Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra kA samanvayavAda aura vizva-kalyANa JORIT THER kira mAnava jIvana kA parama lakSya hai nirvANa pAnA / manuSya kyA kare ki use nirvANa prApta ho Atma svarUpa kA jJAna ho ? isa prazna kA uttara bhagavAna mahAvIra ne diyA "AtmA para anuzAsana / AtmA para vijaya pAne vAlA manajIta hI vizvajIta hotA hai samasta duHkhoM se mukta hotA hai / duHkhoM se mukti ke lie, jIvana meM sArthaka zAMti ke lie, Atma prazasti kI dizA meM Age bar3hane ke lie tathA vizva kalyANa, dUsare zabdoM meM 'sva' aura 'para' ke kalyANa ke lie samanvaya bhAva Avazyaka hai| bhagavAna mahAvIra samanvaya kI jItI jAgatI mazAla the| hara kSetra meM samanvaya cAhe vaha vibhinna dharmoM meM ho, cAhe AcaraNa meM ho, cAhe vyavahAra meM ho cAhe vicAra meN| unhone AMtarika aura bAhya, vyaktigata aura sAmAjika pratyeka koNa se samanvaya kA samIkaraNa kiyA tathA pratyeka samasyA kA samyak samAdhAna prastuta kara mAnavatA ko kalyANa aura zAMti kI rAha dikhAI / (DaoN. zrImatI kokilA bhAratIya ) Cheng antarjagata meM samanvaya krAMti kA zaMkhanAda kara bhagavAna mahAvIra svayaM kAmanAoM se lar3e, viSaya vAsanAoM para vijaya prApta kI, hiMsA ko parAjita kiyA, asatya ko parAbhUta kiyA tathA jAtyabhimAna, karmAbhimAna, ADambara, viSamatA, lobha, moha Adi ko pIche dhakela kara nirvANa ke bhAgI bane, bhagavattA ke mahAn pada para pratiSThita hue / 'Atmavat sarvabhUteSu kI bhAvanA unameM kUTa kara bharI thii| hara prANI sukha cAhatA hai aura isa hetu vaha prayatna bhI karatA haiM, para adhikAMza jana duHkhI hI dekhe jAte haiM ve duHkhI kyoM hai ? unheM sukha kyoM nahIM milatA, kyA sukhI banane ke lie dUsaroM ko duHkhI banAnA Avazyaka hai ? yadi nahIM to sabhI ko sukhI banAkara kaise sukha pAyA jA sakatA hai yaha, unake mana kI vyathA thI tathA sarva kalyANa aura sva kalyANa ke mArga ko DhUMDhanA unake jIvana kA lakSya isa prakriyA meM unheM 12 varSa uge aura jo pAyA vaha divya se divya thA, gahana se gahana thA para sphaTika kI taraha kevala jJAna aura jJAna thaa| jIvana kA koI kSetra achUtA nahIM rhaa| kevala jJAna ke usa alaukika prakAza ne vizva kI hara samasyA kA samAdhAna prastuta kiyA / mahAvIra ke AvirbhAva ke samaya kI tatkAlIna vyavasthA meM janmanA jAti kA siddhAnta vyApta thA ataH samAja meM viSamatA kA bola bAlA thA / sAMpradAyikatA kA AvaraNa dharma para chA rahA thA / eka ora hiMsA kA bolabAlA thA to dUsarI ora vaibhava, vilAsa aura vyabhicAra kA tAMDava nRtya aise meM mahAvIra kA samatA kA siddhAnta - koI U~cA nahIM koI nIcA nahIM sabhI barAbara kA pratipAdana abhUtapUrva krAnti lAyA / prANImAtra kA kalyANa hI unakA lakSya thA aura yahI unakA dharma / unhoMne mAnasika svataMtratA aura sAhasika AvazyakatA kA mahattva samajhAyA tathA pratyeka kSetra zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa t fo meM samanvayavAda ke jariye samasta prANiyoM ko sukha, zAMti samRddhi va saMtoSa kA saMdeza diyA / sarvadharmasamanvaya 'vatthu sabhAvo dhammo' - vastu kA jo