Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 mahAvratoM kA bhaMga-darzana jaina-dharma evaM darzana kI AdhAra zilA mukhya rUpa se do artha-gaMbhIra zabdoM para sthita hai / 'dravya' aura 'bhAva' - ye do mahattvapUrNa pAribhASika zabda haiM, jinakI parikramA cirakAla se jainatva kI cintanikA karatI A rahI hai / laukika aura lokottara, donoM hI pakSoM para yogya nirNaya, ina do zabdoM ke AdhAra para kie jAte rahe haiM / sAdhanA -pakSa ke to ye do zabda vastutaH antaHprANa hI haiN| inake binA dharma-sAdhanA kI gati eka kadama bhI Age nahIM bar3ha sakatI / jaina-darzana meM catubhaMgI kA bahuta adhika mahattva hai / sthAnAMga Adi Agama tathA Agamottara sAhitya meM adhikatara catubhaMgI ke dvArA hI vastu-tattva kI yathArtha dRSTi vyAkhyAyita hai / maulika cintana kI dRSTi se catubhaMgI, dharma aura darzana ke yathArtha satya ko ujAgara karane ke lie, vastutaH eka divya jJAna jyAti hai / yahI kAraNa hai ki jaina vAGmaya meM dravya aura bhAva kI bhI catubhaMgI prarUpita kI gaI hai / do vibhinna pakSoM ko lekara jaba cintana agrasara hotA hai, to unake astitva tathA nAstitvAdi ke rUpa meM cAra 'bhaMga' arthAta vikalpa bana jAte haiM / yahI catubhaMgI hai-'caturNAM bhaMgAnAM samAhAra catubhaMgI' anyatra na jAkara prastAvita dravya aura bhAva para hI prastuta meM caturbhagI ghaTita kI jAtI hai : 1. 'dravya hai, parantu bhAva nahIM hai - yaha eka bhaMga arthAta vikalpa hai| 2. 'bhAva hai, parantu dravya nahIM hai - yaha dUsarA vikalpa hai / 3. 'dravya bhI hai, bhAva bhI hai-- donoM kA saha-astitva rUpa tIsarA vikalpa hai / 4. 'dravya bhI nahIM, bhAva bhI nahIM donoM kA eka sAtha nAstitva rUpa caturtha vikalpa hai / jaina-darzana meM karma-bandha se pUrva karmoM ke Azrava kI carcA hai / zrAzrava kAraNa hai, prabandha usakA kArya hai / sAdhanA kA mukhya aMga zrAzrava-nirodha hai, jise saMvara nAma se abhihita kiyA gayA hai- 'Azrava nirodhaH saMvaraH' tattvArthasUtra, 6, 1 / spaSTa hai, kAraNa kA nirodha hone para kArya kA nirodha svata: hI ho jAtA hai- 'kAraNAbhAve kAryAbhAva: / ' prANAtipAta--hiMsA, mRSAvAda - asatya, adattAdAna - steya arthAta caurya, maithuna-brahmacarya aura parigraha - ye pA~ca zrAzrava haiM, jo karma-bandha ke hatu hai / inake pratipakSa prANAtipAta viramaNa -- zrahiMsA, mRSAvAdaviramaNa - satya, adattAdAna - viramaNa - asteya, maithuna - viramaNa -- brahmacarya aura parigrahaviramaNa - aparigraha - - ye pA~ca saMbara haiM, jo prAzravanirodha rUpa haiM / jaina darzana meM hiMsA Adi pA~ca zrAzravoM kI nivRttirUpa ahiMsA prAdi saMvara hI mukhyatvena dharma-sAdhanA hai, jise vrata nAma se abhihita kiyA gayA hai| 'hiMsA'nRta- steyA'brahma mahAvratoM kA bhaMga-darzana 246 .
