Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahopAdhyAya jayasAgara [agaracanda nAhaTA] kharatara gaccha meM AcAryoM ke atirikta bahuta se aise ke nIce inake vaMza kA vivaraNa bhI likhA huA thA, jise prabhAvazAlI vidvAna hue haiM jinhoMne anake sthAnoM meM vicara nahIM diyA jA sakA / use zodhapatrikA bhAga 6 aMka 1 kara acchA dharma pracAra kiyA aura sAhitya-nirmANa meM bhI meM prakAzita hamAre 'mahopAdhyAya jayasAgara aura unakI nirantara lage rahe / paTTAvaliyoM meM AcArya-paramparA kA hI racanAe~ nAmaka lekha meM chapavA diyA gayA thaa| vivaraNa rahatA hai isalie aise viziSTa vidvAnoM ke sambandha saM. 1994 meM muni jayantavijayajI kA 'zrI ada meM bhI prAya: Avazyaka jAnakArI hameM nahIM mila paatii| prAcIna jaina lekha saMdoha' nAmaka mahatvapUrNa grantha prakAzita muni jinavijayajI ne san 1916 meM upAdhyAya jayasAgara huA, usameM AbU ke kharataravasahI yA comukhajI ke pratimA kI vijJapti-triveNI nAmaka mahatvapUrNa racanA susampAdita kara lekha bhI prakAzita hue, inameM se lekhAGka 446-56-57 meM jana AtmAnanda sabhA, bhAvanagara se prakAzita karavAyI jayasAgara mahopAdhyAya ke mandira nirmAtA darar3A gotrIya thii| isake prAraMbha meM unhoMne bahuta mahatvapUNa evaM vistRta saMdhapati maNDalika ke bhrAtA hone kA ulekha prakAzita huaa| prastAvanA 66 pRSThoM meM likhI thI, isa meM jayasAgara upA- muni jaya tavijayajI ne AbU kI kharataravasahI ke lekhoM kA dhyAya ke saMbandha meM likhA thA ki 'inake janma sthAna aura gajarAtI anuvAda prakAzita karate hue saMghapati manDalika mAtA pitAdi ke viSaya meM kucha bhI vRttAnta upalabdha nahIM kA zilAlekhoM meM prApta vaMza vRkSa bhI de diyA thaa| usameM huA, hone kI vizeSa saMbhAvanA bhI nahIM hai| vizeSakara unhoMne likhA thA ki saMghavI manDalika ke 6 bhAiyoM meM se kA ullekha paTTAvalI meM huA karatA hai parantu usa baDe bhAI sAha delA aura choTe bhAI sAha mahIpati ke strI meM bhI kevala gacchapati AcArya hI ke sambandha kI bAta- putra parivAra ke nAma kisI pratimA lekha meM nahIM mile / likhI jAne kI prathA hone se itara aise vyaktiyoM kA vizeSa ataH choTe bhAI mahIpati kI alpa Saya meM mRtyu ho gaI hogI hAla nahIM mila sakatA / aise vyaktiyoM ke gurvAdi evaM aura bar3e bhAI delhA ne choTo umra meM hI dIkSA le lI hogii| samayAdi kA jo kucha thor3A bahuta patA lagatA hai vaha kevala aisA lagatA hai ki dIkSita avasthA meM inakA nAma jayaunake nijake athavA ziSyAdi ke banAye hue granthoM vagairaha sAgarajI rakhA gayA hogaa| pIche se yogyatA prApta hone kI prazastiyoM kA pratApa hai|" para ve mahopAdhyAya ho ge| isI lie saMghavI maNDalika saubhAgya se hamAre saMgraha meM eka aisA prAcIna patra ke kaI lekhoM meM 'zrI jayasAgara mahopAdhyAya bAndhavena' milA jisameM u0 jayasAgarajI sambandhI kucha mahatvapUrNa likhA milatA hai / arthAt mahopAdhyAya jayasAgarajI saMghavo bAteM likhI huI thI ataH hamane usakA Avazyaka aMza apane maNDalika ke saMsAra-pakSa meM bhrAtA hote the / 'aitihAsika jaina kAvya saMgraha' pR0 400 meM prakAzita kara vAstava meM muni zrI jayantavijayajI ke upayukta donoM diyA thA tathA usakA aitihAsika sAra, unakI racanAoM anumAna sahI nahIM haiM / pUjya gagivarya zrI buddhimunijI ko nAmAvalI saha prAraMbha meM de diyA thaa| para usI patra ne hameM u0 jayasAgarajI ke racita svarNAkSarI kalpasUtra kI
