaicArika vyaktitva banAte haiM / niHzaMkita aura niHkAMkSitakI sthiti donoM pairoM jaisI hai / inake binA vyakti na Tika sakatA hai aura na eka paga cala hI sakatA hai| nirvicikitsA aura amUdRSTitva hamAre donoM hAthoMkI taraha haiM, jo malazuddhise lekara candanatilaka taka sArI kriyAyeM karate hue bhI zarIra kI zucitAko banAye rakhate haiM / sthitikaraNa aMga pRSTha bhAgapIThakI taraha hai| zarIrameM merudaNDakI taraha samakitameM yaha aMga bhI pUre vyaktitvako sthiratA aura AdhAra pradAna karatA hai| upagrahana aMgakI sthiti nitamba bhAgakI taraha hai| jamakara baiTha jAne meM atyanta upayogI hokara bhI yaha aMga pracchanna rahakara hI zobhA pAtA hai| hamArA vakSa vAtsalyakA pratIka hai| vAtsalyakI utpatti, sthiti aura vikAsa saba kucha hRdayameM hI hotA hai / vaha tarkase, jJAnase yA buddhise bahuta jyAdA saMcAlita nahIM hotaa| zAbdika vAtsalyake bajAya lokameM bhI hArdika bhAvanAeM yA chAtIse lagAkara batsalatA jatAnA hI sacce vAtsalyakA pratIka hai| prabhAvanAkA sthAna mastiSkake samAna nirarthaka hai, usI prakAra mArgaprabhAvanAko AdhAra banAe binA, na samakita saccA samakita ho sakatA hai, na dharma yathArtha dharma ho sakatA hai / isa prakAra samyagdarzanake avinAbhAvI me ATha guNa hI samakitavAna jIvako eka abhUtapUrva vyaktitva pradAna karate haiN| inameM se koI eka guNa bhI yadi vikasita na ho pAye, to vaha aMga-hIna samyagdarzana, anAdi saMsAra paripATIkA cheda karanemeM usI prakAra asamartha hotA hai jaise kama akSaroMvAlA maMtra yAMchita kAryakI siddhimeM akAryakArI hotA hai / niHzaMkita guNa hamArI manobhUmiko mRdutA pradAna karatA hai| niHkAMkSita aura nivicikitsA usamese rAga dveSakA unmUlana karate haiM, amUr3ha-dRSTitvase mohakA parihAra hotA hai / zeSa cAra guNa hamAre vyaktitvako zucitA, saMskAra aura Atma-saMyamakI ora le jAte haiN| tabhI hamArA jIvana zalya rahita ho jAtA hai, bhaya rahita ho jAtA hai| saMkleza mukta ho jAtA hai| mithyA zalya jAnese bhUtakAlakA anAdise lagA huA mala visarjita ho jAtA hai, mAyA zalyake abhAva meM vartamAna jIvana prAmANika aura pavitratA yukta ho jAtA hai aura nidAna zalya jAnese bhaviSyake anubandha tathA AsastiyAM TUTatI haiN| isa prakAra samakita kI nidhi prApta hote hI jIvake bhUta, bhaviSya aura vartamAna tInoMmeM pavitratA A jAtI hai| samyagdRSTi jIvakI pravRtti 1 samakita utpAdaka bhAvoM aura guNoMkI uparokta carcAse, yaha bAta spaSTa hai ki samyagdarzana prApta hote hI jIvako eka sAtha aneka aisI anupama nidhiyoM prApta ho jAtI haiM, jinake AdhAra para usakI bAhya aura abhyaMtara, donoM prakArakI pravRttiyoMmeM bar3e parivartana prArambha ho jAte haiN| saMyamarUpa cAritra bhale hI abhI usane dhAraNa nahIM kiyA ho, parantu aba takakI sArI yadvA tadvA pravRttiyoM aura capalatAoMko tyAgakara, - 166 -
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaha avilamba hI eka vivekapUrNa jIvana zailose ba~dha jAtA hai / usakI mAnasika sthiti isa saMsArameM kucha aisI ho jAtI hai, jaisI sthiti vAgdAn yA sagAIke bAda kanyAkI apane pitagRhameM ho jAtI hai| sagAIke dinase bidAke kSaNoM taka vaha kanyA, apane janma gahameM rahatI hai, harSa-viSAda, pyAra-prIti, bhojana-pAna, dharA-uThAIsaba karatI hai, para sagAIkA saguna car3hate hI, use apane vartamAna parikarameM eka parAyepanakA bodha hone lagatA hai| aba use apanA ghara kahIM aura dikhAI detA hai| kala aura AjakI usakI pravRtti meM spaSTa aMtara hai / isI prakAra samyagdRSTi jIvakI pravRtti bhI bhinna hI ho jAtI hai / saMsAra, zarIra aura bhogoMmeM parAyepanakI, aura svasampadAoMmeM apanepanako dhAraNA, usameM bar3e parivartana lA detI hai| karaNAnuyogakI kasauTIpara parakheM, to samakita prApta hote hI, isa jIvako anAdikAlase nirantara ba~dhane vAlI, karma prakRtiyoMmeMse ikatAlIsa prakRtiyoMkA bandha ruka jAtA hai| isakA hetu yahI hai ki inheM bA~dhane vAle pariNAma aura kriyA-kalApa usa jIvakI pariNatimeMse tirohita ho jAte haiM / ise nikaSapara parakhakara yadi hama