svabhAva hai vahI dharma hai / jisa prakAra jala kA svabhAva zItalatA, agni kA uSNatA, zakkara kA svabhAva mIThApana, namaka kA svabhAva khArApana hai usI taraha AtmA kA svabhAva jJAna, darzana va cAritramaya haiM - sadAcAra-maya hai sacitta evaM AnaMdamaya hai| pratyeka AtmA apane svabhAva meM ramaNa kare to yahI dharma hai aura yahI AtmA kA svAbhAvika aura nijI guNa bhI / dUsare zabdoM meM AtmA kI mUla pravRttiyoM ke anurUpa calanA hI dharma hai / (58) dhammo maMgala mukkiTa, ahiMsA saMjamo tayo, devA vittaM narmasaMti, jassa dhanme sayA maNo // Mo Ying Fa (dazayaikAlika sUtra) arthAt jo utkRSTa maMgalamaya hai, vahI dharma hai dUsare zabdoM meM jo prANImAtra ke lie sukha zAMtikArI hai, maMgalakArI hai vahI dharma hai / ahiMsA, saMyama va tapa kI ArAdhanA se hI mAnava mAtra kA maMgala hotA hai tathA AtmA kA kalyANa hotA hai| aise dharma ko dhAraNa karane vAle ko devatA bhI namaskAra karate haiN| unhoMne kisI dharma vizeSa kA guNa gAna nahIM kiyaa| unakA to basa eka hI lakSya thA prANImAtra ko sukhI dekhanA / jisa dharma meM sabhI prANiyoM kA maMgala nihita hai vahI saccA dharma hai| "jAva diyAI kallANAI, sagge ya magualogeya / Ava hadi tANa savvANi mokkhaM ca vara dhammo / ' (bhagavatI sUtra ) arthAt svarga aura mRtyuloka meM jitane bhI kalyANa haiM una sabakA pradAtA dharma hI hai| manuSya kA kalyANa dharma pAlana meM hai - hA~ dharma kI parakha Avazyaka hai hiMsaka, rUr3hivAdI va kRtrimatA pUrNa dharma kalyANa kAraka nahIM ho sktaa| sarvocca aura saccA dharma vahI hai jo saba prANiyoM ke lie maMgalakArI hai| bhagavAna mahAvIra ke sarva dharma samanvayavAdI vicAroM ne na sirpha tatkAlIna samAja ko sanmArga diyA varan Aja jaba saMpradAyoM ke jhagar3e, hindU-muslima-sikha-IsAI Adi dharmAnuyAyiyoM ke jhagar3e saMgaThanoM ke paMthoM aura vicAroM ke jhagar3e na sirpha bhArata ko varan sampUrNa vizva co khokara nija sammAna ko jayantasena jage nahIM, usa karatA kArya kaThora / kA anubhava jora / / wwwwjainelibrary.org
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko azAnti aura AtaMka, saMgharSa aura tanAva kI ora le jA rahe vicAra meM samanvita ho / haiM - mahAvIra ke ye sarva dharma samanvayavAdI vicAra sarva maMgala ____AcaraNa meM samanvaya - - mAMgalyam sarva kalyANa kAraNam hai - pratyeka deza, samAja, jAti, mAnava evaM prANImAtra ke lie zAMtidIpa kI taraha hai| mA 'A' arthAt AcAra - maryAdA tathA 'caraNa' arthAt 'calanA' / maryAdA meM calanA hI AcaraNa hai | jaisA auroM kA AcaraNa hama sAmAjika samanvayavAda - apane prati cAhate haiM vaisA hI AcaraNa hameM auroM ke sAtha karanA samAja se viSamatA kA jahara miTAne ke lie, zoSaNa ke cAhiye / "mittI me savvabhUesu, vairaM majhaM na keNai" - sabhI se dAvAnala ko samApta karane ke liye tathA vizvabandhutva va vizvazAMti mitratA ho, kisI se baira nahIM | yaha unake AcaraNa samanvayavAda kI pratiSThA ke lie bhagavAna mahAvIra ne sAmAjika vyavahAra kA kI maMjila thI / isa maMjila taka pahu~cane ke lie unhoMne paMca samyakkaraNa