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ eka mahatvapUrNa prazasti nakala karake bhejI thI, isase spaSTa hai ki saMghapati maNDalika ke bhrAtA saMghapati mahIpati ne saM0 1506 meM yaha prati likhavAyI thI aura isa prazasti meM mahIpati kI patnI putroM aura putrabadhu ke nAma prApta haiM, ataH mahIpati kI alpAyu meM mRtyu ho gaI --- yaha anumAna jo AbU ke pratimA lekhoM meM mahIpati ke strIputroM ke nAma na milane se kiyA gayA thA, prApta prazasti se asiddha ho jAtA hai / isI taraha delhA ke bhI strotrAdi kA pratimA lekhoM meM nAma na milane se unhoMne alpAyu meM dokSA le lI hogI va unakA nAma jayasAgara rakhA gayA hogA - yaha anumAna bhI prApta prazasti meM delhA ke putra kohaTa kA nAma mila jAne se galata siddha ho jAtA hai / saba se mahatvapUrNa bAta isa prazasti se yaha mAlUma hotI hai ki haripAla ke putra AsiMga yA AsarAja ke putroM meM se tRtIya putra jinadatta ne bAlyAvasthA meM dIkSA grahaNa karalI thI / AThaveM zloka meM isakA spaSTa ullekha hone se yaha nizcita ho jAtA hai ki jayasAgarajI darar3A gotrIya AsarAja ke putra the aura unakA 'jinadatta' nAma thA, tathA bAlyAvasthA meM dIkSA grahaNa kara lI thI / pratimA lekhoM meM harisAla ke pUrvajoM ke nAma nahIM milate lekina prazasti meM padmasiMha- khomasiMha ye do nAma pUrvajoM ke aura mila jAte haiM tathA vaMzajoM ke bhI kaI ajJAtanAma prApta ho jAte haiM / sAtha hI sAtha isa vaMza ke puruSoM ke katipaya anya sukRtyoM kA bhI ullekhanIya vivaraNa mila jAtA hai / yathA saMghapati AsA dharmazAlA, torthayAtrA, upAdhyAyapada sthApana aura svadharmo vAtsalyAdi meM dravya kA sadvyayakara kRtArtha hue the / saM0 1457 meM u0jayalAgarajI ke sAnnidhya meM maNDalika ne zatruJjaya - giranAra mahAtIrthoM kI saMgha sahita yAtrA kI thI / evaM dUsarI bAra saM0 1503 meM bhI ubhayatIrthoM kI yAtrA kI thI / maNDalika Adi ne AbU para caumukha prAsAda banAyA thA, isI prakAra virAra tortha ke vIra jinAlaya meM devakulikA nirmANa karavAyI tho / prastuta prazasti vA0 jayasAgara kI racita hai aitihAsika se mahatvapUrNa hone se noce dI jA rahI hai / 85] svarNAkSaro kalpasUtra - prazasti (1) stamanmukhyaH, UkezaH jJAtimaNDanaH // svasti padmasiMhaH purA jajJe, khImasiMhastataH kramAt // 1 // khImaNirdayitA tasya haripAlastadaGgabhUH // niviSTaM yanmanaH pUSNa zrAddhadharmamayaM mahaH // 2 // sAjakAnhar3au bhoja vorabhAvAsigastathA // as ca sarve'pi SaDamI haripAlajAH // 3 // bhAramalo bhAvadevo bhImadevastRtIyakaH // kAnhar3asya trayo'yete sutAH sujanatAzritAH // 4 // chAr3AdayaH punaH paJca nandanA bhojasambhavAH / ! AsodvoramasambhUto nagarAjaH sutAdhikaH || 5 // prathamarAja ityasti baDuyAGgaruho mahAn || teSu zrImAnudArazca sAdhyAsAko vyaziSyata / / 6 / / priyApriyasI - tsorityamalAzayA // tayorasuvAdyaH pAlhaH pralhAdabhUnmanAH // 7 // dvitIyo maNDanA nAma kuTumba janapUjitaH // tRoyo jinadattazca yo vAlye'pyahIdvratam ||6|| caturthaH kila delhAkhya jhuMTAkaH paJcamaH punaH // maNDalAdhipavanmAnyaH SaSTho maNDalikastathA // saptamaH sAdhunAlAko STamaH sAdhumahIpatiH // 6 // govindaratanAharSa - rAjA pAlhAGgajAstrayaH // kITo