Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ marudhara aura mAlave ke pA~ca tIrtha vyAkhyAna-vAcaspati zrImadvijayayatIndrasUri ziSya muni devendravijaya 'sAhityapremI'...ly savIM zatAbdI bhAratIya itihAsa meM apanA viziSTa sthAna vidyamAna hai| isakA vartamAna nAma koraTA hai| abhI yahA~ jainoM ke bA rakhatI hai| isameM aneka dharmapracAraka aura rASTrIya netA paidA 50 ghara aura unameM lagabhaga 250 manuSya haiM tathA cAra jinendra huye haiN| dharmoddhArakoM meM parama pUjya prabhu zrImadvijayarAjendrasUrIzvarajI mandira haiN| jina kI vyavasthA svargIya gurudeva prabhu mahArAja kA viziSTa aura gauravazAlI sthAna hai| Apane apanI zrImadvijayarAjendrasUrIzvarajI mahArAja ke upadeza se saMsthApita zrI sarvatomukhI zAstra-sammatta vividha pravRttiyoM se jaina samAja kA jaina pIDhI karatI A rahI hai| bar3A hI gaurava bar3hAyA hai| Apane jahA~ kriyoddhAra kara zramaNa-saMgha (1) zrImahAvIra-mandira :ko vAstavika prakAra se cAritra-pAlana kA mArga punaH dikhalAyA, vahA~ sAhitya-nirmANa kArya bhI mahattvapUrNa prakAroM se sampanna koraTA ke dakSiNa meM yaha mandira hai| yaha vizeSataH prAcIna kiyA aura prAcIna tIrthoM kA uddhAra kArya bhii| Apane jina prAcIna sAdI zilpakalA ke liye namUnArUpa hai| zrI zrI ratnaprabhasUrIzvajIne tIrthoM aura caityoM kI sevA kI haiM, unakA yahA~ isa laghu lekha meM vIrAt saM. 70 meM isakI pratiSThA kI thii| vikrama saMvat 1728 meM paricaya denA hI hamArA dhyeya hai| zrAvaNa sudI 1 ke dina zrI vijayaprabhasUri ke AjJAvartI zrI jayavijaya gaNIne prAcIna pratimA ke sthAna para navIna dUsarI pratimA 1. zrIkoraTAjItIrtha : pratiSThita kI thii| tatsambandhI eka lekha mandira ke maNDapa ke eka koraMTanagara, kanakApura, koraMTapura, kaNayApura aura koraMTI stambha para utkIrNa hai| isa zrIjayavijayagaNIpratiSThita pratimA kA Adi nAmoM se isa tIrtha kA prAcIna jaina-sAhitya meM ullekha uttamAMge vikala ho jAne para AcAryavarya zrImadvijayarAjendrasarIzvarajI milatA hai| upakezagaccha-paTTAvalI ke anusAra zrI mahAvIra deva mahArAjane apane upadeza se mandira kA punaruddhAra karavAkara nUtana ke mahAparinirvANa ke pazcAt 70 veM varSa meM zrI pArzvanAthasaMtAnIya zrI vIrapratimA pratiSThita kI aura zrIjayavijayagaNI dvArA pratiSThita zrI svayaMprabhasUrIza paTTAlaMkAra upakezavaMza-saMsthApaka pratimA lepAdi se sudharavA kara mandira kI nava caukI meM virAjamAna zrIratnaprabhasUrijIne osiyA aura yahA~ eka hI lagna meM zrImahAvIra karavA dii| deva kI pratimA sthApita kI thii| isa nagara se zrIratnaprabhasUri ke (2) zrIAdinAtha-mandira :zAsanakAla meM hI zrIkanakaprabhasUri se upakezagaccha meM se koraMTagaccha kI utpatti huI thii| zrIkanaprabhasari ratnaprabhasari ke sanikaTastha dholAgiri kI DhAlU jamIna para yaha mandira hai| gurubhAI the| koraMTagaccha meM aneka mahAprabhAvika jainAcArya haye isako vikrama kI 13vIM zatAbdI meM mahAmAtya nAhar3a ke kisI haiN| vi.saM. 1525 ke lagabhaga koraMTa tapA nAmaka eka zAkhA bhI kuTumbIne apane AtmakalyANa ke liye nirmita kiyA jJAta hotA nikalI thii| kaI zatAbdiyoM taka yaha nagara janadhana aura saba hai| isameM (Ayatana) nirmAtA kI pratiSThita karavAI huI pratimA prakAra se unnata aura samRddha rahA hai| vartamAna meM isake khaNDahara khaNDita ho jAne para use haTA kara navIna pratimA vi.saM. 1903 dekha kara bhI aisA vizvAsa kiyA jA sakatA hai aura ullekha to meMdevasUrigacchIya zrIzAntisUrijIne pratiSThita kI aura vahI pratimA milate hI haiN| abhI bhI virAjita hai| mUlanAyakajI kI pratimA ke donoM ora virAjita pratimAe~ zrIvijayarAjendrasUrIzvarajI mahArAja dvArA yaha prAcIna samRddha nagara 500 gharoM ke eka laghu grAma ke pratiSThita nUtana bimba haiN| rUpa meM Aja eraNapurA sTezana se 12 mIla dUra pazcima kI ora daworsrodromotoroondondlorotoriodiousworsridla 142]dorsadnirandibasinduitronowindiasardibasahasrdardi