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ parigrahebhyo viratirvatam-tattvArthasUtra, 7, 1 / zrAvaka-zrAvikA aura sAdhu-sAdhvI kI sAdhanA ke rUpa meM, ye hI kramazaH aNuvrata tathA mahAvrata ke rUpa meM prasiddha haiN| apanI jIvana bhUmikA ke anurUpa zrAvaka ke lie, hiMsA Adi kI amuka aMza meM maryAdAbaddha AMzika nivRttirUpa ahiMsA Adi aNuvrata haiM aura sakthA sarvAMza meM hiMsA Adi kI nivRtti rUpa ahiMsA grAdi sAdhu ke lie mahAvata haiN| inhIM kA deza-virata tathA sarva-virata ke rUpa meM bhI ullekha hai| yadyapi sAdhu ke lie mana, vacana aura kAya se kRta, kArita aura anumodita rUpa meM hiMsA Adi kI mahAvratI pratijJAsUtra meM sarvaviratitA varNita hai, parantu jIvana-yAtrA meM aisI sarvathA virati ghaTita hotI nahIM hai, yaha pratyakSa meM parilakSita hai| ukta virodhAbhAsa kA samAdhAna bhAva-pakSa meM hai| sarvathA nivRtti kI bhAvanA hai, tadartha yatnazIlatA bhI hai, phira bhI paristhiti vizeSa meM yathAprasaMga atikramaNa ho hI jAtA hai, to usakI pratikramaNa prAdi ke dvArA zaddhi kara lI jAtI hai| ataH sarvavirati kA svarUpa jAgata yatnazIlatA meM hai, aura bhAva meM hai| aura, ukta sthiti ko yathAyogya samajhane ke lie prastuta meM dravya aura bhAva kI caturbhagI kA spaSTa bodha apekSita hai| ahiMsA Adi kI sAdhanA ke lie sarva prathama hiMsA Adi ko spaSTatayA samajha lenA Avazyaka hai| kyoMki hiMsA kI nivRtti prAdi hI to ahiMsA Adi hai| ata: jinakI nivRtti karanI hai, jinase apanI Atma-cetanA ko mukta rakhanA hai, mukta rakhane kI yatnazIlatA--sAdhanA karanA hai, unakA yadi samyak-bodha nahIM hai, to phira ajJAnatA kI andhasthiti meM nivRtti kA kyA artha raha pAtA hai ? isalie dazavakAlika sUtra ke caturtha adhyayana meM bhagavad vacana hai--annANI ki kAhI, kiMvA nAhI sey-paavgN|" jIvana ke do pakSa haiM-antaraMga aura bahiraMga / hiMsA Adi kaba, kisa sthiti meM, kisa rUpa meM Azrava rUpa hote haiM, aura kaba Azrava' rUpa na hokara anAzrava arthAta saMvara rUpa hote haiM, yaha vyakti ke antaraMga aura bahiraMga sthiti para AdhArita hai| antaraMga bhAva pakSa hai, aura bahiraMga dravya pakSa / hiMsA aura ahiMsA Adi mUla meM vyakti kA apanA eka bhAva, eka vicAra, eka saMkalpa hotA hai| aura, usI ke AdhAra para Azraya evaM bandha kI tathA saMvara aura nirjarA kI sthiti hai| bahiraMga rUpa akele dravya kA ukta sthiti se koI sambandha nahIM hai| na vaha pAzrava, bandha kA hetu hai aura na saMvara, nirjarA kA-'asiddhaM bhirNgmntrNge|' tattvadraSTA pAgama marmajJa jainAcAryoM ne prastuta sandarbha meM dravya aura bhAva kI jo catubhaMgI prarUpita kI hai, usa para se hiMsA-ahiMsA Adi ke svarUpa kA spaSTataH paribodha ho jAtA hai| aura isa paribodha ke AdhAra para ahiMsA Adi vratoM ke sAdhanA-pakSa kI aneka gUr3ha granthiyoM tathA bhrAntiyoM kA nirAkaraNa ho jAtA hai| pratipAdya kI bhUmikA laMbI na kruuN| Aie, cacita bodha ke lie mahAn AcAra sUtra dazavakAlika sUtra kI niyukti, cUrNi, TIkA, dIpikA Adi ke prakAza meM cintanayAtrA zurU kreN| dazavakAlika sUtra para caturdazapUrvavida, paMcama zrutakevalI zrI bhadrabAhu kI prAkRtagAthAbaddha niyukti hai, jo ukta sUtra kI pahalI vyAkhyA hai| yaha zramaNa bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke 170 varSa ke Asa-pAsa zabdabaddha huI hai| prAcArya bhadrabAhu kI garimA jainaparamparA ke prAcIna tathA arvAcIna sabhI pakSoM meM Adata hai| unakI prAmANikatA sandeha se pare hai / dazavakAlika kI apanI niyukti meM, jisameM niyukti para kA bhASya bhI antagabhita hai, ahiMsA ke dravya-bhAva se sambandhita cAra rUpa nirdhArita kie haiM, isI ke AdhAra para uttarakAlIna jinadAsa Adi prAcAryoM ne satya, asteya Adi para bhI dravya-bhAva' kI caturbhagI ghaTita kI hai| __prAcArya bhadrabAhu kI niyukti kA dravya-bhAva se sambadhita saMketaparaka pATha isa prakAra hai 250 pannA samikkhae dhamma Jain Education Intemational