dekheM to hameM spaSTa patA laga jAtA hai ki asaMyama dazAke rahate hue bhI, samakitavAna jIvakI pravRtti meM bahuta pariSkAra ho jAtA hai| usake mana, vacana, kAryakI pariNati, pahilese ekadama bhinna ho jAtI hai / udAharaNake lie, nIca-gotra karmakA bandha samyagdRSTi jIvako nahIM hotaa| isakA artha huA ki paranindA, AtmaprazaMsA, tathA dUsaroMke sadguNoMkA AcchAdana aura asadkA udbhAvana aura apane asadkA AcchAdana va sadkA udbhAvana usake dvArA nahIM hogaa| vicAranekI bAta hai ki itane sUkSma aura saMvedanAtmaka pariSkAra usakI vicAra paddhatikA aMga bana jAte haiM, taba usakI pravRttimeM saMkalpI hiMsA, krUratA aura duSTa abhiprAyakI bAta zeSa raha jAye, yaha kahA~ taka sa bhava hai ? aisA hI Akalana anya karma-prakRtiyoMke sambandhameM karanepara hameM samyagdRSTi jIvakI parivartita pariNatikA sahI anumAna ho sakatA hai / samyagdarzanake prakAra svAmitvakI apekSAse, athavA sahacArI anya guNoMke pariNamanakI apekSAse, samyagdRSTi jIvoMkI aneka zreNiyA~ hotI haiN| moTe rUpameM inheM cauthese lekara dazameM guNasthAna taka sAta zreNiyoMmeM bA~TA gayA haiM / bhagavAna kundakunda samayasArameM dravyAnuyogakI mukhyatAse vyAkhyA kara rahe the, unakA zrotA samudAya, ratnatrayadhArI sAdhu samudAya hI thA, isalie vahA~ unhoMne prAyaH unhIM uttama pAtroMke anusAra bAtakI hai / samyagdRSTi yA jJAnIke lie kundakunda dvArA prayukta mahAnatApUrNa vizeSaNoMke prabhAmaNDalameM, jaba hama apanA pratibimba dekhate haiM, taba apanI vartamAna dazAkA pariSkAra karake, tadanurUpa utkarSakI ora agrasara honeka apanI vartamAna udayAbhibhUta, vikArI pariNatimeM hI, una sArI mahAnatAoMkA svAmitva apane meM dekhane lagate haiN| usa prabhAmaNDalako apane caha~ ora DhU~Dhane lagate haiM, dekhane lagate haiM yA samajhane lagate haiN| basa, yahI bhrama hamAre bhItara bahuta sI khuza-phaphamIko utpanna kara detA hai| bhagavAna kundakundakA upadeza to cakravartIkA laDDU hai| jisameM isake pacAnekI kSamatA nahIM hogI, khAte hI usake baurA jAnemeM koI zaMkA nahIM hai| kavivara banArasIdAsajIke sAtha yahI huaa| ve janmataH zvetAmbara the| unhoMne jaba binA kisI prArambhika adhyayana-mananake samayasAra uThA liyA, jaisA usameM likhA hai, vaisA hI ekAnta rUpase samajha liyA, to jo dazA unakI huI, so arddhakathAnakameM darja hai| Aja bhI hamameMse anekoMke sAtha yahI ho rahA hai / antara kevala itanA hai ki svIkAra kara sakeM, itanI saralatA aura isakA parimArjana kara sakeM itanA viveka, aisA sAhasa, banArasIdAsajIke pAsa thA, hamAre pAsa nahIM hai| - 167 -
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna kundakundane to prAyaH sau TaMcakA kundana hI apanI dRSTi meM rakhakara hara jagaha bAta kI hai| unakA jJAnI to pUrva nirAzrava, vItarAgI, avaMcaka aura niSkampa pariNati vAlA hai (samayasAra gayA 166) inake hArdako pragaTa karaneke lie jayasena AcAryane samyagdarzanako 'sarAga' aura 'vItarAga'-ina do prakAroMmeM vibhakta karake cauthese chaThaveM gaNasthAnake jIvoMko-jo buddhipUrvaka rAgAdi rUpa pariNatimeM pravRtta haiM-sarAga samyagdRSTi kahA / aura sAtaveM tathA usase uparake guNasthAnoMke jIvoMko, jahA~ buddhipUrvaka rAgAdirUpa pariNatikA sarvathA abhAva hai-vItarAga samyagdaSTi khaa| isa prasaMgameM unhoMne eka mArgadarzana aura hameM diyA ki samayasAra par3hate samaya samyamdRSTi yA jJAnIkA artha mukhyataH vItarAga samya dRSTi hI karanA cAhiye / pUjyapAda svAmIne prazama saMvegAdikakI abhivyakti lakSaNavAlA 'sarAga samyagdarzana' aura AtmAkI vizuddhi mAtrako 'vItarAga samyagdarzana' kahA hai| rAjavArtikameM akalaMka devane, sAtoM prakRtiyoMke AtyaMtika kSaya hone para pragaTa honevAlI, Atmavizuddhiko 'vItarAga samyagdarzana' mAnA hai| samayasArake TIkAkAra triguptirUpa avasthAko hI vItarAga samyagdarzanakI saMjJA dete haiN| samayasAra tAtparyavRttimeM, jayasenAcAryane azabha karmake kattapineko chor3anevAleko 'sarAga samyagdaSTi' tathA zubha aura saba prakArake karmoke kattapineko chor3akara nizcaya