dehajanmAssste tasyApyastyambaDoGgajaH // 10 // zrIpAla bhomasiMhazva, dvAvimau UNTajAtakau // sAjaNa: satyanAste, putro maNDalikasya tu // 11 // pomasiMho labma (ma) siMho - raNamallazca mAlhA: // susthiraH sthAvaro nAma, mahIpatyaGgasambhavaH // 12 // tadbhAryA pUtaliH puNyavatI zIlavatI satI // tanayau sunayau tasyA devacandra-hacAbhiyo || 3 || kalagaM devacandrasya, kobAI nAmataH zubhA // mahIpatiparovAra zciraM jayatu bhUtale // 14 // ityAdi santatirbhuvasyAsAkasyojjvale kule / uttarottara satkarma-viratAste nirantaram // 15 // dharmazAlA tIrthayAtropAdhyAya sthApanAdiSu / cAko dhanaM ninye kRtArthatAm // 16 // C
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ apica-saMvat 1487 varSe sahodara bhAvasthitopAdhyAyazrIjaya sAgaragaNisAnnidhyamAsAdya mahAvibhUtyA ca mahAmahimnA, yAtrAM mahAtortha yuge'vyakArSIt / saGghayukto mahatA mahiSThaH saGgha zatAM maNDalikaH prapannaH || 17 || savat 1503 varSe tatsAnnidhyAdeva - lokottarA sphAtirudAratA ca, lokottaraM saGghajanaca naca / zatruJja raivatake ca yAtrA kRtAdbha tA maNDalikena bhUyaH // 18 // samaM maNDalinaiva, mAlAkazca mahIpatiH / tadA saGghapatI jAtau priyA maNDalikasya tu // 11 // rohiNI nAmataH khyAtA mAMjurmAlAGganA punaH / kAI mahotsAhA, mahIpatisadhammiNI // 20 // Asadan saGghapatnItvametAstisraH kulastriyaH / prAyeNa hi purandhrINAM mahattvaM puruSAzritam // 21 // arbudAdvizirasyucca-ste prAsAdaM caturmukham / bhrAtaraM kArayanti sma, trayo maNDalikAdayaH // 22 // itazca cAndre kuThe zrIjinacandrasUriH saMvijJabhAvo'bhayadevasUriH / dvallabhaH zrI jinavallabho'pi yugapradhAno jinadattasUriH // 23 // kAnhar3a bhAramala-bhAvadeva - bhImadeva maMDana dasAja pAlhA bhA0sArU jinadatta (dIkSA lI ) goviMdarAja ratnarAja - harSarAja [ 86 ] bhoja chADAdi 5 delhA 1 kI haTa -- - bhAgyAdbhutaH zrIjinacandrasUriH kriyAkaThoro jinapattisUriH / jinezvaraH sUrirudAravRtto, jinaprabodho duritAnnivRttaH ||24|| prabhAvaka : zrI jinacandrasUriH sUrijinAdiH kuzalAntazabdaH / padmAnidhiH zrajitapadmasUri labdhernidhAnaM jinalabdhisUriH ||25|| saMgika : zrIjinacandrasUrijinodayaH sUrirabhUdabhUriH / tataH paraM zrIjinarAjasUriH saubhAgya sImA zrutasampadokaH ||26|| tadAspadavyoma tuSAraroci virocate zrIjinabhadrasUriH / tasyopadezAmRtapAnatuSTa steSu triSu bhAtRSu puNya puSTaH ||27|| zrIvate vIrajinendra caitye, vidhApya saddadevakulIM kulInaH / mahIpatiH saGghapatiH suvarNAkSarairmudA lekhayatisma kalpam // 28 // yugmam saMvat 1506 varSe - zrIjayasAgara vAcaka vinimmitA sadasi vAcyamAnA'sau / kalpaprazastiramalA nandatvAnandakalpalatA ||26|| iti zrI kharatara gurubhakta saGghapati maNDalika bhrAtR saGghapati sA0 mahIpati kalpapustaka prazastiH padmasiMha khIma siMha - strI - khImaNI I haripAla vIrama jhAMTA bhA0 amarI nagarAja Asiga ( AsarAja ) strI-soSu zrIpAla - bhImasiMha 1 maMDalika bhA0horAI - rohiNI / sAjaNa bhA0 sonAI aMbaDa saM0 1511 ko prazasti meM gaNapati, udayarAja megharAja ke nAma adhika hai / mAlA bhA0 mAMjU - baDuyAka prathamarAja I mahIpati pomasiMha-lakSmasiMha - raNamala T sahasamala - vastupAla sthAvara- - pUtalI bhA0 1 devacaMdra haricaMdra ( stro ko bAI )