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ "hisAe paDivakkho, hoi ahiMsA cauThivahA sA u / dava bhAve atahA, ahiMsAjjIvAi vA u ti // 45 // " -hiMsA kA pratipakSa ahiMsA hai| aura, vaha dravya aura bhAva se cAra prakAra kI hotI hai| ahiMsA aura ajIvAtipAta, mUlataH ekArthaka haiN| uparyukta niyukti ke dvArA nirUpita dravya-bhAva ke caturvidhatva kA, mahAn zrutadhara prAcArya jinadAsa mahattara aura prAcArya haribhadra ne, udAharaNoM ke dvArA bahuta spaSTatA se varNana kiyA hai| aura, yahI varNana anya granthoM meM bhI, kahIM vistAra se, to kahIM saMkSepa se, ullikhita hotA rahA hai| zrI jinadAsa mahattara dvArA racita dazavakAlika cUNi abhI mere samakSa nahIM hai, ataH zrI haribhadra sUrIzvara kI dazavakAlakIya bRhadavRtti se hI hiMsA Adi se sambandhita dravya-bhAva kI carcita caturbhagI kA bodha-pATha diyA jA rahA hai| bRhadavRtti meM prastuta carcA kA adhikAMza bhAga jinadAsIya cUrNi se hI udhRta hai aura apane meM yaha acchA hI hai ki isa taraha sahaja hI prastuta pratipAdya para do bahuvizruta evaM bahuzruta prAcAryoM kI vicAra-mudrA aMkita ho jAtI hai| caNi evaM bRhada vRtti kA ahiMsA ke prasaMga meM bhaMga-krama eka hote hue bhI mere lekhana se kucha bhinna hai| donoM meM dravya aura bhAva kA saha astitvarUpa sammilita bhaMga 'dravyabhAva' pahale diyA gayA hai, zeSa bhaMga bAda meM hai| maiMne yahA~ spaSTa bodha ke lie sarvaprathama dravya, tatpazcAta bhAva aura tadanantara saha astitvarUpa saMyukta dravyabhAva aura anta meM 'no dravya no bhAva'yaha krama diyA hai| kevala krama meM hI sahaja rUpa se sarvasAdhAraNa ke arthabodhArtha Avazyaka parivartana hai, jo surucizIla pAThakoM dvArA kSantavya hai| etadatirikta zabda aura bhAva jyoM ke tyoM haiM, unameM merI ora se kucha nahIM kiyA gayA hai| Age jAkara caturtha adhyayana meM satyAdi kI vivecanA ke prasaMga meM prAcArya dvaya ne bhI caturbhaMgI kA madukta krama hI apanAyA hai| hiMsA--ahiMsA se sambandhita caturbhagI: 1. 'dravyato na bhaavtH|' sA khalu IryAdi-samitasya sAdhoH kAraNe gacchata iti / uktaM ca... uccAliyaM mi pAe, iriyAsamiyassa saMkamaTThAe / vAvajjejja kuliMgI, marijja taM jogamAsajja // 1 // na ya tassa tannimitto, ____bandho suhamo vi desino sme| jamhA so appanatto sA u pamAo ti niddivA ||2||--prodhniyukti, 745-46 'dravya se hiMsA hai, kintu bhAva se nahIM-yaha prathama bhaMga hai| yathAprasaMga Iyadi samiti se gamanAgamana karate hue muni ke dvArA bhI kadAcit jo hiMsA ho jAtI hai, vaha sthUla dravyarUpa meM bAhya dravya-hiMsA to hai, kintu muni ke antaraMga bhAva meM hiMsA nahIM hai, hiMsA kI koI pariNati nahIM hai| ataH yaha dravya-hiMsA karmabandha kI hetu nahIM hai| isa sambandha meM prAcArya bhadrabAhu kA eka paraMparAgata prAcIna kathana hai -- mahAvratoM kA bhaMga-darzana 251 Jain Education Intemational