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smAraka grantha - itihAsa(3) zrIpArzvavanAtha mandiraH zrImadvijayarAjendrasUrIzvarajI mahArAja ke karakamaloM se hI sampanna yaha jinAlaya gA~va ke madhya meM hai| isako kaba, kisane huA thaa| yaha pratiSThA-mahotsava marudhara ke 150 varSa ke itihAsa meM banAyA aura kisa gaccha ke manipaMgava ne pratiSThita kiyA yaha Ahora ke pratiSThotsava (1955) ke pazcAt dUsarA thaa| ajJAta hai| anumAnataH jJAta hotAhai ki Upara varNita zrIAdinAtha pratiSThAprazasti:caitya se yaha prAcIna hai| isakI stambhamAlA ke eka stambha para vIranirvANasaptati-varSAtpArzvanAthasaMtAnIyaH / OMnA++++r3hA' lekhAkSara avaziSTa haiN| isase jJAta hotA hai ki vidyAdharakulajAto, vidyayA ratnaprabhAcAryaH / / 1 / / mahAmAtya zrI nAhar3a ke dvitIya putra zrI DhAkalajI dvArA nirmita dvidhA kRtAtmA lagne, caikasmin koraMTa osiyAyAM / yaha mandira ho aura isI se amAtya ke nAma ke Age maMgala kA vIrasvAmipratimA-matiSThapaditi paprathe'tha prAcInam / / 2 / / saMsUcaka OM lagAyA ho| zrImahAvIra mandira ke stambhoM para bhI devar3A Thakkura vijayasiMhe, koraMTastha vIrajIrNabimbam / 'OMnA000r3hA' likhA huA milatA hai| saMbhavatayA ukta maMtrIputrane utthApya rAdhazukle nidhizaranavenduke pUrNimA gurau / / 3 / / prAcIna zrI vIra mandira kA bhI uddhArakArya karavAyA ho| isa susthiSabhe lagne, tasya saudharmabRhattapogacchIyaH / pArzvanAtha mandira kA uddhAra vikramIya satrahavIM zatAbdI meM koraTA zrImadvijayarAjendrasUriH pratiSThAMjanazalAke cakre / / 4 / / ke hI nAgotarAgotrIya kisI zrAvaka ne karavAyA thaa| tatpazcAt koraMTavAsimUtAmokhAsutakastUracandrayazarAjau / datvodadhizatamekaM zrImahAvIrapratimAmatiSThipattAm / / 5 / / samaya-samaya para kucha aMzoM meM uddhAra-kArya hotA rahA hai| isameM haranAthasutaSTekacandrastaccaityakopari / pahale zrIzAntinAtha bhagavAna kI pratimA mUlanAyaka kesthAna kalazAropaNaM cakre, bhUbANaguNadAyakaH / / 6 / / para virAjamAna thii| usake vikalAMga ho jAne para usake sthAna para pomAvApuravAsI haranAthAtmajaH khumAjI zreSThI / zrIpArzvanAthajI kI pratimA virAjita kI gii| jisakI prANapratiSThA pRthvIzarasamudrAM pradAya dhvAjAmAropayAmAsa / / 7 / / zrImadvijayarAjendrasUrIzvajI mahArAjane kI hai| zrI pArzvavanAthajI osavAlaratanasutA hIracena navalakastUracandrA / ke donoM ora virAjita pratimA bhI nUtana haiN| zazivasukaradA daNDa-matiSThipan kalApurAvAsinaste / / 8 / / (4) zrIkezariyAnAtha kA mandira : rAjendrasUriziSyavAcakaH mohanavijayAbhidho dhIraH / lilekha prazastimenAM, gurupadakamaladhyAnazubhaMyuH / / 9 / / vikrama saMvat 1911 jeTha sudi 8 ke dina prAcIna zrI vIra ||iti zrIkoraMTapuramaNDana-zrImahAvIrajinAlayasya pratiSThAprazastiH / / mandira ke koTa kA nirmANa kArya karavAte samaya kahIM bAIM ora kI jamIna ke eka Tekare ko tor3ate samaya zveta varNa kI pA~ca - saM. 1959 vaizAkha sudi 15 / mu. koraTA mAravADa - phITa pramANa kI vizAlakAya zrIAdinAtha bhagavAna kI padmAsanastha (2) zrI bhANDavA tIrtha aura itanI hI bar3I zrIsaMbhavanAtha tathA zrIzAntinAthajI kI kAyotsargastha manohara evaM sarvAMgasundara akhaNDita do pratimAyeM yaha bhANDavA athavA bhANDavapura nAma kA grAma jodhapura se nikalI thiiN| ina kAyotsargastha pratimAoM ko vikrama saMvat 1143 rANIbAr3A jAnevAlI relve lAina ke modarA sTezana se 22 mIla dUra uttara-pazcima meM cAroM ora se registAna se ghirA huA hai| yahA~ vaizAkha sudi dvitIyA guruvAra ko zrAvaka rAmAjaruka ne banavAyA jainetaroM ke 200 ghara AbAda haiM / yaha grAma aura maMdira bahuta aura bRhadgacchIya zrIvijayasiMhasUrijIne inakI pratiSThAMjanazalAkA kii| zrIAdinAtha pratimA para lekhAdi nahIM hai / ina pratimAoM ko prAcIna hai / sarvaprathama jAlora (jAbAlIpura) ke paramAra bhANDusiMha ne isako basA kara isa para zAsana kiyA thaa| usake vaMzajoM ne bhI virAjamAna karane ke hita koraTA ke zrIsaMgha ne zrImadvijayarAjendrasUrIzvarajI mahArAja ke upadeza se yaha kitanI hI pIr3hiyoM taka zAsana kiyaa| vi.saM. 1322 meM bAvatarA ke dayyA rAjapUta buhar3asiMha ne paramAroM ko parAsta kara isa para vizAlakAya divya evaM manohara mandira banavAyA hai| isakA pratiSThA __ apanA adhikAra sthApita kiyA thA / isake vaMzajoM ne zanaiH mahotsava vikrama saMvat 1959 vaizAkha sudi pUrNimA ko zanaiH isa prAnta meM sarvatra sthAna-sthAna para apanA zAsana darkandaritorionitomodiramidnianitoniraminiromira143Handirirandirbromidnidadariridvioriraniraniwariwarian