cAritrakI avinAbhUta dazAko 'vItarAga samyagdarzana' kahA hai (gAthA 97) / dUsarI ora, paMcAdhyAyIkAra granthake dUsare adhyAya (zloka 825-31) meM kahate haiM ki 'samyakdarzanameM jo 'sarAga' 'vItarAga' Adi bheda dekhatA hai, vaha mithyAdRSTi hai, parantu unhoMne granthameM samyaktvakA vizada vivecana karate hue nAnA apekSAoMse apanI bAta samajhAI hai| ___ samyagdarzanake vividha lakSaNoMkA samanvaya karate hue DA0 pannAlAla sAhityAcAryane ratnakaraNDa zrAvakAcArakI bhUmikAmeM usake pA~ca lakSaNa mAne haiM : 1. paramArtha deva-zAstra-gurukI pratIti, 2. tattvArtha zraddhAna, 3. sva-para zraddhAna / 4. AtmAkA bhaddhAna 5. sAta prakRtiyoMke upazama, kSayopazama athavA kSayase prApta zraddhAguNakI nirmala pariNati / unakA yaha kathana vizeSa mananIya hai ki-ina pA~ca lakSaNoMmeMse pA~cavA~ lakSaNa jo karaNAnuyogakA samyagdarzana hai, vahI sAdhya hai / zeSa cAra usake sAdhana haiM / jahA~ ina cAroMko samyagdarzana kahA hai, vahA~ kAraNameM kAryakA upacAra hI samajhanA cAhiye / samyaktvake sAtha cAritrakI vyApti AcAryoMkI sthApita paramparAmeM samyagdarzanakI cAritrake sAtha viSama vyApti svIkAra kI gaI hai| isI kAraNa cauthe guNasthAnavartI, avirata samyagdRSTi jIvako, na to ratnatrayadhArI mAnA gayA hai, aura na hI use mokSamArgakI upalabdhi mAnI gaI hai| AcAryone saMyamAcaraNa cAritrake tIna bheda kiye haiM-deza cAritra, sakalacAritra aura yathAkhyAtacAritra / pA~cavA~ guNasthAna hI cAritrakA prathama sopAna kahA gayA hai / vahIMse jIvako mokSamArgakA ekadeza prArambha hotA hai / kundakundakI cAritrapAhuDakI AThavIM gAthAke sahArese, svarUpAcaraNa cAritrakI saMgati, cauthe guNasthAnameM baiThAnekA prayatna, kucha vidvAnoMne kiyA hai, parantu bhagavAnakI mUla zabdAvalImeM 'samyaktvacaraNa cAritra' zabda AyA hai, svarUpAcaraNa nahIM / saMskRta TIkAkAra zrutasAgara sUrine 'yaccarati yatpratipAlayati yatiH' likhakara, usa samyaktvacaraNa cAritrako muniyoMke lie sAdhya batAkara, spaSTa hI cauthe guNasthAnameM usakI saMbhAvanAkA niSedha kara diyA hai| agalI gAthAkI TIkAmeM bhI unhoMne 'ye sUrayaH' zabda rakhakara
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanI bAta spaSTa kara dI hai| paNDita rAjamalajIke pUrva arthAt Ajase cArasau varSa pahile taka, svarUpAcaraNa nAmakA jaina Agama meM kahIM koI ullekha bhI nahIM thA / paMcAdhyAyIkAra paM0 rAjamalajIne anantAnubandhI abhAva meM, caturtha guNasthAnavartI samyagdRSTiko bhI, cAroM gatiyoMmeM pAye jAne vAle svarUpAcaraNa cAritrakA sarvaprathama vidhAna kiyA hai / unhoMne prArambha se hI darzana - jJAna - cAritrako avinAbhAvI hone se akhaNDa hI svIkAra kiyA hai / isIke hI sahArese paNDita ToDaramalajIne cauthe guNasthAna meM svarUpAcaraNa cAritrakI vyavasthA dI hai / eka jagaha unakA kathana hai-tahA~ jinakA udaya taiM AtmA ke samyaktva na hoya, svarUpAcaraNa cAritra na hoya sakeM, te anantAnubandhI kaSAya hai" / tathA anya sthAna para unhoMne likhA hai'bahurI isa mithyAcAritra biSai svarUpAcaraNa rUpa cAritrakA abhAva hai / ' paM0 gopAladAsajI baraiyAne cAritraguNake mUlata: svarUpAcaraNa aura saMyamAcaraNa -- aise do bheda karake, phira saMyamAcaraNake tIna bheda kiye haiM / unhoMne para maiM iSTAniSTa nivRttipUrvaka nija svarUpameM pravRtti hI isakA lakSaNa batAyA hai| isa prakAra unhoMne cAritrako tInakI jagaha cAra bhedoMmeM bA~TA hai / paNDita daulatarAmajIne chahaDhAlAmeM deza - cAritrake sAtha bhI svarUpAcaraNakA vidhAna nahIM kiyA, varan sakala-cAritrake varNanake bAda, nirvikalpa dazAmeM hI usakA vidhAna muniyoMke varNanameM kiyA hai / yaha svarUpAcaraNa cAritra jo bhI ho, para yaha vaha tattva nahIM hai jise hama ratnatrayakA eka aMga kaha sakeM / bhale hI yaha cauthe guNasthAnameM samyaktva ke sAtha hI utpanna hokara, avinAbhAva rUpase rahatA hai, / para cAritra guNakI nirmalatAse AtmAko jo viziSTa upalabdhiyA~ hotI haiM, unakA zatAMza bhI prakaTa karAnekI zakti isa svarUpAcaraNameM nahIM hai / yaha to samyaktvakI hI eka