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ - IryA samiti se gamana karate hue muni ke paira ke nIce bhI kabhI kabhAra kITa prAdi kSudra prANI daba kara mara jAte haiM, unakI hiMsA ho jAtI hai / -- parantu ukta dravya hiMsA se usa muni ko siddhAnta meM sUkSma mAtra bhI karma-bandha nahIM batAyA gayA hai, kyoMki muni zrapramatta hai, antaraMga meM jAgRta hai, aura siddhAnta meM hiMsA to pramAdarUpa meM nirdiSTa hai / 2. 'yA punarbhAvato na dravyataH ' seyam--jahA ke vi purise maMda-maMdapagAsappadese saMThiyaM IsilikAyaM rajjupAsittA, esa zrahi ti tavvahapariNAmae nikaDDhiyAsipatte duyaM du chidijjA / esA bhAvapro hiMsA, na davvo / 'bhAva se hiMsA hai, kintu dravya se nahIM hai' - yaha dvitIya bhaMga hai| jaise ki koI vyakti kucha adhika manda prakAza vAle pradeza meM vakra rUpa se ADI-tirachI par3I huI rassI ko bhrama se sarpa samajha letA hai aura talavAra lekara sahasA usake do khaNDa (Tukar3e) kara DAlatA hai / spaSTa hI yahA~ sarparUpa prANI kI hiMsA to nahIM huI hai, kintu sarpa mArane kA bhAva hone se bhAva - hiMsA hai| ataH prastuta bhaMga meM prANAtipAta rUpa hiMsA kA doSa hone se karma-bandha hai / 3. dravyato bhAvatazceti / ' jahA keI purise miyavaha-pariNAma-pariNae, miyaM pAsitA prAyanAiTTiyakodaMDajIye saraM nnisirijjaa| se ya mie teNa sareNa viddhe mae siyA / mar oar hiMsA, bhAvazro vi / 'dravya se bhI hiMsA aura bhAva se bhI yaha tRtIya bhaMga hai / dravya aura bhAva, donoM se hiMsA hone kI sthiti saMkalpapUrvaka kisI prANI kI hiMsA kara dene meM hai / jaise ki koI zikArI mRga ko mArane ke bhAva se kAna taka dhanuSa kI pratyaMcA ko jora se khIMca kara lakSya -- sandhAnapUrvaka bANa se mRga ko bIMdhatA hai, aura mRga mara bhI jAtA hai / yahA~ bhArane ke bhAva se mRga ko mArA gayA hai, ataH yaha dravya hiMsA bhI hai, aura bhAva- hiMsA bhI / prastuta ubhayamukhI hiMsA bhI karma-bandha kI hetu hai / kyoMki isameM dravya ke sAtha hiMsA kA bhAva spaSTataH saMlagna hai, jo 'pramattayogAt prANavyaparopaNam' ke anusAra karma-bandha hetuka hiMsA kI paribhASA meM AtA hai| 4. 'caramabhaMgastu zUnyaH' - caturtha bhaMga zabdollekha rUpa meM hai-na dravya se hiMsA aura na bhAva se hiMsA / ' yaha bhaMga zUnya hai / kyoMki isa rUpa meM hiMsA kI kriyAtmaka evaM bhAvAtmaka kahIM koI sthiti hI nahIM hotI hai| hiMsA ke mUla meM do hI rUpa ha--dravya aura bhAva / tIsarA bhaMga donoM ke milana kA hai / ataH donoM ke niSedha meM hiMsA kA koI rUpa hI nahIM banatA / ataH caturtha bhaMga arthazUnya hai, kevala zabda mAtra hai / asatya satya se sambandhita caturbha go : bhai - 1. Treat fair fasujjupro - dUsro tae pasumigAiNo diTTha' tti / so dAe diTThA vi bhai -- 'Na diTTha' tti / esa davvaoo musAvAyo, no bhAvazro / koI vyakti vana-pradeza Adi meM sthita muni se pUchatA hai ki 'idhara se mRga Adi pazu gae haiM kyA ?' muni ne dekhe haiM, phira bhI prANirakSArUpa dayA ke bhAva se kahatA hai ki pannA samikkha dhammaM 252
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'nahIM, maiMne nahIM dekhe haiN|' yaha dravya rUpa se zAbdika mRSAvAda arthAta asatya hai, kintu bhAva se nahIM hai| kyoMki muni apane kisI vaiyaktika svArtha prAdi kI dRSTi se asatya ke lie asatya nahIM bola rahA hai| prastuta prasaMga meM prANi dayA kI dRSTi se kevala zabda rUpa meM hI asatya hai, bhAva meM nhiiN| ataH yaha dravya asatya hai, bhAva asatya nhiiN| bhAva asatya na hone se yaha bAhya asatya hote hue bhI antaraMga meM hita hone se satya kI koTi meM AtA hai| isake phalasvarUpa muni kA mRSAvAda-viramaNarUpa satya mahAvata khaNDita nahIM hotA hai| AcArAMga sUtra ke dvitIya skandha meM prastuta sandarbha se hI sambandhita "jANaM vA No jANaM ti vadejjA" kA jo bhAva-bodha hai, vahIM prAgama-marmajJa