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ _- yatIndrasUri smAraka grantha - itihAsa. jamA liyA jisase kalAntara meM isa prAnta kA nAma hI diyAvaTa- svargavAsa ke samaya vi.saM. 1963 meM rAjagar3ha (madhya bhArata) paTTI ho gayA / bAda meM isa para jodhapura-nareza kA adhikAra ho meM gurudeva ne koraTA, jAlora, tAlanapura aura mohanakher3A ke sAtha jAne para vikrama saMvat 1803 meM jodhapurAdhapi rAmasiMha ne dayyA isa tIrtha kI bhI vyavasthA-uddhArAdi sampanna karavAne kA lumbAjI se ise chIna kara samIpastha ANAgrAma ke ThAkura mAlamasiMha vartamAnAcArya zrIyatIndrasUrijI ko Adeza diyA thaa| Apane bhI ko diyA / Aja bhI ukta ThAkura ke vaMzaja bhagavAnasiMhajI yahA~ gurvAjJA se ukta samasta tIrthoM kI vyavasthA tathA uddhArAdi ke ke jAgIdAra haiN| lie sthAna-sthAna ke jaina zrIsaMgha ko upadeza de-dekara saba vikrama kI 7 vIM zatAbdI meM isa prAnta meM besAlA nAma kA tIrthoM kA uddhAra kArya krvaayaa| zrI abhidhAnarAjendrakoSa ke eka acchA kasbA AbAda thaa| jisameM jaina zvetAmbaroM ke saiMkar3oM saMpAdana aura usakI arthavyavasthA meM meM laga jAne se thor3e vilaMba ghara the| vahA~ eka bhavya manohara vizAla saudha-zikharI jinAlaya sa isa tAtha ka tRtIyAddhAra kA se isa tIrtha ke tRtIyoddhAra ko Apane vi.saM. 1988 meM prAraMbha thaa| isake pratiSThAkAraka AcArya kA nAma kyA thA aura ve kisa karavAyA jo ki vi.saM. 2007 meM pUrNa huaa| isakI pratiSThA kA gaccha ke the yaha ajJAta hai| mAtra jinAlaya ke eka staMbha para saM. mahAmahotsava vi.saM. 2010 jyeSTha su. 1 somavAra ko 813 zrI mahAvIra itanA likhA hai| dazadinAvadhika utsava ke sAtha sampanna huA thaa| isa pratiSTotsava meM 25 sahasra ke lagabhaga janatA upasthita huI thii| isa mahAmahotsava besAlA para memana DAkuoM ke niyamita hamale hote rahane se ko ina paMktiyoM ke lekhaka ne bhI dekhA hai| yahA~ yAtriyoM ke janatA use chor3a kara anyatra jA basI, DAkuoM ne mandira para bhI Thaharane ke lie marudharadezIya zrI jaina zvetAmbara mUrtipUjaka zrI AkramaNa karake use tor3a DAlA, kisI prakAra pratimA ko bacA saMgha kI ora se maMdira ke tInoM ora vizAlakAya dharmazAlA banI liyA gyaa| janazrutyanusAra komatA ke nivAsI saMghavI pAlajI huI hai| maMdira meM mUlanAyakajI ke donoM ora kI saba pratimAjI pratimAjI ko eka zakaTa meM virAjamAna kara komatA le jA rahe the zrImadvijayarAjendrasUrIzvarajI mahArAja ke dvArA pratiSThita hai| mUla ki zakaTa bhAMDavA meM jahA~ vartamAna meM caitya hai, vahA~ Akara ruka maMdira ke cAroM konoM meM jo laghu maMdira haiM, unameM virAjita pratimAe~ gayA aura lAkha-lAkha prayatna karane para bhI jaba gAr3I nahIM calIM vi.saM. 1998 meM bAgarA meM zrImadvijayayatIndrasUrIzvarajI mahArAja to saba nirAza hogaye / rAtri ke samaya ardha-jAgRtAvasthA meM ke karakamaloM se pratiSThita haiM, jo yahA~ 2010 ke pratiSThotsava ke pAlajI ko svapra AyA ki pratimA ko isI sthAna para caitya banavA kara usa meM virAjamAna kara do / svaprAnusAra pAlajI avasara para virAjamAna kI gaI haiN| saMghavI ne yaha mandira vikrama saMvat 1233 mAgha sudi 5 guruvAra pratyeka jaina ko eka bAra avazya registAna ke isa prakaTa ko banavA kara mahAmahotsava sahita ukta prabhAvazAlI pratimA ko prabhAvI prAcIna tIrtha kA darzana-pUjana karanA caahie| virAjamAna karA diyaa| Aja bhI yahA~ pAlajI saMghavI ke vaMzaja (3) zrIsvarNagiritIrtha-jAlora hI prati varSa mandira para dhvajA caDhAte haiN| isakA prathama jIrNoddhAra vi.saM. 1359 meM aura dvitIya jIrNoddhAra vikrama saMvat 1654 meM yaha prAcIna tIrtha jodhapura se rANIvAr3A jAne vAlI relave diyAvaTa paTTI ke jaina zvetAmbara zrI saMghane karavAyA thaa| lAina ke jAlora sTezana ke samIpa svarNagiri nAma se prakhyAta parvata para sthita hai| nIce nagara meM prAcInArvAcIna 13 maMdira haiN| vikramIya 20 vIM zatAbdI ke mahAn jyotidhara aise bhI ullekha milate haiM ki jAlora navamI zatAbdI meM ati paramakriyoddhAraka prabhu zrImadvijayarAjendrasUrIzvarajI mahArAja jaba samRddha thaa| vartamAna meM parvata para kile meM 3 prAcIna aura do nUtana Ahora se saMvat 1955 meM idhara padhAre to samIpavartI grAmoM ke bhavya jinamaMdira hai| prAcIna caitya yakSavasati (zrI mahAvIra maMdira), nivAsI zrIsaMghane ukta pratimA ko yahA~ se nahIM uThAne aura isI aSTApadAvatAra (caumukha) aura kumAravihAra (pArzvanAtha caitya) haiN| caitya kA vidhipUrvaka punaroddhArakArya sampanna karane ko khaa| gurudevane sArI paTTI meM bhramaNa kara jIrNoddhAra ke liye upadeza bhI diye| yakSavasati jinAlaya sabase prAcIna hai| yaha bhavya