kiyA - samatA ke siddhAnta kA pratipAdana kiyA / aNuvrata - ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya evaM parigraha-parimANasamatA - arthAt saba ke prati samAna vyavahAra, samAna bhAva / anAdi vrataH, dazadharma - kSamA, mArdava, arjava, zauca, satya, saMyama, tapa, kAla se mAnava isa saMsAra meM janma le rahA hai / koI aisA jIva nahIM tyAga, aviMcana evaM brahmacarya tathA 12 anuprekSAeM - anitya, jo usakA mAtA-pitA, pati-pali, putra-putrI, bhAI-bahina Adi na __azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azuci, Astrava, saMvara, nirjarA, rahA ho / phira vaha kisase mitratA kare va kisase ghRNA ? kise loka, bodhi durlabha tathA dharma - kA pratipAdana kiyA / yaha vaha . U~cA mAne aura kise nIcA ? usakA AvAgamana dIrghakAlika hai| samanvita AcAra saMhitA thI jo zAMti, kalyANa aura mukti kA ataH tAtkAlika dRSTi se use nahIM socanA caahiye| zAzvata mArga thI- hai - aura rhegii| unake samAna vyavahAra kA tAtparya yaha bhI thA ki - 'jIo aura jIne do' -- koI duHkha nahIM cAhatA ataH kisI 'sarvabhUtAtmabhUtatA - arthAt prANImAtra ko AtmIya bhAva se aMgIkAra ko duHkha mata do - yaha unake AcaraNa samanvayavAda kA sarvotkRSTa karanA / pratyeka vyakti AtmA se paramAtmA, jIva se ziva tathA nara udAharaNa hai| se nArAyaNa banatA hai ataH pratyeka ke sAtha Atmavat vyavahAra karanA 'uDDhe ahe ya tiriya, je kei tasa thAvarA / hI, unakA sAmAjika samanvayavAda thA / sAdhu + sAdhvI, zrAvaka + zrAvikA yaha caturvidha saMgha hI unakA, samAja thA, jAtivAda kA savvatthaM viraI vijjA, saMti nivANa mAhiyaM / / dambha unase kosoM dUra thA / unake mata se koI bhI manuSya janma se arthAt, urdhvaloka, adholoka aura tiryagaloka meM jitane bhI brAhmaNa, zUdra yA vaizya nahIM hotA varan - trasa aura sthAvara jIva haiM, unake prANoM kA vinAza karane se dUra "kammuNA bambhaNo hoi, kammuNA hoi khattioma rahanA cAhiye / vaira se virakti hI zAMti hai aura yaha zAMti hI nirvANa kI ora le jAne vAlI hai| vaisso kammuNA hoi, suddo havai kammuNA / " 'sabbe pANA piyAuyA, suhasAyA, duHkha paDikUlA, appiyavahA, arthAt manuSya karma se hI brAhmaNa karma se hI kSatriya, karma se hI vaizya aura karma se hI zUdra hotA hai| piya jIviNo, jIviu kAmA, savvesi jIviyaM piyaM / ' Aja jo samAjavAdI vicAradhArA poSaNa pA rahI hai, vaha arthAt sabhI prANI ko apanA jIvana priya hai, sabhI sukhasAtA bhagavAna mahAvIra ke samatA siddhAnta para hI AdhArita hai| cAhate haiM, duHkha ko sarvathA pratikUla mAnate haiM, apane vadha ko apriya mAnate haiM tathA jIvana ko ati priya mAnate haiM / ataH jaba sAmAjika samanvaya tabhI saMbhava hai jaba saMsAra kA pratyeka kisI ko bhI maranA iSTa nahIM to dUsaroM ko mArane kA kyA vyakti apane vyaktigata kSetra meM - AcAra meM, vyavahAra meM aura adhikAra hai? yahI ahiMsA hai / kahA gayA hai ki - 'yasmin karmaNi prANinA prANAnAM nAzaM na kriyate, tat karma eva ahiMsA iti siddhahasta lekhaka tathA kathyate / ' kintu mahAvIra kI ahiMsA to isase bhI kahIM Upara bahuta anveSaNAtmaka