cUrNikAra tathA TIkAkAra prAcAryoM ke zabdoM meM mukharita huA hai| prAcArAMga sUtra meM spaSTa kathana hai ki muni prANi-dayA ke hatu mRgAdi ko jAnatA huA bhI kaha de ki 'no jAnaM'-maiM nahIM jAnatA, mujhe nahIM mAlUma, maiMne nahIM dekhe| jaina-dharma bhAva-pradhAna dharma hai| yahA~ bandha aura mokSa vyakti kI bhAvadhArA para hI AdhArita hai| ataH prAcArAMga Adi ke vrata-sAdhanA sambandhI ukta vizlaSaNa bhAvanA kI guNavattA ke spaSTataH udghoSaka hai| AgamoM ke bhAvoM ko sAmpradAyika moha se mukta ho kara hI dekhanA, parakhanA, samajhanA evaM samajhAnA caahie| astu, sAmpradAyika mAnyatAoM evaM tyAga-vairAgya kI utkRSTatA ke aham meM ulajhe mahAnubhAvoM se namra nivedana hai ki kRpayA prAcArAMga ke ukta mUla pATha kA arthaviparyAsa na kareM, jaisA ki prAyaH ve Ajakala kara rahe haiN| vidvAnoM kI daSTi meM unakI yaha vyartha kI upahAsAspada ceSTA hai| unheM patA honA cAhie, isa prakAra ke zAstra evaM paramparA ke viruddha anargala evaM asatya artha-viparyAsa Agama-bhakta prAcIna bahuzruta prAcAryoM ke prati spaSTa hI avahelanA kI nikRSTatara apabhrAjanA ke dyotaka haiN| nAyAdhamma kahAno---jJAtAsUtra Adi meM zramaNa bhagavAna mahAvIra ke dvArA bhavya jIvoM ke pratibodha ke hetu aneka kalpita kathAe~ kahIM gaI haiM, ve bhI yathArtha meM ghaTita na hone ke kAraNa zabda rUpa meM to dravya asatya hai, kintu AdhyAtmika bhAva kI pratibodhakatA meM hetu hone se bhAva satya hai| uttarakAlIna AcAryoM ke bhI isI prakAra ke aneka kalpita bodha-vacana satya se sambandhita ukta prathama bhaMga kI koTi meM Ate haiN| 2. dnvno| avaro 'musaM bhaNIhAmi' ti pariNo, sahasA saccaM bhaNai / esa bhAvano na eka vyakti apane svArtha Adi kI pUrti ke hetu dUsare ko dhokhA dene ke lie asatya bolane kA vicAra karatA hai, kintu har3abar3I meM usake mukha se sahasA saccI bAta bola dI jAtI hai| ataH yaha bhAva se asatya hai, dravya se nhiiN| yaha dvitIya bhaMga karma-bandha kA hetu hai| kyoMki mukha se zabda rUpa meM bhale hI satya bolA gayA ho, kintu mana meM to asatya bolane ke, dhokhA dene ke bhAva haiM, ataH karma-bandha kA honA sunizcita hai| 3. avaro musa bhaNIhAmi tti pariNo musaM ceva bhnni| esa davvano vi bhAvano vi| tRtIya bhaMga dravya aura bhAva kA mizrita bhaMga hai| eka vyakti asatya bolane kA vicAra karatA hai, aura tadanasAra asatya bola bhI detA hai, yaha dravya aura bhAva' arthAta mana aura vANI donoM se asatya hai| ukta bhaMga meM asatya kA bhAva hone se yaha bhI asatya Azravajanya karma-bandha kA hetu hai| mahAvratoM kA bhaMga-darzana 253 Jain Education Intemational
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. cauttho bhaMgo puNa suno| caturtha bhaMga hai--na dravya se asatya, aura na bhAva se asatya / yaha bhaMga hiMsA ke pUrvokta caturtha bhaMga ke samAna zUnya bhaMga hai| kyoMki isa prakAra ke ubhayaniSedhAtmaka asatya kI jIvana meM koI sthiti hI nahIM hotI hai / steya-asteya se sambandhita caturbhagI : 1. arasaThussa sAhugo kahiM vi zraNaguNNaveUna taNAi gevhamro davvapro avinnadANaM, No bhAvapro / rAga-dveSa ke bhAva se mukta muni, kisI prayojana vizeSa se kahIM para, binA kisI kI AjJA ke jo tRNAdi vastu grahaNa kara letA hai, vaha dravya se to pradattAdAna arthAta steya hai, kintu bhAva se nahIM, kyoMki yahA~ zAntacettA muni ke antarmana meM caurya-vRtti - jaisA koI bhAva nahIM hai| vyavahAra sUtra meM yahI bAta, paristhiti vizeSa meM pradatta - vasatti ke grahaNa -prasaMga meM bhI nirdiSTa hai / zvAsa- ucchavAsa