maMdira darzakoM ko tAraMgA ke vizAlakAya maMdira kI yAda dilAtA hai|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tAndari smAraka padaya - itihAsaisako nAhaTa (nAmaka rAjA) ne banavAyA thA aisA nimna prAkRta thA aura vi.saM. 1681, 1683 tathA 1686 meM alaga-alaga padma se dhvanita hotA hai| tIna bAra mahAmahotsavapUrvaka prANa-pratiSThAe~ karavA kara saikar3oM navanavai lakkhadhaNavar3a aladdhavAse suvaNNagiri sihre| jina pratimAe~ pratiSThita karavAI thiiN| sA~cora (rAjasthAna) meM bhI nAhaDanivakAraviyaM thuNi vIraM jkkhvshiie||1|| jayamalajI kI banavAI pratimAe~ pratiSThita haiN| isa samaya ve hI pratimAe~ prAyaH kile ke saba caityoM meM virAjamAna hai| yAnI yahA~ 99 lakSa rupayoM kI saMpatti vAle zreSThiyoM ko bhI rahane ko sthAna nahIM milatA thA, kile para saba karor3apati hI bAda meM ina saba maMdiroM meM rAjakIya karmacAriyoM ne rAjakIya nivAsa karate the| aise suvarNagiri ke zikhara para nAhaDa (rAjA) yuddha sAmanA yuddha sAmagrI Adi bhara kara inake cAroM ora kA~Te lagA die the| dvArA nirmita yakSavasati meM zrImahAvIradeva kI stuti kro| vihArAnukrama se mahAn jyotirdhara AgamarahasyavedI prabhu zrImadvijayarAjendrasUrIzvarajI mahArAja kA vi.saM. 1932 ke uttarArdha kumAravihAra jinAlaya ko saM. 1221 ke lagabhaga paramArhat meM jAlora padhAranA huaa| Apa se jinAlayoM kI ukta dazA dekhI mahArAjAdhihAja kumArapAla bhUpAla ne kalikAsasarvajJa zrImad na gii| Apane tatkAla rAjakarmacAriyoM se maMdiroM kI mA~ga kI hemacandrasUrIndra ke upadeza se kumAravihAra ke guNaniSpanna aura unako aneka prakAra se samajhAyA, paraMtu jaba ve kisI nAmAbhidhAna se vikhyAta yaha caitya banavAyA thaa| pahale yaha 72 prakAra nahIM mAne to gurudeva ne janatA se dRr3hatApUrvaka ghoSaNA kI jinAlaya thaa| paraMtu saM. 1338 ke lagaga alAuddIna ne dharmAndhatA se prerita ho jAlora (jAbAlIpura) para car3hAI kI thI, taba usa ki jaba taka svarNagiri ke tInoM jinAlayoM ko rAjakIya zAsana narAdhama ke pApI hAthoM se isa giri evaM AbU ke suprasiddha maMdiroM se mukta nahIM karavAU~gA, taba taka maiM nitya eka hI bAra AhAra se spardhA karane vAle nagara ke manohara evaM divya maMdiroM kA nAza lU~gA aura dvitIyA, paMcamI, aSTamI, ekAdazI, caturdazI aura amAvasyA tathA pUrNimA ko upavAsa kruuNgaa| Apane isI kArya huA thaa| una maMdiroM kI yAda dilAne vAlI topakhAnA masjida jo khaNDita maMdiroM ke pattharoM se dharmAndha yavanoM ne banavAI thI ko sampanna karane ke hetu saM. 1933 kA varSAvAsa jAlora meM hI vaha masjida Aja bhI vidyamAna hai| isa topakhAne meM lage adhikAMza kiyaa| yathAsamaya Apane yogya vyaktiyoM kI eka samiti patthara khaNDita maMdiroM ke haiM aura akhaNDita bhAga to jainapaddhati banAI aura unheM vAstavika nyAya kI prApti hetu jodhapura-nareza ke anusAra hai| isa meM sthAna-sthAna para stambhoM aura zilAoM yazavaMtasiMhajI ke pAsa bhejaa| para lekha haiN| jinameM kitane hI lekha saM. 1194, 1239, 1268, kAryavAhI ke aMta meM rAjA yazavaMtasiMhajI ne apanA nyAya 1320 Adi ke haiN| isa prakAra ghoSita kiyA 'jAloragar3ha (svarNagiri) ke maMdira jainoM ukta do caityoM ke sivAya caumakha aSTApadAvatAra caitya bhI ke haiM, isalie unakA mana na dukhAte hue zIghra hI maMdira unheM sauMpa prAcIna hai| yaha caitya kaba kisane banavAyA yaha ajJAta hai| die jAe~ aura isa nimitta unake guru zrI rAjendrasUrijI jo abhI vikrama saMvat 1080 meM yahIM (jAlora meM) rahakara zrIzrI taka ATha mahInoM se tapasyA kara rahe haiM. unheM jaldI se pAraNA buddhisAgarasUrivara ne sAta hajAra zloka parimita zrI baddhisAgara karavAkara do dina meM mujhe sUcanA dI jaae|' vyAkaraNa banAI thI, usakI prazasti meM likhA hai -- isa prakAra gurudeva apane sAdhanAmaya saMkalpa ko pUrA kara zrIvikramAdityanarendrakAlAt sAzItike yAti smaashstre| vijayI hue| sazrIkajAbAlIpure tadAdyaM dRbdhaM mayA sptshstrklpm||11|. gurudeva kI AjJA se maMdiroM kA jIrNoddhAra prAraMbha huA aura bahuta varSoM taka svarNagiri ke ye dhvasta maMdira jIrNAvasthA vi.saM. 1933 ke mAgha su. 1 ravivAra ko mahAmahotsavapUrvaka meM hI rhe| vikrama kI satrahavIM zatAbdI meM jodhapura-nivAsI aura pratiSThAkArya karavAkara gurudeva ne nau (9) upavAsa kI pAraNA jAlora ke sarvAdhikArI maMtrI zrI jayamala muhaNota ne yahA~ ke karake anyatra vihAra kiyaa| isa pratiSThA kA paricAyaka lekha zrI saba dhvasta jinAlayoM kA nijopArjita lakSmI se punaruddhAra karavAyA aSTApadAvatAra caumukha maMdira meM lagA huA hai-- trolarstandarmanoranciderstandidrorariantravarsna145 sarororandivanitarianiamarianitariatriramirritiiran