vizeSatArUpa vikAsa hai / paNDita makkhanalAla jIne bhI isa sthitiko spaSTa karate hue likhA hai : 'samyagjJAna hone para yaha niyama nahIM hai ki cAritra bhI ho| cauthe guNasthAnameM samyagjJAna bhI ho jAtA hai parantu samyak cAritrarUpa saMyama vahA~ nahIM haiM / arthAt samyagjJAnake honepara samyakcAritra ho bhI, athavA nahIM bhI ho, niyama nahIM hai / paNDita ToDaramalajIne bhI svarUpAcaraNakI asamarthatA aura mokSamArga meM saMyamAcaraNakI anivAryatA svIkAra karate hue likhA hai, 'tAteM anantAnu baMdhIke gae~ kichu kaSAyanikI maMdatA to ho hai, parantu aisI mandatA na hoya jA kari koI cAritra nAma pAvaiM / yadyapi paramArtha teM kaSAyakA ghaTanA cAritrakA aMza hai, tathApi vyavahAra taiM jahA~ aisA kaSAyanikA ghaTanA hoya jAkari zrAvakadharma vA munidharmakA aMgIkAra hoya, tahA~ hI cAritra nAma pAva hai / itanA hI nahIM, paNDitajIne yaha bhI spaSTatayA nirdezita kara diyA hai ki saMyamarUpa cAritrakI sAdhanA kiye binA jIvako mokSamArga banatA hI nahIM hai / unhoMne svataH prazna uThAyA - " jo asaMyata samyagdRSTi ke tau cAritra nAhIM, vAkai mokSamArga bhayA hai ki na bhayA hai / tAkA samAdhAna- 1. paMcAdhyAyI, adhyAya 2, zloka 764, 67 / 2. mokSamArga prakAzaka ( hindI grantharatnAkara kAryAlaya, prathamAvRtti san 1911), adhyAya 2, pRSTha 55 / 3. mokSamArga prakAzaka, vahI, adhyAya 4, pRSTha 199 / 4. guru gopAladAsa baraiyA smRtigrantha, pRSTha 139 / 5. chahaDhAlA, daulatarAma / 6. paMcAdhyAyI, adhyAya 2 zloka 767 kA bhAvArtha / 7 mokSamArga prakAzaka; vahI, adhyAya 9 pRSTha 484 / 22 - 169 -
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'mokSamArga vAkai hosI, yaha to niyama bhayA / tAtai upacAra te vAkai mokSamArga bhayA bhI kahiye / paramArtha taiM samyak cAritra bhae~ hI mokSamArga ho hai| asaMyata samyagdRSTi ke vItarAga bhAvarUpa mokSamArgakA zraddhAna bhayA, tAtai vAkauM upacAra te mokSamArgo kahiye, paramArtha te vItarAga bhAvarUpa pariNameM hI mokSamArga hosI / bahuri pravacanasAra virSe bhI tInoMkI ekAgratA bhae~ hI mokSamArga kahA hai| tAtai yaha jAnanA tattva zraddhAna binA tau rAgAdi ghaTAe~ mokSamArga nAhIM, ara rAgAdi ghaTAe binA tattva-zraddhAna-jJAna teM bhI mokSamArga nAhIM / tInoM milai sAkSAt mokSamArga ho hai| isa prakAra samyagdarzanake sAthame svarUpAcaraNa cAritra aura saMyamAcaraNa cAritrakI saMgatiko dRSTimeM rakhanese virodha yA vivAdakA nirAkaraNa ho jAtA hai / zuddhopayoga upayogake azubha, zubha aura zuddha, aise tIna bheda karate samaya, AcAryone sAtaveM gaNasthAnase hI zuddhopayogakA astitva mAnA hai| chaThaveM gaNasthAna taka zubha aura cautheme nIce, mithyAtvake sadabhAvameM, azubha upayogakI hI carcA hai / AcArya jayasenane pravacanasArako tAtparyavatti meM pahile, dUsare tathA tIsare guNasthAnoMmeM tAratamyase ghaTatA huA azubha upayoga batAyA hai| cauthe, pA~cave tathA chaThaveM guNasthAnoMmeM tAratamyase bar3hatA huA zabha upayoga kahA hai, aura sAtaveMse lekara bArahaveM taka chaha guNasthAnoMmeM tAratamyase bar3hatA huA zuddha upayoga likhA hai / terahaveM evaM caudahaveM guNasthAnoMko zuddhopayogakA phala nirUpita kiyA hai| amRtacanda AcAryane bhI pravacanasArakI TIkAmeM, paradravya saMyoga kAraNase honevAle jIvake samasta upayogako, azuddha koTimeM lekara, vizuddhi-saMkleza rUpa uparAgake vazIbhUta, use zubha aura azubha nAma diyA hai| unhoMne darzanamoha aura cAritramoha, isa prakAra samasta mohanIya karmakI udaya dazAmeM, jIvako azubha upayogI aura kSayopazama dazAmeM zubhopayogI kahA hai| AcAryane zuddhopayogakA vidhAna paradravyAnuvRttike abhAvameM, azuddha upayogase vimukta hokara, mAtra svadra vyake Azraya rUpa avasthAmeM kiyA hai / guNasthAna paripATIse biThAne para amRtacandra cArya aura jinasenAcAryakI uparokta donoM vyavasthAyeM eka rUpa hI vidhAna prastuta karatI pAI jAtI hai| AcArya nemicandra siddhAntidevakI bRhadravyasaMgrahakI TIkAmeM brahmadevane bhI isI prakAra prathama tIna guNasthAnoMmeM paramparAse zuddhopayogakA