Adi kI sahaja kriyAnoM meM vAyukAya Adi ko grahaNa karate samaya bhI yahI prathama bhaMga, sarvAraMbha parityAgI muni ko hiMsA aura adattAdAna ke doSa se mukta rakhatA hai / 2. harAmi tti avabhujjayasta tavasaMpatIe bhAvapro, na davvo / corI karane ke bhAva se koI kisI kI bastu curAne ko udyata arthAta taiyAra to hai, parantu kisI kAraNa se curA nahIM pAtA hai, yaha bhAva se pradattAdAna hai, kintu dravya se nahIM / bhale hI corI na kI ho, para mana meM corI kI vRtti hone se pradattAdAna kA yaha bhAvarUpa dvitIya bhaMga karma-bandha kA hetu hai / 3. evaM ceva saMpattIe bhAvamro davvamro vi / adattAdAna kA tIsarA bhaMga hai--' dravya se bhI pradattAdAna aura bhAva se bhI / ' vyakti corI karane kA vicAra bhI rakhatA hai, aura bhAvAnusAra corI kara bhI letA hai| yaha tRtIya bhaMga adattAdAna sambandhI karma-bandha kA hetu hai / 4. carimabhaMgo puNa sunno / caturtha bhaMga kA rUpa hai na dravya se pradattAdAna aura na bhAva se / ' yaha pUrvokta caturtha bhaMgoM ke samAna zUnya hai / aisA kauna-sA adattAdAna hai, jo na dravya se ho aura na bhAva se ? koI bhI nahIM / brahma brahma se sambandhita caturbhagI : 1. arata - buTTAe itthiyAe balA paribhuMjamANIe davbo mehuNaM no bhAvana / 1 zIlavatI kisI strI kA yadi koI duSTa atyAcArI balAtkAra ke dvArA, zIlabhaMga karatA hai, to yaha nArI kA kevala dravya se maithuna - abrahmacarya hai, bhAva se nahIM / yaha pannA samikee dhammaM 254 .
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaMga bAhara meM dravyataH zIla-bhaMga hone para bhI bhAva na hone se zIla-bhaMga kI koTi meM nahIM aataa| ataH ukta dravya bhaMga se kisI bhI prakAra ke pApa karma kA bandha nahIM hotaa| pUrva meM aneka bAra spaSTa kiyA jA cukA hai ki bhAvahInatA kI sthiti meM kevala jar3a zarIra kI kriyA se acchA yA burA kucha bhI zubhAzubha nahIM hotaa| yadi koI nArI yA nara sAva-maryAdA na jAnane ke kAraNa bhAvanAvaza sahasA virakta sAdhu yA sAdhvI ke caraNa-sparza kara lete haiM, to isameM brahmacarya kI dRSTi se na nara aura nArI dUSita hote haiM aura na saadhu-saadhvii| kyoMki donoM ke hI antaraMga meM abrahmacarya kA koI bhAva nahIM hai| AgamoM meM sAdhu dvArA nadI meM DUbatI sAdhvI ko nikAlane, roga vizeSa kI sthiti meM paricaryA karane kA vidhAna hai| ukta sthiti meM sAdhu dvArA sAdhvI kA jo saMghaTa kiyA jAtA hai, vaha bhI doSa koTi meM nahIM AtA hai, apitu sevA-vRti hone se yaha saMvara-nirjarA kA hetu antaraMga tara mAnA gayA hai| spaSTa hai, jaina-darzana vyavahAra ko mAnatA huA bhI antataH bhAva pakSa para hI avalambita hai| vaha bhAva ko hI pradhAnatA detA hai| vartamAna meM jo nArI jAti para balAtkAra kI durghaTanAe~ hotI haiM, unheM isI prathama bhaMga ke pariprekSya meM dekhanA caahie| balAtkAriyoM ke upadrava se zIlavatI nArI kI pavitratA naSTa nahIM hotI, ataH use dUSita na mAnanA cAhie, vyartha ke apavitratA ke nAma para kisI prakAra kA durvyavahAra nahIM karanA caahie| aisA karanA svayaM eka hiMsA hai, asatya hai, ataH pApAcAra hai| 2. mehuNasannA pariNayassa tadasaMpattIe bhAvano na dvno| __mana meM maithana kI, viSaya vAsanA kI vRtti hai. kintu bAhara meM paristhiti vizeSa se avasara na milane ke kAraNa, usakI pUrti na ho pAtI hai, yaha bhAva se maithuna hai, dravya se nhiiN| isa dvitIya bhaMga meM maithuna kA bhAva hone se tanmUlaka karma-bandha hotA hai / 3. evaM ceva saMpattIe dazvo vi, bhAvano vi / mathuna kI mana meM vRti bhI haiM, aura bAhara meM tadanurUpa pUrti bhI kara lI jAtI