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smAraka grantha - itihAm'saMvacchubhe trystriNshnnndaikvikrmaadvre| bhagavAn kI pratimA vi.saM. 1928 maga. su. pUrNimA ko savA mAghamAse site pakSe, caMdre prtipdaatithau||1|| prahara dina car3he purAnI goravar3AvAva se nikalI thii| yaha zrI pArzvanAtha jAlaMdhare gaDhe zrImAn, shriiyshsvntsiNhraatt| pratimA saM. 1022 phA. su. 5 guruvAra ko zrI zrIbappabhaTTIsUrijI tejasAdhumaNiH sAkSAt, khaNDayAmAsa yo ripuun||2|| ke karakamaloM se pratiSThita hai| vijayasiMhazca killAdAra dharmI mhaablii| isa pratimA ko vi.saM. 1950 mAha vadi 2 somavAra ko tasminnavasare saMgharjIrNoddhArazcaH kaaritH||3|| mahotsavapUrvaka zrIvijayarAjendrasUrIzvarajI mahArAja ne pratiSThita caityaM caturmukhaM sUrirAjendreNa prtisstthitm| evaM zrIpArzvacaitye'pi, pratiSThA kAritA vraa||4|| kiyA thaa| ozavaMze nihAlasya, codharI kAnugasya c| isa sthala ke tuMgIyApura, tuMgIyApattana aura tArana (tAlana) suta pratApamallena pratimA sthApitA shubhaa||5|| pura ye tIna nAma haiN| zrIRSabhajinaprAsAdAt ullikhitm|| 5. zrImohanakher3A tIrtha (madhya bhArata ) isa samaya bhI zrI vijayayatIndrasUrIzvarajI mahArAja apane (zrI zatrajayadizivaMdanArtha prasthApita tIrtha) upadeza se ina prAcIna tIrtha kalpa jinamaMdiroM kA uddhAra kArya mahAmAlava kI prAcIna rAjadhAnI dhArA ke pazcima meM 14 karavAte rahate haiM evaM isake hetu sahasroM rupayoM kI sahAyatA kosa dUra mAhI nadI ke dAhine taTa para rAjagar3ha nagara AbAda hai| karavAI hai| yahA~ jainoM (zvetAmbaroM) ke 250 ghara aura 5 jinacaitya hai| yahA~ se yadyapi koraTA evaM isa tIrtha ke saMbaMdha meM katipaya lekhakoM ThIka 1 mIla dUra pazcima meM zrImohanakheDAtIrtha sthita hai| yaha tIrtha ne itihAsa likhA hai, kintu uparyukta vAstavika ghaTanAoM kA zrI siddhAcaladizivaMdanArtha saMsthApita kiyA gayA hai| isake nirmAtA varNana nahIM karane kA jo bhAva rakhatA hai, vaha azobhanIya hai| rAjagar3ha ke nivAsI saMghavI dallAjI luNAjI prAgvATane vizvapUjya cAritracUr3AmaNi, zAsanasamrATa zrImadvijaya rAjendrasUrIzvarajI mahArAja 4. tAlanapuratIrtha (madhyabhArata) se jaba vyAkhyAna meM apane kRta pApoM kA prAyazcita mA~gA aura AlirAjapura se kukSI jAne vAlI sar3aka kI dAhinI ora gurudeva ne jo isa ramaNIya zAMtiprada sthAna para zrI AdinAtha prabha yaha tIrtha hai| yaha tIrthasthAna bahata prAcIna hai aura aisA kahA jAtA kA caitya banavAne kA upadeza diyA, usake phalasvarUpa yaha banA hai ki pUrvakAla meM yahA~ 21 jinamaMdira aura 5 hajAra zramaNopAsakoM hai| saMghavI ne yaha vizAla jinAlaya zIghrAtizIghra banavAkara ke ghara the| yahA~ khaMDahara rUpa meM bAvaDI, tAlAba aura bhagarbha se gurudeva ke karakamaloM se mahAmahotsava-pUrvaka saM. 1940 magapara prApta hone vAle pattharoM aura jinapratimAoM se isakI prAcInatA sudi 7 guruvAra ko isako pratiSThAsampanna krvaayaa| isa maMdira kI siddha hotI hai| zodhakartAoM kA kahanA hai ki kisI samaya yaha mUlanAyaka-pratimA zrI AdinAtha bhagavAna kI hai, jo savA hAtha nagara do-tIna kosa ke ghere meM AbAda thaa| vi.saM. 1916 meM eka bar3I zveta varNa kI hai| mUla caitya se ThIka pIche hI Arasopala kI bhilAle ke kheta se AdinAthabimba Adi 25 pratimAe~ prApta manorama chatrI hai, jisameM zrI RSabhadeva prabhu ke caraNayugala prasthApita huii| jinheM samIpastha kukSI nagara ke jaina zrIsaMgha ne vizAla haiN| isa maMdira ke dakSiNa meM eka maMdira aura hai. jisameM zrI saudhazikharI jinAlaya banavAkara usameM virAjamAna kiyA inameM se pArzvanAtha bhagavAna kI tIna pratimAe~ virAjamAna haiN| mUla maMdira meM kisI pratimA para lekha nahIM hai, ata: yaha kahanA kaThina hai ki ye oila peMTa kalara ke vividha citra aMkita haiN| kisa zatAbdI kI haiN| anumAna aura pratimAoM kI banAvaTa se jJAta ukta maMdiroM ke ThIka sAmane tIrthasthApanopadeza-katA hotA hai ki ye pratimAe~ eka hajAra varSa se bhI adhika prAcIna haiN| jainAcArya prabha zrImadvijayarAjendrasUrIzvarajI mahArAja kA samAdhi yahA~ jaina-zvetAmbaroM ke do maMdira haiN| eka to ukta hI hai maMdira hai, jahA~ vikrama saMvat 1963 pauSa sa. 7 mohanakheDA aura dasarA usI ke pAsa zrI gauDIpArzvanAthajI kA hai| pArzvanAtha (rAjagar3ha) meM zrIsaMgha ne unake pArthiva zarIra kA aMtyeSTi saMskAra