sAdhaka rUpa zubhopayoga aura anantara jaghanya, madhyama, utkRSTa bhedase yukta ekadeza zuddhanaya ke Alambana rUpa zuddhopayoga nirUpita kiyA hai| isa prakAra guNasthAna paripATImeM mithyAdRSTi jIvako zubha upayogakA aura samyagdRSTiko sAtaveM guNasthAnase pUrva zuddhopayogakA vidhAna AcAryoMne kahIM bhI nahIM kiyaa| paM0 ToDaramalajIne mithyAdRSTi jIvako bhI zubha upayogakA vidhAna karate hue eka jagaha likhA hai'zubhopayoga tai svargAdi hoya, vA bhalI vAsanA te vA bhalA nimitta te karmakA sthiti anubhAga ghaTi jAya, 1. vahI, adhyAya 9, pRSTha 448 / 2. pravacanasAra, adhyAya, / gAthA 9 (tAtparyavRtti ttiikaa)| 3, pravacanasAra, adhyAya, 2 gAthA 64-67 (AtmakhyAti ttiikaa)| 4. bRhada dravya-saMgraha, gAthA 34 kI saMskRta TIkA / -170 --
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyaktvAdikI bhI prApti ho jAya / " isI bAtako eka anya prasaMga meM ve likhate haiM- tAtai mithyAdRSTikA zubhopayoga tI zuddhopayogako kAraNa nAhIM / " sAtaveM guNasthAnase nIce cauthe AdimeM zuddhopayogakA vidhAna paNDitajIke kucheka sthaloMse pragaTa mAnA kAryajAtA hai / jaise unhoMne kahA - 'aise yaha bAta siddha bhaI - jahA~ zuddhopayoga hotA jAne, tahA~ to zubha kA niSedha hI hai, ara jahA~ azubhopayoga hotA jAna' tahA~ zubha kI upAya kari aMgIkAra karanA yukta hai / 3 parantu paM0 ToDaramalajI bhI upayogako AcArya praNIta, uparokta karaNAnuyoga sammata zAstrokta vyavasthAkA hI vidhAna vAstavameM karanA cAhate the / Uparake uddharaNoMmeM jo kucha bhI unhoMne kahA hai. vaha upayogakI nahIM, yogakI sthiti hai / yahA~ unakA tAtparya jIvake pariNAmoMse nahIM, varan unake mana-vacanakAkI pravRtti se hai / triyogakI aisI zubha pravRtti unakA lakSya hai, jisake balapara abhavya mithyAdRSTi jIva bhI svarga meM navameM graiveyaka takakI pAtratA prApta kara letA hai / apanI vivakSAko paNDitajI granthameM Age calakara spaSTa karanA cAhate the| eka jagaha unhoMne likhA hai- "karaNAnuyoga viSai tau rAgAdi rahita zuddhopayoga, yathAkhyAta cAritra bhae~ hoya, so mohakA nAza bhae~ svayameva hogA / " nIcalI avasthAvAlA zuddhopayoga sAdhana kaise kareM / ara dravyAnuyoga viSai zuddhoMpayoga karane hI kA mukhya upadeza hai, tAtai yahA~ chadmastha jisa kAla viSai buddhi-gocara bhakti Adi va hiMsA Adi kArya rUpa pariNAmanikoM chur3Aya, AtmAnubhavanAdi kAryani viSai pravarteM tisakAla tAkoM zuddha upayogI kahiye / yadyapi yahA~ kevala jJAna gocara sUkSma rAgAdika haiM tathApi tAkI vivakSA yahA~ na kahI, apanI buddhi-gocara rAgAdi chor3e, tisa apekSA yAkoM zuddhopayogI kA hai / aise hI sva-para zraddhAnAdika bhayeM samyaktvAdi kahe, so buddhi-gocara apekSA nirUpaNa hai / sUkSma bhAvanikI apekSA, guNasthAnAdi viSai samyaktvAdikA nirUpaNa karaNAnuyoga virSe pAiye haiM / 4 isa prakAra paNDitajIke kathanakA nirAkaraNa svayaM unake hI kathanase ho jAtA hai / vAstava meM nicalI dazAmeM zuddhopayogakA vidhAna paNDitajIne kahIM kiyA hI nahIM hai / sarvatra unakA kathana yogoMpara hI ghaTita hotA hai / bhakti Adi zubha tathA hiMsAdika azubha kAryoM parase hI unhoMne zubha-azubha upayogakA vidhAna kiyA hai / udayagata pariNAmoMkI apekSA unakA nirUpaNa hai hI nahIM / paNDita jaganmohanalAlajIne, apane grantha 'adhyAtma amRtakalaza' meM zuddhopayogakI vyutpatti-mUlaka vyAkhyA tIna prakArase karake Agamase usakI vidhipUrvaka saMgati biThAI hai / 5 1 - zuddha Atmani yaH upayogaH sa zuddhopayogaH' aisA zuddhopayoga cauthe guNasthAnase Atma-cintanake kSaNoMmeM mAnA jA sakatA hai / 2 - 'zuddhazcAsau upayogaH rAgAdivirahitaH sa zuddhopayogaH' aise zuddhopayogakI sthiti, sAtaveM guNasthAnase hI prArambha ho sakegI / 1. mokSamArga prakAzaka : hindI grantha ratnAkara kAryAlaya (prathamAvRtti - 1911), adhyAya - sAta, pRSTha 290 / 2 . vahI, adhyAya - sAta, pRSTha 362 / 3. vahI, adhyAya -- sAta, pRSTha 299 / 4. mokSamArga prakAzaka, vahI, adhyAya-8, pRSTha 405 / 5. adhyAtmakalaza, jaganmohanalAla zAstrI / - 171 -