vidhi se paripakva / / Upara thI / mana se, vacana se aura karma se kisI kI hiMsA na eka zodha prabaMdha kA prakAzana | karanA, aisA karane kA vicAra bhI mana meM na lAnA tathA mana - kaI patra patrikAoM meM vividha vacana - karma se kisI ko bhI mAnasika evaM zArIrika pIr3A na vidhAoM para racanAoM kA pahu~cAnA hI ahiMsA hai| samAveza / kuzala vaktA tathA zabda bhaMDAra kI vishisstttaa| bhagavAna mahAvIra ke anusAra saMparka : 47, sAgaramala mArga, eka saccA ahiMsaka vahI hai jo khAcarauda, (ji. ujjaina, ma. pra.) bAharI bhedoM ko pATakara Antarika samAnatA ko dekhe / zarIra, indriya, DaoN. zrImatI kokilA bhAratIya rUpa, raMga, jAti, dhana, dharma Adi ema.e., pI.eca.DI. bAharI bhedoM ko dekhakara Antarika aura svarUpa gata samAnatA ko bhulAne zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa (59) do muMha bAteM mata karo, bahuta bar3A yaha pApa / jayantasena nizcala mati, karatI jIvana sApha / /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ TOTT 46 PIRTH vAlA ahiMsaka ho hI nahIM sakatA / jo AMtarika samAnatA ko nahIM satya yAne 'asti' - jo hai, usako batAnA para vaha hitakArI dekhatA vaha apane ko U~cA va dUsare ko nIcA yA dUsare ko U~cA ho tathA dUsaroM ko bhI priya ho / gItA meM bhI kahA gayA hai - tathA svayaM ko nIcA samajhatA hai / yahI aham yA hIna bhAva hI "anuDhegakaraM vAkyaM satyaM priyahitaM ca yat, viSamatA paidA karatA hai aura jahA~ viSamatA hai yA viSamatA kA bhAva hai vahA~ hiMsA ko koI roka nahIM sktaa| svAdhyAyAbhyasanaM caiva vAGmayaM tapa uccate / " era ahiMsA ko sAdhane ke lie unhoMne sama-bhAva kI sAdhanA arthAt aisA vAkya bolanA cAhiye jo dUsaroM ke citta meM Avazyaka batAyA / ekAgratA ke abhyAsa ke dvArA mana ko vaza meM udvega utpanna na kareM, jo satya, priya va hitakara ho tathA jo veda karake siddhAMtagata svarUpagata mAnasa-starIya samatA ko sAdhA jA zAstroM ke anukUla ho / yahI vANI kA tapa hai / yahI bAta bhagavAna sakatA hai / samatA arthAt sama-bhAva, na rAga na dveSa, na AkarSaNa na vikarSaNa, na idhara jhukAvA na udhara | - yahI to samanvaya hai aura taheva kANaM kANokti, paMDagaM paMDageti vA, jisa vyakti yA samAja kA antaHkaraNa samatA se snAta ho jAtA hai vAhiya vA vi rogItti, teNaM coretti no' ve| usake vyavahAra meM viSamatA nahIM hotii| (dazavaikAlika sUtra) itanA hI nahIM unhoMne isa ahiMsA aNuvrata ke pAlana meM Ane vAle aticAroM jaise - parijanoM va pazuoM ke prati krUratA baratanA, arthAt kAne ko kAnA, napuMsaka ko napuMsaka, rogI ko rogI unakA vadha - bandhana karanA, atibhAra lAdanA, cAbuka-beMta Adi se tathA cora ko cora na kaheM / kisI ko pIr3A pahu~cAnA hiMsA hai pITanA, bhUkhe rakhanA, nAka-kAna chedanA Adi anekoM aticAroM se isIlie bha. mahAvIra ne vANI-saMyama para bala diyA / yathAsaMbhava bace rahane ke lie kahA / satya kisI ke dvArA adhikRta nahIM, usakI abhivyakti para bhagavAna mahAvIra dvArA pratipAdita ahiMsA vizva kalyANa ke sabhI kA adhikAra hai / unhoMne kahA ki - lie advitIya thAtI hai, sukha