hai, to yaha dravya aura bhAva donoM se maithuna-sevana hai| yaha tRtIya bhaMga bhI bhAvamUlaka hone se karmabandha kA hetu hai| 4. varima-bhaMgo puNa suno| caturtha bhaMga hai-'na dravya se maithuna hai aura na bhAva se|' yaha bhaMga kevala zAbdika vikalpa mAtra hai, ataH pUrvokta caturtha bhaMga ke samAna artha se zUnya hai, jIvana meM ubhayAbhAvApekSI caturtha bhaMga kI koI sthiti hI nahIM hotii| parigraha-aparigraha sambandhI caturbhagI : 1. aratta-duTThassa dhammovagaraNaM davvano pariggaho, no bhaavno| vItarAga-caryA meM aturata sAdhu evaM sAdhvI ke dharmopakaraNa dravya se parigraha hai, bhAva se nhiiN| kyoMki dharmacaryA meM upakArI arthAt sAdhaka hone se amuka upakaraNa vizeSa dharmopakaraNa kahalAte haiN| muni apane vihita dharmopakaraNoM kA upayoga, jIvadayA Adi ke hetu mahAvatoM kA bhaMga-darzana 255 Jain Education Intemational
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ se saMyamapoSaka ke rUpa meM karatA hai, mUrcchA arthAta rAga-bhAva se, bhogAsakti se nahIM karatA hai / ataH ukta bhaMga zuddha hai, isameM parigrahamUlaka karma-bandhatA nahIM hai / 2. mucchiyasta tadasaMpattIya bhAvapro, na davvaoo / * kisI abhISTa vastu ke prati mUrcchA hai, Asakti hai, kintu vaha prApta nahIM hai / yahA~ bhAva se parigraha hai, dravya se nahIM / yaha dvitIya bhaMga parigraha se sambandhita vastu ke na hone para bhI parigraha hai, phalataH parigrahamUlaka karma-bandha kA hetu hai / parigraha se sambandhita prathama aura dvitIya bhaMga pratIka artha-gaMbhIra haiM, ataH pUrvAgrahoM se mukta taTastha cintana kI apekSA rakhate haiN| sAdhaka vyakti ke pAsa kisI upayogI vastu kA honA yA na honA, parigraha kI dRSTi se mukhya nahIM hai| mukhya hai, vastu ke prati vyakti kI bhAvanA aura dRSTi / gramuka vastu yadi kisI viziSTa upayogitA kI dRSTi se sAdhanarUpa meM rakhI jAtI hai, ekamAtra Avazyaka zuddha upayogitA kA hI bhAva hai, mUrcchA nahIM hai, rAga bhAva nahIM hai, to vaha vastu bAhara meM parigraha kI gaNanA meM hote hue bhI antaraMga bhAva meM parigraha nahIM hai / yaha bAta siddhAnta se pramANita hai, dazavaikAlika sUtra (6, 21 ) meM parigraha kI paribhASA karate hue kahA hai- 'mucchA pariggaho / ' vastu nahIM, bastu kI mUrchA hI parigraha hai| jaina dharma kI sabhI paraMparAoM ko mAnya mokSazAstra tattvArthAdhigama sUtra ( 7, 17) meM pUrvavida bahuzruta ziromaNi AcArya umAsvAti ne bhI dazavaikAlika ke prAkRta pATha ko saMskRta meM rUpAntarita karate hue zabdaza: yahI kahA hai- 'mUrcchA parigrahaH / ' arthAta mUrcchA parigraha hai / parigraha citta kI eka rAgAtmaka vRtti hai / yadi vaha hai, to vastu ke na hote hue bhI parigraha hai, aura yadi vaha rAgAtmaka vRtti nahIM hai, to vastu ke hote hue bhI parigraha nahIM / vastu, mAtra vastu hai, na vaha parigraha hai aura na aparigraha | sAdhanA ke lie upayogI vastra, pAtra, kambala, pAdaprochana Adi ko isIlie parigraha kI koTi se laga karate hue dazavaikAlika (6, 22) meM kahA hai- 'na so pariggaho / ' arthAt ye sAdhanopayogI sabhI vastue~ parigraha nahIM haiM / uparyukta parigraha aura aparigraha kI vyAkhyA ke AdhAra para hI devAdhideva tIrthakaroM kI chata, cAmara, siMhAsana tathA samavasaraNa yAdi kI aneka vibhUtiyA~ aparigraha kI koTi meM AtI haiN| bAhara meM svarga ke indra tathA bhUmaNDala ke cakravartI Adi ke parigraha se bhI mahAn parigraha haiM tIrthaMkara devoM kA, parantu unakI pUrNata: nisaMgatA evaM vItarAgatA hI ukta dravya parigraha ko antaraMga