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-'zuddhaH pUrNajJAnarUpaH upayogaH sa zuddhopayogaH' jIvakA zuddha, pUrNajJAnarUpa upayoga, so zuddhopayoga hai / yaha paribhASA gyArahaveM-bAraveM guNasthAnameM hI sArthaka hogI, usake pUrva nhiiN| isa prakAra vicAra kara dekhA jAye to AcArya praNIta Agamika vyavasthA hI sarvatra ThIka baiThatI hai / usake viparIta jahA~, jo kahA gayA hai, vaha kisI na kisI vizeSa vivakSAkI dRSTise hI kahA gayA hai / usa vizeSa vivakSAko dRSTimeM lAye binA usa kathanakA sahI artha samajha nemeM bhrama ho sakatA hai / svAnubhUti hamAre pAsa 'sva' kA yA 'para' kA, jo bhI jJAna hai, use hama cAra koTiyoMmeM bA~Ta sakate haiM-sUcanA, jJAna, vizvAsa aura anubhava (inphArmezana, nAleja, bilIpha evaM ekspiiriyens)| (a) sAdhAraNa, UparI satahI yA kAma calAU jJAna, cAhe vaha kitanA hI puSkala aura cAruvAk suzobhita kyoM na ho, sUcanA, yA 'inphArmezana' kI koTimeM AtA hai / (ba) gahare starakA, tulanAtmaka adhyayana aura mananase yukta, pUrvApara sambandha aura kArya-kAraNa vivekakI nikaSa para kasA haA, ativyApti, avyApti, asambhava Adi sabhI dUSaNoMse rahita yahI jJAna talasparzI hotA huA, vidhi-niSedhoMkI kharAda para car3hakara AbhA prApta karegA, taba use jJAna yA 'nAleja' kI saMjJA milegii| (sa) abhIpsita vastu yahI hai, aisI hI hai, itanI hI hai aura isake atirikta kucha nahIM hai, isase 'kamo-veza' bhI nahIM hai tathA isake viparIta bhI nahIM haiM, aisI aDiga-AsthA apane jJAna para jaba hamAre manameM sthApita ho jAye, taba usI AsthAkA nAma vizvAsa yA 'bilIpha' hai| (da) jJAnase jAnI huI vastukI prakriyAko svayaM prayoga dvArA dekhanA, usake rasakA AsvAdana karanA yA eka bAra usameMse hokara gujaranA hI anubhava hai| isI dazAko 'eksapIriensa' bhI kahate haiM / yahA~ dhyAna rakhane kI bAta hai ki yaha anubhava bhI svAnubhUti nahIM hai / mAtra hamAre jJAnakI prayoga-siddha anumodanAkA hI nAma yahA~ anubhava hai| udAharaNake lie, sunItA eka leDI DAkTara hai| prasava aura prasava-sambandhI nidAna-cikitsAkI vizeSa yogyatA aura DigrI videzase lekara AI hai| usakI DigriyoMse hamAre mana para usakI sacanA jJAna aura vizvAsakI chApa to par3a sakatI hai parantu jahA~ taka usake anubhavakI bAta hai vahA~ hamArA mana usakI yogyatAko svIkAra karaneke lie taiyAra nahIM hogaa| do cAra varSa aspatAlameM kAma karake jaba DA0 sunItA apanI dekha-rekhameM sau-pacAsa prasava karAkara dasa-bIsa Aparezana karake aura do-cAra sau mahilAoMkI nidAnacikitsA Adi karake apanI vijJatA evaM kuzalatAkA prabhAva ajita kara legI tabhI hama use anubhavI leDI DAkTarake rUpameM svIkAra kareMge / majekI bAta yaha hai ki DA0 sunItAkA yaha prasava-anubhava bhI jJAnakA uparokta cauthA prakAra hI hai / hama use anubhava yA eksapIriyensa kaheMge parantu svAnubhava yA svAnubhUti nahIM kaha sakate / prasavakA svAnubhava DA0 sunItAko usI dina prApta hogA jisa dina vaha bhI mA~ banakara svataH prasava kI vedanA aura mAtRtvakI garimAkA anubhava kregii| ___ isI prakAra jJAna ArAdhana karatA huA sAdhaka bhI, paMcAstikAya, SaT dravya, sapta tatva aura nau padArthoM ke sambandhameM par3hatA hai, sunatA hai, jAnatA hai, usa para vizvAsa karatA hai aura kaI bAra prayogake dvArA usakA anubhava bhI karatA hai| vizeSakara sva-AtmAko lekara vaha apane ajita jJAnake nAnA vikalpoM dvArA -172 -
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane Apako zarIrAdise pathaka, aura kaSAyAdi vikAroMse bhI pRthaka, dekhane jAnanekA prayatna karatA hai / ise hI sAmAnyataH anubhava kahA jAtA hai| isa prakriyA meM kabhI to apanI vartamAna, kaSAya-sampakta, udayAbhibhUta, AtmapariNatiko dekhakara-"isameM jijJAsA karane vAlA, jAnane dekhane vAlA jo tattva hai, vahI maiM hU~; aise vidhiparaka vikalpoM dvArA tathA kabhI yaha upajane-vinazane vAlA zarIra maiM nahI haiN| ye rAgAdi vikArI bhAva merI pariNati hote hue bhI para nimittajanya aura utpannadhvaMsI honeke kAraNa para hI hai, maiM nahIM hUM" aise niSedhaparaka vikalpoMke dvArA