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ -catIndrasUri smAraka grantha - itihAsakiyA thaa| samAdhi-maMdira ke bana jAne para isameM gurudeva kI sandarbha pratimA sthApita kI gii| isa saMdara samAdhi-maMdira kI bhittiyoM 1. ukta paTTAvalI meM yaha saMvat likhA huA milatA hai| parantu para gurudeva ke vividha jIvana-citra Alekhita haiN| isa tIrtha kA itihAsajJoM ke samakSa yaha abhI mAnya nahIM ho sakA hai| uddhAra-kArya hAla hI meM vartamAnAcArya zrImadvijayayatIndrasUrIzvarajI mahArAja ke upadeza se sampanna huA hai| vi.saM. 2013 caitra su. __ - sampAdaka 10 ko donoM maMdira aura samAdhi-maMdira para Apake hI karakamaloM 2. 'saMvat 1628 varSe zrAvaNa sudi 1 dina, bhaTTAraka se dhvajadaNDa samAropita hue haiN| zrIvijayaprabha sUrIzvara rAjye zrIkoraTAnagare, paNDita zrI 5 zrI zrIjaya vijayagaNinA upadezathI mu. jetapurA siMgabhAryA, ma. mahArAya jaba vi.saM. 2012 jyeSTha pUrNimA ko lagabhaga 18 varSoM ke pazcAt gurudeva zrImadvijayayatIndrasUrIzvarajI mahArAja kA munimaNDala siMgabhAryA, saM. bIkA, sAMvaradAsa, ko udharaNA, mu. jesaMga, sA. gAMgadAsa, sA. tAdhA, sA. khIsA, sA. chA~jara, sA. nArAyaNa, sA. saha yahA~ para padArpaNa huA usa samaya mAlava-nivAsI zrI saMgha tIrthadarzana evaM gurudeva kI maMgalamaya vANI ko sunane kI utkaNThA kacarA pramukha samasta saMgha bhelA huIne zrI mahAvIra pavAsaNa badUsAryA che likhitaM gaNI maNivijayakesaravijayena bAharA mahavada suta lAdhA se lagabhaga cAra hajAra kI saMkhyA meM upasthita huA thaa| gurudeva kA zrIsaMgha ko yahI upadeza huA ki samAja kI AdhyAtmika padama lakhataM, samasta saMgha nara mAMgalika bhavati zubhaM bhvtu|' unnati ke lie samAja meM zreSTha gurukuloM kA honA Avazyaka hai, 3. uttamAMga vikala mahilA ko mUlanAyaka rakhanA yA nahIM kyoMki isa bhautikavAda ke yuga meM mAnavamAtra ko zAMti kI rakhanA ke lie dekhiye zrI vartamAnAcArya-likhita 'zrIkoraTAjI prApti yadi kisI se ho sakatI hai, to vaha ekamAtra dhArmika tIrtha kA itihAsa' zikSA se hI jo kevala gurukula dvArA hI prasArita kI jA 4. vizeSa jJAtavya botAM ke lie kavivara mani zrIvidyAvijayajI sakatI hai| mahArAja dvArA likhita 'zrI bhANDavapura jaina tIrtha maNDana zrIvIracaitya gurudeva kI AjJA ko zirodhArya kara zrIsaMgha ne zrImohanakheDA - pratiSThAmahotsava' dekhie tIrtha meM hI 'zrI AdinAtha-rAjendrajaina-gurukula' nAma kI zikSaNa pa'svAsti zrI pArzvajinapradezAtsaMvata 1022 varSe mAse phAlAne saMsthA kA sarvAnumati se kholanA tatkAla ghoSita kara diyaa| isa sadi pakSe 5 garuvAsare zrImAna zreSThI zrIsakharAja rAjye pratiSThitaM zrI samaya yaha saMsthA rAjagar3ha meM cala rahI hai aura mohanakher3A meM bhavana nakhar3A ma bhavana bappabhaTTI (TTa) sUribhiH tuMgiyA pntne|' bappaTI (Ta: bana jAne para nikaTa bhaviSya meM hI vahA~ prAraMbha ho jaaegii| ||iti|| - zrImadvijayarAjendrasUri smAraka graMtha se sAbhAra
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smAraka grantha - itihAsa zikSA kA uddezya sauMdarya - vRddhi evaM uttama svAsthya sabhI ko priya hai| ubaTana va mAliza isa dizA meM mahatI bhUmikA nibhAte hai / striyoM kI isa kSetra meM vizeSa ruci rahI hai| zramaNaparaMparA ke graMthoM meM suMgadhita ubaTana banAne evaM unakA zarIra para lepana karane kI vizeSa vidhi kA vivaraNa milatA hai 20 / lalitakalAoM meM saMgIta, gAyana, vAdana, citrakalA ko mahattvapUrNa mAnA gayA hai| prAcIna zAstroM meM ina vidyAoM meM pAraMgata striyoM kA ullekha kiyA gayA hai| taittarIya saMhitA meM kanyAoM kI saMgIta - abhiruci kA varNana milatA hai 29 / striyA~ puruSoM kI bhA~ti hI maMtroM kA sAmagAna kiyA karatI thiiN| unameM maMtroM ke zuddhIccAraNa tathA svaroM ke ucita Aroha evaM avaroha kI sAmarthya hotI thii| bhAva-bhaMgimAoM aura nRtyakalA meM anyonyAzraya saMbaMdha hai| matsyapurANa meM nRtyakalA meM niSNAta nAriyoM kA varNana milatA hai| nRtyakalA se sampanna striyA~ vibhinna prakAra kI bhAvabhaMgimAoM ke AdhAra para puruSoM ko lubhAtI thIM / 22 citrakalA meM niSNAta nAriyoM meM citralekhA kA advitIya sthAna hai / smRti ke AdhAra para rekhAcitroM kI sahAyatA se isake dvArA banAe gae citroM ko atyaMta mahattvapUrNa mAnA gayA hai 23 / zilpakalA eka vijJAna hai| zramaNa-paraMparA meM nanduttarA nAmaka strI ko zilpa kalA evaM vividha prakAra kI vaijJAnika kalAoM kI vijJa strI mAnA gayA hai / 24 - vyAvahArika zikSA ke lie jahA~ vyakti ko apane buddhi kauzala kA prayoga karanA par3atA hai, vahIM AdhyAtmika zikSA ke lie tyAga, saMyama, tapa Adi kA abhyAsa anivArya hai| ina sabake lie brahmacarya, sadAcaraNa, uttamazIla, saccAritrya jaise samyaka AcaraNa kA pAlana karanA hotA hai| inake abhyAsa se yoga aura tapa siddha kie jA sakate haiN| inheM siddha karane se jJAna kI abhivRddhi hotI hai aura inakI sahAyatA se AdhyAtmika utkrAnti yA zikSA ko prApta kiyA jA sakatA hai| yaha zikSA svAdhyAya mAtra se hI saMbhava nahIM hai| balki isake lie vibhinna taraha ke kAryoM ko AcaraNa meM lAnA par3atA hai| vaidika paraMparA meM brahmavAdinI striyoM ko AdhyAtmika zikSA kI dhArikA mAnA jAtA hai| jabaki zramaNaparaMparA meM zramaNasaMgha meM praviSTa striyoM ko isa prakAra kI zikSA se yukta mAnA gayA hai| zikSA kA uddezya mAnava-vyaktitva ke sampUrNa vikAsa meM nihita mAnA jAtA hai| manuSya ke bAhya evaM aMtaraMga sabhI guNoM ko pUrNa vikasita kie binA sampUrNa vyaktitva kA vikAsa kara pAnA saMbhava nahIM hai| vaidika evaM zramaNa donoM hI paraMparAoM meM vyaktitva kI pUrNAvasthA ko mokSa, nirvANa athavA kaivalya kahA gayA hai| yaha adhyAtma kI parAkASThA hai jo laukika sAdhanoM ko apanAkara evaM unakA tyAga karake prApta kI jAtI hai| zikSA kA bhI yahI parama uddezya hai| For Private sAmAnyatayA zikSA ko laukika hitoM ko pUrA karane kA eka mAdhyama mAna liyA jAtA hai| kucha arthoM meM ise svIkAra kiyA jA sakatA hai| paraMtu zikSA kA ekamAtra yahI uddezya mAna liyA jAe to yaha kadApi svIkArya nahIM ho sktaa| yadi isa laukika utthAna ke pIche AdhyAtmika unnati kA bhAva bhI panapatA rahe tabhI ise samucita kahA jaaegaa| vastutaH zikSA kA yahI parama dhyeya hai| upaniSadoM meM isa bAta para bala diyA gayA tathA yaha spaSTa karane kA prayatna bhI huA hai ki zikSA prApti kA uddezya karma pradhAna hote hue bhI mukti ke lie thA / zikSApaddhati meM karma kI upekSA na thI, balki isakI apekSA vahIM taka thI jahA~ taka yaha mokSa prApti meM sahAyaka bana ske| karma jIvana ko jagat se Abaddha karane ke lie nahIM, balki isase vimukta karane ke lie thA / yahA~ karma dharma thA kAmanA nahIM, kartavya thA svecchA nahIM, mukti thA baMdhana nahIM / zikSA manuSya meM aMtarnihita zaktiyoM ko udghATita karatI hai| yaha manuSya ke mahanIya guNoM ko udbhAsita evaM vikasita karatI hai| isake kAraNa vyakti laukika evaM pAralaukika sukhoM ko prApta karane kI kSamatA se yukta ho jAtA hai| bRhatkathAkoza meM kahA bhI gayA hai ki nirdoSa tathA zramapUrvaka abhyasta vidyA aihika evaM pAralaukika kAryoM ko saphala banAtI hai 26 / zikSA prApta karane ke bAda manuSya Atma-anAtma ke bheda ko samajhane lagatA hai| vaha AtmasvAtaMtrya ke artha se bhalIbhA~ti paricita ho jAtA hai| usake jIvana ke lie vAstava meM kyA upAdeya hai ise samajhane lagatA hai aura usakI kriyA bhI isI ke anurUpa hotI haiN| vaha Atmonmukha hokara parama zAMti ko prApta karatA hai / AcArya kuMdakuMda zikSA ke uddezya ko spaSTa karate hue kahate haiM [ 148 Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smAraka granya - itihAsaAtmA kI ora unmukha karAne vAlI zikSA hI upAdeya hai, kyoMki 4. nAsti vidyA smN-ckssuH| mahAbhArata, 12/339/6, gItApresa, yahI vyakti ko AtmA ko svataMtra karAne kI zakti prApta karAtI gorakhapura 5. jJAnaM tRtIyaM manujasya netraM, samastatattvArthavilocana dkssm| AtmasvAtaMtrya kA yaha bhAva vyakti meM zreSTha guNoM kA saMcAra zubhASitaratnasandoha pRSTha 194, nirNayasAgara presa, baMbaI 1926 karatA hai| vaha apanI zakti kA samyak upayoga karatA hai| usake appANaM ThAvaissAmi ti ajjhAiyavvaM bhvi| dasaveAliyasutaM, samakSa usakA lakSya spaSTa rahatA hai aura vaha use prApta karane ke 9/4/4, mUlasuttANi (kanhaiyAlAlajI kamala), Agama lie ekAgracitta hokara apanI saMkalpa zakti ko dRr3ha banAtA hai| anuyoga prakAzana, vakhatAvarapurA, sAMDerAva (rAjasthAna), vIra dazavaikAlika meM zikSA ke saMbaMdha meM kahA gayA hai 28- vyakti saMvat 2503 ko