meM bhAva parigraha kI bhUmikA taka pahuMcane nahIM detI hai / jahA~ taka rAgAdi bhAva rUpa parigraha kA prazna hai, vaha to yadi deha meM bhI prAsakti hai, jIvana kA moha hai, yaza Adi kI icchA hai, yahA~ taka ki mukti kI bhI kAmanA hai, to ye saba bhI parigraha kI sImA meM prA jAte haiN| Asakti mAtra parigraha hai, bandha kA hetu hai, phira bhale vaha vastu koI bhI ho, kisI bhI rUpa meM ho, prApta ho yA prApta na bhI ho / 3. evaM caiva saMpattIya davyo vi bhAvano vi / kisI vastu kI Asakti hai, aura vaha prApta bhI hai, to yaha parigraha kA tIsarA bhaMga hai - " dravya se bhI parigraha aura bhAva se bhI parigraha / " yaha bhaMga spaSTa hI sAmAnya sAdhaka kI buddhi meM bhI parigraha hai, prataH vizeSa vyAkhyA kI apekSA nahIM rakhatA / 4. carama bhaMgo puNa suno caturtha bhaMga hai-na dravya se parigraha aura na bhAva se / ' yaha bhaMga pUrvokta caturtha bhaMgoM ke samAna kevala zabda mAtra hai, artha se zUnya hai| jIvana meM parigraha kI aisI koI vastu 256 pannA samiker dhammaM
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthiti hI nahIM hotI, jo na dravya se parigraha ho, na bhAva se| kyoMki parigraha Adi ke mUla meM do hI to rUpa hai, dravya aura bhAva / inhIM ke bhAvAbhAva se anya bhaMga banate haiN| jaina-darzana mUlataH bhAva-pradhAna anekAnta-darzana hai| ataH yahA~ sAdhanA-paddhati ke bAhyAcAra se sambandhita vidhi-niSedha bhI ekAnta nahIM haiN| jaina-dharma meM bAhyAcAra kI vistAra se sthApanA hote hue bhI antataH bhAvapakSa ko hI pradhAnatA prApta hai| sAdhaka kI Antarika pariNAma-dhArA meM hI bandha aura mokSa hai| antaraMga cetanA kA zuddhatva, azuddhatva hI krama se vyakti ke utthAna tathA patana kA mUla hetu hai| uparyukta hiMsA-ahiMsA Adi se sambandhita catubhaMgI kI mImAMsA bhI isI anekAnta bodha para AdhArita hai| zuddha anekAnta dRSTi se marmajJa suprasiddha jainAcArya pAtra-kezarI ne bhI, devAdhideva jinendra bhagavAn kI stuti karate hue, prastuta sandarbha se hI sambandhita jo mahattvapUrNa vivecanA kI hai, vaha pratyeka tattvajijJAsu ko lakSya meM rakhane jaisI hai| prAcArya deva kA spaSTa udghoSa hai. "na cA'suparipIunaM niyamato'zubhAyaSyate, tvayA na ca zubhAya vA na hi ca sarvathA satyavAk / na cA'pi dama-dAnayoH kuzala hetutakAntato, vicitra naya--bhaMga jAlagahanaM tvadIyaM matam // " --pAna kezarI stotram // 39 // -bhagavan ! Apake dvArA, prANi paripIDana arthAta hiMsA ekAntarUpa se na to zubhahetutA ke rUpa meM mAnya hai aura na azubha hetutA ke rUpa meN| isI prakAra vacana kI satyatA aura asatyatA kA zubhA'zubhatva bhI sarvathA ekAMta nahIM hai| dama arthAta indriyAdi nigraha rUpa saMyama aura dAna Adi ke sambandha meM bhI yahI bAta hai| inakI kuzala hetutA bhI ekAnta nahIM hai| bhagavan ! ApakA darzana' vibhinna naya-dRSTiyoM ke vicita bhaMgajAla se atIva gahana, gUDha hai| nAcArya pAtrakezarI, jinheM anyatra nikhilatAkika cUr3AmaNi zrI vidyAnandi svAmI ke nAma se bhI sambodhita kiyA hai, kitanA mahAna spaSTa pravaktA prAcArya hai / jinakI divya vANI spaSTataH samudaghoSita karatI hai ki jinendra deva kI dharmadezanA ke gUr3ha rahasya ko anekAnta dRSTi se hI samajhA jA sakatA hai| prAzA hai prabuddha pAThaka, bahuzrutaziromaNi prAcArya jinadAsa tathA prAcArya zrI haribhadra ke syAdavAdI pravacanoM para AdhArita prastuta lekha' ko bhI mAnyatAoM ke ekAntavAdI prAgraha se mukta ho kara anekAnta dRSTi se hI samajhane kA satyAnulakSI prayatna kreNge| 257 mahAvratoM kA bhaMga-darzana