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 80 ] upAdhyAya jayasAgarajI kI vijJati triveNI dvArA aneka naye tathya aura jaina itihAsa tathA aprasiddha tIrtha sambandhI mahattvapUrNa jAnakArI milatI hai| muni jinavijayajI ne likhA hai ki vijJapti triveNI rUpa patra aitihAsika dRSTi se bar3e mahatva kA hai / isameM likhA gayA vRttAMta manoraMjaka hokara jaina samAja kI tatkAlIna paristhiti para acchA prakAza DAlatA hai / usa samaya bhArata ke una ( sindhu paMjAba ) pradezoM meM bhI jaina dharma kA kaisA acchA pracAra va satkAra thA / ina pradezoM meM hajAroM jaMna basate the va saikar3oM jinA - laya maujUda the jinameM kA Aja eka bhI vidyamAna nahIM / jina marukoTa, gopasthala, nandanavanapura aura koTillagrAma Adi tIrthasthaloM kA isameM ullekha hai unakA Aja koI nAma taka bhI nahIM jAnatA / jahA~ para pAMca pAMca dasa dasa sAdhu cAturmAsa rahA karate the vahAM para Aja do ghaNTe Thaharane ke liye bhI yatheSTa sthAna nhiiN| jisa nagarakoTa mahAtIrtha kI yAtrA karane ke lie itanI dUra dUra se saMgha jAyA karate the vaha nagarakoTa kahAM para AyA hai isakA bhI kisI ko patA nahI / isameM kevala alaMkArika varNana hI nahIM hai parantu eka vizeSa prasaMga kA saccA aura sampUrNa itihAsa bhI hai / aisA patra abhI taka pUrva meM koI nahIM pragaTa huA / yaha eka bilkula naI hI cIja hai / " nagarakoTa kAMgar3A meM bahuta prAcIna pratimA thI / kharataragaccha ke AcArya jinezvarasUrijI ke pratiSThita aura sAdhu khImasiMha kArita zAMtinAtha maMdira va mUrti kA upAdhyAyajI ne vahAM darzana kiyaa| vahAM ke rAjA bhI paraMparA se jaina the / narendra rUpacaMda ke banAye hue maMdira meM svarNamaya mahAvIra bimbako bhI unhoMne namana kiyaa| yahAM kI kharataravasahI kA ullekha karate hue likhA hai - "api ca nagarakoTTe dezajAlandharasthe prathama jinaparAja: svarNa mUrttistu vIraH kharataravasatau tU zreyasAM dhAma zAnti strayatidama bhinamyAhlAdabhAvaM bhajAmi // 18 // " paMjAba aura sindha pradeza meM zatAbdiyoM taka kharataragaccha kA bahuta acchA prabhAva rahA hai| isa sambandha meM merA lekha "sindha prAnta aura kharataragaccha " draSTavya hai / hamAre aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM jayasAgaropAdhyAya sambandhI jo mahattvapUrNa vivaraNa saM0 1511 kA likhA huA chapA hai usakA sAra isa prakAra hai "ujjayanta zikhara para narapAla saMghapati ne "lakSmItilaka" nAmaka vihAra banAnA prAraMbha kiyA taba ambAdevI, zrI devI Apake pratyakSa huI aura sairisA pArzvanAtha jinAlaya meM zrI zeSa, padmAvatI saha pratyakSa huA thaa| medapATadezavarttI nAgadraha ke navakhaNDA pArzva caityAlaya meM zrIsarasvatI devI Apa para prasanna huI thii| zrI jinakuzalasUrijI Adi devatA bhI Apa para prasanna the / Apane pUrva meM rAjagRha nagara ur3a-vihArAdi, uttara meM nagarakoTTAdi, pazcima meM nAgadraha Adi ko rAjasabhAoM meM vAdi vRndoM ko parAsta kara vijaya prApta kI thI / Apane sandeha, dolAvalI vRtti, pRthvIcandra carita, parva ratnAvalI, RSabhastava, bhAvArivAraNa vRtti evaM saMskRta prAkRta ke hajAroM stavanAdi banAye | anekoM zrAvakoM ko saMghapati banAye aura aneka ziSyoM ko par3hAkara vidvAna banAye / " isameM ullikhita giranAra ke narapAla kRta "lakSmItilaka prAsAda" ke saMbandha meM ratnasiMhasUri racita giranAra tIrthamAlA meM bhI ullekha milatA hai'thApI zrI tilaka prAsAdahiM, sAhanarapAli puNya prasAdihiM sovanamaya sirivIro" maho0 jayasAgara jinarAjasUrijI ke ziSya the ataH unakI dIkSA saM0 1460 ke Asa-pAsa honI cAhiye / inakI dIkSA bAlyakAla meM huI, aisA prazasti meM ullekha hai, ataH dasa-bAraha varSa kI Ayu meM dIkSita hone se janma saM0