sAdhaka apanI AtmAkA anubhava karatA hai| yahA~ majekIba isa nicalI dazAmeM sAdhakakA yaha anubhava bhI jJAnakI uparokta cauthI sthiti mAtra hI hai| zAstrokta zudvAtmAnubhUti athavA svAnubhUtike sAtha 'anubhava' kI koI saMgati nahIM hai| AtmA-anAtmAkA jJAna cAhe jitanA puSkala ho jAye usake cintanameM nAnA vikalpoMkA sahArA lekara cAhe hama jitanA gahare DUba jAyeM kintu hamArI yaha sArI prakriyA jAnane, dekhane aura anubhava karaneke paryAyavAcI nAmoMse jAnI jAne vAlI jJAnako vikalpAtmaka pariNati hI hogii| parantu zuddhAtmAnubhUti vilalpoMke dvArA upalabdha ho jAya aisA koI upAya hai nhiiN| aisI 'svAnubhati' kI sahI paribhASA to tabhI ghaTita hogI jaba mana, vacana, kAvyake vyApAroM para aMkuza lagAkara triguptipUrvaka tIna kaSAyoMke jhaMjhAvAtase surakSita hamArI jJAna-jyoti nayoM aura vikalpoMse Upara uThakara jJAnameM pratiSThita hotI huI niSkampa hokara prakAzita ho / yaha sthiti adhyAtma bhASAke anusAra samasta kriyAoMko tirohita karake jaba hama akelI jJaptikriyAmeM saMlagna hoMge taba bnegii| Agama bhASAke anusAra tIna kaSAyoMke abhAvameM saMjvalanake maMdodayake samaya triguptipUrvaka tInoM yogoMkI samyak saMyojanA karate hae kaSAyoMkA buddhipUrvaka vyApAra ekadama roka kara jaba hama nirvikalpa samAdhiko upalabdha hoMge taba hI hamArI AtmAmeM svAnubhUti pratyakSa hogI / isa prakAra, isa svAnubhUtikA samyagdarzanake sAtha anvaya-vyatireka pUrvaka avinAbhAvI sambandha nahIM baiThatA / samyagdRSTi jIva svAnubhUtise yukta aura svAnubhUtise rahita bhI pAyA jA sakatA hai / svAnubhUtikI upalabdhi hogI, to samyagdRSTiko hI, para yaha bhI nirdhArita hai ki kisI jIvako kisI bhI samaya antamuhUrtase adhika kAlake lie isakI upalabdhi kabhI ho nahIM skegii| yaha svAnubhUti mokSamArgI jIvako hI hotI hai / mokSamArga samyagdarzana jJAna cAritrako ekatAkA nAma hai / 'samyak cAritra' tyagarUpa avasthA bananepara vako hI prApta hotA hai| cauthe guNasthAnameM kSAyika samyagdRSTi jIvako bhI samyakacAritrase rahita hI kahA gayA hai| vaha vahA~ asaMyamI hI hai| vItarAga bhAvake binA zaddhAtmAnabhatikI utpatti asambhava hai| vastumeM zakti rUpase vihita bhAvI paryAyakA, jJAnake dvArA jAna lenA alaga bAta hai, aura usa paryAyake prakaTa ho jAnepara usakA sAkSAtkAra karanA eka bilakula alaga bAta hai / eka anagar3ha pASANakhaNDako dekhakara zilpI usameM bhagavAna kI pratimA banAnekI sambhAvanAoMkA Akalana kara letA hai| vaha vAstavameM usa caTTAnameM apanI kalpita kalAkRtikA, jise usane abhI gar3hA nahIM hai, darzana hI kara letA hai| vaha to yaha bhI kaha sakatA hai ki pratimA to isa pASANameM hai hI, mujhe pratimAkA nirmANa nahIM karanA hai| mujhe to kevala usa pratimAke aMgapratyaMgoMparase anAvazyaka patthara chIlakara haTA denA hai, tAki Apa bhI usa manohArI chavikA darzana kara skeN| zilpIkI yaha bAta eka dRSTise ThIka bhI hai, parantu caTTAnake bhItara pratimAke darzanakI usakI yaha kalpanA; zilpIke jJAnakA hI tAnA-bAnA hai, anubhavakA nhiiN| isakA kAraNa bahuta AsAna hai| bhUta, bhaviSyat aura vartamAnakI paryAyoMko jAnanekI kSamatA, jJAnameM to hai, anubhavameM nhiiN| anubhavakI sImA rekhA to vartamAna pragaTa paryAyake sAtha ba~dhI hai| anagar3a caTTAnake bhItara pratimAkI chavikA darzana karatA haA bhI zilpI A A . .. -173
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyA caTTAnakI pUjA-arcanA karake prabhu-pUjanakA Ananda aura santoSa prApta kara sakatA hai ? isI prakAra vastusvarUpako ThIka-ThIka samajhatA huA bhI samyagdRSTi jIva, apanI vikArarUpa pariNati aura udayAbhibhUta AtmAmeM, apane bhItara zakti rUpase par3e huye, siddha samAna zuddha, buddha, nirmala, nirAkAra, niraMjana AtmAkA darzana karatA hai, parantu yaha usake vilakSaNa jJAna ho kA phala hai, anubhavakA nhiiN| usakI AsthAmeM yaha bAta aDiga rUpase par3I huI hai ki merA svarUpa, merA zuddha dravya aisA hI hai, parantu abhI vartamAnameM usakA azuddha tathA vikArI pariNamana ho rahA hai| vikAroMko haTA denepara