zAMti kI jananI hai tathA zastrAstroM "saccaM jasastaM mUlaM, saccaM vissAsa kAraNaM, kI hor3a meM lage vizva kI rakSA karane vAlI alaukika zakti hai| paramaM saccaM sagga-dvAraM, sacce siddIi sopANaM // " vyavahAra meM samanvayavAda arthAt satya nizcaya hI yaza prApti kA mUla hai, satya hI isa prakAra AcaraNa ke lie ahiMsA ko aura ahiMsA ke lie vizvAsa utpanna karAne meM kAraNa bhUta tattva hai, satya hI svarga kA samatA ko sAdhanA hI vyaktigata AcaraNa kA samanvayavAda thA / zreSTha dvAra hai tathA satya hI mokSa prApti ke lie sundara sIr3hiyoM ke vyavahAra meM isa sAdhanA ke lie 2 bAteM anivArya batAI samAna hai| (1) sAdhana zuddhi kA viveka _janma se hI AtmA kI pravRtti satya kI hotI hai - baccA jhUTha (2) vyaktigata jIvana meM saMyama kA abhyAsa bolanA nahIM jAnatA-use jhUTha bolanA sikhAyA jAtA hai | jyoM jyoM umra aura dAyitva bar3hate haiM - kamajoriyA~ bar3hatI hai vaise-vaise asatya sAdhya se sAdhana kI mahattA kama nahIM ataH pavitra sAdhya kI kI ora unmukhatA bar3hatI hai para asatya bhASaNa bhalA kauna pasanda sAdhanA ke lie sAdhanoM kI pavitratA bhI nitAnta Avazyaka hai / karatA hai ? kAgaja kI phUloM kI saccAI kahIM chupatI bhI hai ? mahAvIra kI yahI sAdhana zucitA mahAtmA gAndhI ke mAnasa para vidyamAna thI jisake bUte para - satyAgraha va ahiMsaka Andolana ke jo kaThinAiyA~ satya bhASaNa meM AtI hai ve hamArI AtmA kI jariye briTiza jaisI sAmrAjyavAdI kauma ne bhI hindustAna ko burAiyA~ hai aura satya bhASaNa se hI ve samApta bhI hoMgI / bha. AjAdI dii| mahAvIra ne kahA ki yadi manuSya sadaiva satya hI bolane kA saMkalpa le le to vaha svayaM bhI sukhI raha sakatA hai tathA sabako bhI sukhI vyavahArika jIvana meM bhI apane lakSya kI prApti ke lie banA sakatA hai / vAstava meM yaha chala prapaMcavAlA saMsAra yadi mahAvIra vyaktigata jIvana meM saMyama kA abhyAsa Avazyaka hai aisA unakA ke satya ko apanAle to vizvazAMti aura kalyANa kI dizA meM anubhUta prayoga evaM mata thA / mana, vacana evaM kAyA se karma se unmukha ho sakatA hai| burAiyoM ko rokanA hI ahiMsA hai - dharma hai / vANI para saMyama, pravatti para saMyama tathA zarIra para saMyama ke dvArA vyaktigata jIvana parantu satya kI dizA meM bhI samanvaya kI ora kadama bar3hAte meM, sAmAjika jIvana meM tathA AdhyAtmika upalabdhi, maktimaMjila hue unhAna kahA, - kI ora AsAnI se bar3hA jA sakatA hai / "mahuta dukkhA udvavaMti kaMTayA, vANI para saMyama - aomayA te vi ta o suuddharA / bhagavAna mahAvIra kI ahiMsA sarva jIva hitAya thI, eka vAyA durutrANi durUddharANi, samanvita AcAra saMhitA thI tathA vizvamaitrI aura vizvazAMti kI verANu bandhINi mahabbhayANi / rUpa rekhA thI vahIM dharma nirapekSatA isa ahiMsA kA AdhAra thI tathA satyadarzana isakA sambala / kA~TA yA kIla cubha jAne para kucha dera hI duHkha pahu~cAtI hai kintu zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa (60) churA bhoMkanA pITha meM, kAyara kA hai kAma / jayantasena parAkramI spaSTa badata vizrAma // Jain Education Interational