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 1445-50 ke bIca honA caahiye| saM0 1475 meM kI vistRta prastAvanA meM Apake ziSya samUha ke sambandha meM zrI jinabhadrasUrijI ne Apako upAdhyAya pada se vibhUSita bhI likhA hai| tadanusAra Apake prathama ziSya megharAja kiyA thaa| zrojinavaddha' nasUrijI ke pAsa Apane lakSaNa- gaNi the jinake racita nagarakoTa ke AdinAtha stotra, sAhityAdi kA adhyayana kiyA thaa| saM. 1478 se saM0 caubIsa padyoM kA hArabandha kAvya hai| dUsare ziSya 15.3 taka kI ApakI aneka racanAyeM prApta haiN| saM0 somakuJjara ke vividha alaMkArika padya vijJapti triveNI me 1511 kI prazasti ke anusAra Apane hajAroM stuti- prApta haiN| evaM kharataragaccha-paTTAvalI hamAre etihAsika stotrAdi banAye the| kheda hai ki ApakI racanAoM kI tIna jaina kAvya saMgraha meM padya 30 kI prakAzita hai| jesalamera ke saMgraha-pratiyA~ hamAre avalokana meM AI ve tInoM hI adharI zrI saMbhavanAtha jinAlaya kI prazasti saM0 1467 meM Apane thIM, phira bhI ApakI pacAsoM racanAeM saMprApta haiN| svargIya nirmANa kI jo jaisalamera jaina lekha saMgraha meM madrita hai| mani kI kAntisAgarajI ke saMgraha meM ApakI kRtiyoM kA jayasAgaropAdhyAya ke viziSTa ziSyoM meM u0 ralacandra eka guTakA jAnane meM AyA hai jise hama aba taka nahIM dekha bhI ullekhanIya hai jinakI dIkSA saM0 1484 ke lagabhaga sake haiM / saM0 1515 ke AsapAsa apakA svargavAsa anumA- haI hogii| saM0 1503 meM jayasAgaropAdhyAya ke pRthvonita hai| candra caritra ko prazasti meM gaNi ratnacandra dvArA racanA meM __ kharatara gaccha meM mahopAdhyAya pada ke lie yaha paramparA sahAyatA kA ullekha hai| saM0 1521 se pUrva inheM upAhai ki apane samaya meM jo saba upAdhyAyoM se vayovRddha-gItArtha dhyAya pada prApta ho cukA thaa| inake ziSya bhaktilAbhoho vaha apane samaya kA eka hI mahopAdhyAya mAnA jAtA pAdhyAya bhI acche vidvAna the unakI kaI racanAyeM upalabdha hai| AcArya-upAdhyAya to aneka ho sakate para mahopAdhyAya haiN| unake ziSya pAThaka cAritrasAra ke ziSya cAhacandra eka hI hotA hai, ata: mahopAdhyAya jayasAgara dIrghAyu, aura bhAnameza vAcaka the jinake ziSya jJAnavimala upAdhyAya patrahattara-assI varSa ke hue hoNge| asAdhAraNa pratibhA / aura unake ziSya zrIvallabhopAdhyAya apane samaya ke nAmI sampanna vidvAna hone ke nAte Apane saikar3oM racanA avazya kI vidvAna the| Apake racita vijayadeva mAhAmya kI muni hogii| prAta: racanAoM kA susampAdita Aloca tmika jina vijayajI ne bar3o prazaMsA kI hai| Apake arajinamtava saMgraha prakAzana hone se ApakI vidvattA kA saccA mulyAMkana ho skegaa| saTIka aura saMghapati rUpajI vaMza prazasti maho0 vinayasAgara maho0 jayasAgarajI kI ziSya-paramparA bhI bar3I jI saMpAdita evaM vidvadprabodha tathA hemacandra ke vyAkaraNa maratvapUrNa rahI hai| mani jinavijayajI ne vijJapti triveNI koza AdimI TIkA prakAzita ho cakI hai| - -- ---- -- - - - -