zikSA dvArA jJAna prApta hotA hai| citta kI ekAgratA prApta hotI hai| svayaM evaM dUsaroM ko dharma meM sthApita karane kI kSamatA prApta 7. ena.ena. majumadAra-hisTrI oNpha eDukezana ina insienTa iMDiyA, hotI hai| aneka prakAra ke zrutoM kA adhyayana kiyA jAtA hai pR. 58, mUla graMtha upalabdha nahIM hone ke kAraNa yaha uddharaNa jinake kAraNa vyakti zruta-samAdhi meM rata ho jAtA hai| zrata 'DA. nizAnda zarmA dvArA likhita pustaka 'jaina - vAGmaya meM samAdhi meM rata vyakti vividha prakAra kI vidyAoM kA jJAna prApta zikSA ke tattva' (pR. 16), vaizAlI zodha saMsthAna, vaizAlI 1988 ke AdhAra para diyA gayA hai| karatA hai| vaha apanI isa jJAna-kSamatA kA prayoga heya-upAdeya ke nirNaya meM karatA hai| isameM saphala hokara samyak prayAsa karake 8. alabreTa vebara : da hisTrI oNpha iMDiyana liTarecara, pR. 20parama upAdeya ko prApta kara sarvaduHkhoM se mukta ho jAtA hai| vaha 22, caukhaMbhA saMskRta sIrIja, vArANasI-1961 sata-cit-AnaMda kI avasthA meM ramaNa karane lagatA hai| usake 9. svAmI mAdhavAnaMda evaM ramezacaMdra majamadAra-greTa vImena oNpha mana meM sarve bhavantu sukhinaH sarve santu nirAmayA:' kA bhAva hiloreM / iMDiyA, pR. 95, advaita Azrama, mAyAvatI, almor3A 1953 mArane lagatA hai| yahI zikSA kI ojasvitA hai aura uddezya kI 10. chAtrAdayA: zAlAyAm ,pANini, 6/2/47 parAkASThA bhii| . 11. oghaniyukti, (droNAcArya), A.vi.sU.jai. graMthamAlA, sUrata vaidika evaM zramaNa vAGmaya ke isa anuzIlana se hama isa / niSkarSa para pahuMcate haiM ki vaidika evaM zramaNa donoM hI paraMparAoM meM 1957, gAthA 622-623 nArI-zikSA kI paryApta evaM samucita vyavasthA thii| striyA~ jIvana 12. epha.i. kI- iMDiyana eDukezana ina insienTa eNDa leTara ke pratyeka kSetra meM bhAga letI thiiN| ve saphala gahiNI hone ke iMDiyA,pR. 78-79 , AksaphorDa yUnivarsiTI presa, 1942 sAtha-sAtha kuzala evaM paramaviduSI adhyApikA bhI hotI thiiN| ve 13.bahadAraNyaka upaniSada. 4/5/1 lalitakalAoM va jJAna -vijJAna ke vividha viSayoM meM niSNAta 14. kI : iMDiyana eDukezana ina ensienTa eNDa leTara TAimsa, prakhara buddhi kI dhArikA hone ke sAtha-sAtha AdhyAtmika guNoM se pRSTha 74 evaM 79 sampanna vivekavAna vyaktitva kI svAminI bhI hotI thiiN| 15. vahI, pR. 75 saMdarbha 16. dIghanikAya- 1/96, nAlaMdA devanAgarI pAli granthamAlA, 1. sarvaM khalvidaM brhm| chAndogya upaniSad, 3/14/1, gItApresa, bihAra, 1958 gorakhapura saMyuttanikAya 3/11, nAlaMdA devanAgarI pAli graMthamAlA, bihAra, 2. zatapatha brAhmaNa, 11/5,7, pUnA saMskaraNa 1959 3. mahApurANa (bhAga-2), 38/43, anu.-paM. pannAlAla jaina, 17.asminnagastyapramukhAH pradeze bhUyAMsa udgIthavido vsnti| bhAratIya jJAnapITha, kAzI 1971 tebhyo'dhigantuM nigamAntavidyAM vaalmiikipaadihpryttaami| and-stariudriduod-ordeoduddidrordrobinirdnird-149idirandirbideoromotorioriritorionitoid-buildren
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ -yatIndrasUrismAraka grantha - itihAsauttararAmacarita, 2/3 24.paramatthadIpinI (theragAthA kI aTTakathA) pAlI TeksTa 18.saMyuttanikAya 3/111, nAlaMdA devanAgarI pAli granthamAlA, sosAyaTI, laMdana 1940 bihAra, 1959 25.tatkarma yanna bandhAya sA vidyA yA vimuktye| 19. Rgveda saMhitA 1/191/14,8581/5-6, 3/55/12, saMpA.- 26.bRhatkathAkoza 19/82 saMpA.- DA.e.ena. upAdhye, bhAratIya jayadeva zarmA, Arya sAhitya maMDala limiTeDa, ajamera vidyA bhavana, baMbaI, saMvat 1999 20. AcArAMga sUtra, 2/2/3 sU. 317-318, zrI siddhacakra sAhitya 27.jo vedadi vedijjadi samae viNassahe ubhaya taM jANago i .. pracAraka samiti, baMbaI 1935 .. NANI ubhayapi Na kaMkhai kyaapi| samayasAra 216, anu:-paM. sUyagaDaM, 1/4/2/7, saMpA.-DA. pI.ela. vaidya, panA 1935 parameSThI dAsa nyAyatIrtha, jaina granthamAlA, mAroDa mAravADa: 1953 nAyAdhammakahAo, 1/1/13, saMpA DA. pI.ela. vaidya, pUnA 28. 1. suyaM me bhavissai tti ajjhAiyavvaM bhvi| 1940 mahAvagga, pR. 287, nAlaMdA devanAgarI pAli-graMthamAlA, vihAra, 2. egaggacitto bhavissAmi tti ajjhAiyavvaM bhvi| 1956 3. appANaM ThAvaissAmi tti ajjhAiyatvaM bhvi| 21.taittarIya saMhitA 6/1/6/5 4.Thio paraM ThAvaissAmi tti ajjhAiyavvaM bhvi| dasaveAliyaM 22.matsyapurANa 82/29, 131/19, saMpA.- zrIrAma zarmA, barelI 23.viSNupurANa 32/22, saMpA. zrI rAma zarmA. barelI mUlasuttANi--muni kanhaiyAlAla 'kamala' 9/4