merI bhI aisI hI zuddha-paryAya pragaTa ho jAyegI, jaisI siddha bhagavAnkI ho gaI hai| samayasArake TIkAkAra jayasenAcAryane isI prakAra svAnubhatiko nizcaya, abheda-ratnatrayake sAtha hI svIkAra kiyA hai / ataH usakI upalabdhi saptama guNasthAnameM aura usake Upara hI unhoMne svIkAra kI hai| unake zabda hai-'zuddhAtmasukhAnubhU tirUpaM svasaMvedanajJAnaM vItarAgamiti / idaM vyAkhyAnaM svasaMvedanavyAkhyAnakAle sarvatra jJAtavyam / ' paNDita rAjamalajIne paJcAdhyAyImeM svAnubhUtiko matijJAnake bhedameM liyA hai| unhoMne samyagdarzanakI prAptike sAtha hI, svAnubhU tyAvaraNa karmake kSayopazamapUrvaka hI, samyagjJAnakA astitva mAnA hai / usakA spaSTa nirdeza hai ki--vaha AtmAnubhUti, AtmAkA jJAna vizeSa hai, aura vaha jJAna vizeSa, sabhyagdarzanake sAtha anvaya aura vyatireka donoMse avinAbhAva rakhatA hai / samyaktva aura svAnubhUtikA sahabhAvIpanA hai, to yaha kahA jA sakatA hai ki svAnubhUti hI samyaktva hai, parantu vahAM svAnubhUtiko hI samyaktva kaha diyA gayA hai| paNDitajIne cU~ki svAnubhUtiko svAnubhUtyAvaraNa ke kSayopazamase prakaTa hone vAlI jJAnakI paryAya mAnA hai, isIlie unhoMne samyagdRSTi jIvameM, nirantara, sadAkAla, svAnubhUtikA astitva mAnate hue bhI use labdhiupayogAtmaka svIkAra kiyA hai| unakI vyAkhyAke anasAra svAnabhatiko samyakatvake sAtha la vyApti hote hue bhI; svAnubhUtiko upayogAtmaka dazAke sAtha samyaktvakI viSama vyApti hI banatI hai / svAnubhUti upayogameM nirantara nahIM rahatI / vAstavameM, buddhipUrvaka rAgadvaSakI pariNati aura zuddhAtmAnubhUti eka sAtha kisI jIvako ho jAya, bAta samajhameM nahIM aatii| paMcAdhyAyIkArane bhI caturtha Adi guNasthAnoMko jaghanya pada likhA hai| AcArya jJAnasAgara mahArAjane to Atmopalabdhike tIna bheda batAye haiM-(1) Agamika Atmopalabdhi, (2) mAnasika Atmopalabdhi, (3) kebalAtmopabdhi / jahA~ Agamika Atmopalabdhi hotI hai, vahA~ zuddhAtmAke viSayakA zraddhAna hotA hai, para tadanukUla AcaraNa nahIM rahatA / adhyAtma zailImeM use samyagdRSTi nahIM kahate tathApi Agamika use zuddhAtmAke zraddhAnase samyagdRSTi kahate haiM / "zuddhAtmA to use bhI jAgI hai, ataH vaha bhI samyagdRSTi hai / ' apramatta sAdhake mAnasika svAtmopabdhi svIkAra kI gaI hai| kevala jJAna ho jAne para pratyakSarUpase AtmAkI prApti kevala Atmopalabdhi hai|4 AtmAnubhUtikA sIdhA sambandha saMvara aura nirjarAse jor3A jAnA cAhiye / vahI usakA abhISTa hai| nirjarA rAga-vyApAra ghaTane para hI prApta hotI hai| paNDita ToDaramalajIne isa sambandhameM likhA hai-"bahari 1. samayasAra, gAthA 95 kI tAtparyavatti TIkA / 2. paJcAdhyAyI, a-2, zloka 402-3 / 3. vahI, zloka 404 / / 4. samayasAra, gAthA 289, tAtparyavRttikI hindI TIkA, pR0 242 / - 174 -
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ cauthA guNasthAnavirSe koI apane svarUpakA citavana karai hai, tAkai bhI Azrava baMdha adhika hai, vA guNa zreNI nirjarA nAhIM hai / paMcama SaSThama guNasthAnavirSe AhAra-vihArAdi kriyA hote, para dravya citavanata bhI, Azrava baMdha thorA ho hai vA guNazreNI nirjarA huA karai hai| tAtai svadravya paradravyakA citavana tai nirjarA baMdha naahoN| rAgAdighaTeM nirjarA hai, rAgAdika bhayeM baMdha hai|' _ yahI nirAdhava saMvara-nirjarA samyagdarzanakA phala hai| graMthoM aura graMthakAroMke kathana dekha-sunakara, unapara samatApUrvaka, yukti, Agama aura anumAnakA sahArA lekara, unakI vivakSAe~ samajhanekA prayatna karanA cAhie / vivekake sAtha apane bhItara samatAbhAva jagAnakA prayAsa karanA cAhie / isI puruSArthako 'mokSamArga' batAte huye paNDitajIne bar3e sarala zabdoMmeM usakI saMkSipta vyAkhyA kI hai| 'tAteM bahuta kahA kahiye, jaise rAgAdi miTAvanekA zraddhAna hoya, so hI zraddhAna samyagdarzana hai / bahuri jaisaiM rAgAdi miTAvanekA jAnanA hoya, so hI jAnanA samyagjJAna hai / bahuri jaisaiM rAgAdi miTai, so hI AcaraNa samyaka cAritra hai / aisA hI mokSamArga mAnanA yogya hai / 2 1. mokSamArga prakAzaka, vahI, a-7, pR0 297 / 2. vahI, pR0 30 / -175 - .