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaThora vANI kI coMTa cirakAla taka kaSTa pahu~cAte hue baira ko anekAneka samasyAoM kA samAdhAna svayameva hI ho jAyagA tathA upajAkara vinAza kI ora le jAtI hai - ataH vANI para sadaiva eka AsAna arthavyavasthA kA avataraNa hogaa| saMyama rakhanA cAhiye / yaha unakA sApekSavAda evaM AcaraNa aura tayApravatti para saMyama kA dasarA vyavahArika hissA parigraha pariNAma vyavahAra ke samanvaya vAda kA utkRSTa udAharaNa thA / ve satyAgrahI vrata hai / Aja kA mAnava pArthiva eSaNAoM tathA bhautika pipAsAoM hone kI apekSA satyagrahI honA Avazyaka aura acchA samajhate the / kI mRga marIcikA ke pIche betahAzA daur3a rahA hai use nahIM patA isa bolI kA ghAva kisI ko na lage yahI vANI kA saMyama hai / unhoMne avizrAnta daur3a kA lakSyabindu kyA hai ? kyA maMjila hai ? - isa kahA, becainI kA eka mAtra kAraNa hai - saMgraha vRtti - parigraha vRtti / 'appaNaTThA, paraTThA vA, kohA vA jai vA bhayA / parigraha sirpha bhautika vastuoM kA hI nahIM hotA - kisI bhI padArtha hiMsamaM na mUsaM bUyA, no vi annaM vayAvae / ' ke prati mamatva yA Asakti rakhanA hI parigraha hai / bhagavAna mahAvIra ne kahA ki, - mI (dazavaikAlika 6/11) ki "cittamaMta cittavA parigijjha kisAmavi / apane yA dUsaroM ke lie krodha yA bhaya se pIr3A pahu~cAne vAlA satya aura asatya na bole, na dUsaroM se bulavAeM / vANI satyamaya annaM vA aNujANAi, evaM dukkhANa muccai // ho, usameM kaSTa va kaTutA na ho - isakA dhyAna pratyeka vyakti ko arthAt jo sajIva aura nirjIva vastuoM kA saMgraha karatA hai rakhanA caahiye| aura dUsaroM se karavAtA hai yA karane kI sammati detA hai vaha duHkhoM satya aNuvrata ke pAlana ke lie aticAroM ko rakhane kI bAta se mukta nahIM hotaa| unhoMne kahI jaise - mithyA upadeza, kUTalekha taiyAra karanA, nyUnAdhika ma yahA~ bhI samanvayavAda kI ora kadama bar3hAte hue unhoMne nApatola karanA, vyaMga karanA, nindA karanA, vacana dekara' bhuuljaanaa| sAMsArika jIvana meM yathAsaMbhava saMyama kA patha pradarzita kiyA / yA pAlana meM DhilAI karanA Adi / unhoMne kahA ki vyakti AvazyakatA se adhika saMgraha na kare / parigraha pariNAma ke dvArA vyakti tRSNA aura lobha para aMkuza lagAkara svayaM ko naitika aura AdhyAtmika dRSTi se U~cA uThA kapA saMgraha kI pravRtti, taskarI kI pravRtti, munAphAkhorI, kAlAbAjArI sakatA hai tathA sukha aura zAMti kA jIvana jI sakatA hai / bhagavAna aura bhraSTAcAra kI pravRtti ne Aja mAnava ko AtaMkita kara rakhA hai mahAvIra ne sabake kalyANa hetu vyakti kI dRSTi se, samAja kI dRSTi tathA dainika jIvana ko azAnta evaM anAcAra pUrNa banA diyA hai| se tathA AdhyAtmika dRSTi se aparigraha ko Avazyaka batAyA / mahAvIra ke AcAra samanvayavAda ne jahA~ satya aura ahiMsA ke dvArA vizva zAMti aura maitrI kA mArga prazasta kiyA vahIM asteya va zarIra para saMyama - aparigraha aNuvrata ke dvArA pravRtti para saMyama kI rAha dikhAI tathA / indriyoM ko vaza meM karake saMyama aura tapa ke dvArA hI AtmA vyAvahArika jIvana ko AsAna banAyA / ko nikhArA jA sakatA hai / bhagavAna mahAvIra ne kahA ki - 'cittamaMtama cittaM vA, appaM vA jai vA bhuN| na va maMDieNa samaNo, na okAreNa bNbhnno| datta sohaNa mitraM vi, ugga haMsi ajaaiyaa| taka na munIvaNNa vAseNa, kusa cIrega Na tAvaso / ' taM appaNA na giNhaMti, nau vi givhAvae para, pra arthAt sira mur3A lene se zramaNa om kahane se brAhmaNa, nirjana annaM vA giNhamANaM vi, nANu jANanti saMjayA / vana meM rahane se mAtra se hI muni aura kuza ke vastra pahanane se hI koI tapasvI nahIM hotA varan - arthAt, koI bhI vastu cAhe sajIva ho yA nirjIva, kama yA jyAdA - yahAM taka ki dAMta kutarane kI salAI ke samAna hI choTI 'samayAe samaNo hoi, baMbhacereNa baMbhaNo kyoM na ho; use binA usake svAmI se pUche nahIM uThAnA cAhiye, nANeNa u munI hoi, taveNa hoi tAvaso / ' yahI nahIM varan na dUsaroM se uThavAe aura na hI uThAne vAle kA arthAt samatA se zramaNa, brahmacarya se brAhmaNa, jJAna kI anamodana hI kare / isa pravRtti ko rokanA atyAvazyaka hai anyathAupAsanA se mani va tapa se tapasvI banatA hai| yaha bahuta kaSTakara hotI hai / kyoMki binA dI huI vastu ko grahaNa karanA corI hai, dUsare kI vastu ko pAne kI cAha mAtra corI hai / anaitikatA aura vAsanA ke isa aNuvrata ke bhI kaI aticAra batAye haiM jaise - dasaroM kI vastadAvAnala meM jhulasate saMsAra ko Aja kA abhilASI honA, dUsaroM ko isake lie ukasAnA, corI ke bhagavAna mahAvIra kA brahmacarya vrata sAdhana rUpa upakaraNa yA aujAra banAnA yA banavAnA, corI kA zItalatA pradAna kara sakatA hai / mAla kharIdanA yA becanA, rAjya ke niyamoM kA ullaMghana karanA, unhoMne kahA ki, "baMbhacera uttama vAjiba se jyAdA munAphA kamAnA, corI chipe dhana saMgraha kA prayala tapa-niyama-nANa-daMsaNa, karanA Adi / yadi vartamAna meM ina pravRttiyoM para aMkuza laga jAya to yA arthAt brahmacarya uttama tapa, zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa (61) doSa kisI ke kyoM grahe, rakha guNa grAhaka bhAva / jayantasena guNI bano, nizcala nitya svabhAva / /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyama, jJAna, darzana, cAritra, saMyama aura vinaya kA mUla hai - ataH pUrA bodha ho sakatA hai / isa prakAra saba tattvoM meM samanvaya kI jo isakA pAlana karate haiM devatA bhI unake Age natamastaka ho / khoja karanA, va bhinnatA meM abhinnatA kA digdarzana karanA hI jAte haiN| anekAnta hai| yahA~ bhI samanvaya kI ora unmukha hote hue bhI unhoMne gRhastha hamA vartamAna samAja meM pArasparika jhagar3oM kA eka mahattvapUrNa va ke lie sva-dArA santoSa tathA apanI patnI ke prati ImAnadArI kI mUla kAraNa yaha bhI rahA hai ki dUsaroM ke sahI dRSTikoNa kA bhI bAta kahI / svadArAsantoSa jahA~ samAja ke zIla aura ziSTAcAra anAdara karanA / anekAntavAda samasta matavAdoM ke samanvaya kA kI rakSA karatA hai vahIM sAmAjika suvyavasthA banAe rakhatA hai, madhyama mArga hai kyoMki vaha satya se paricita hai / anekAntavAda manuSya ko pazu hone se bacAtA hai sAtha hI viSaya bhogoM ke prati mAnanIya vicAra dhArA kA eka vaijJAnika unmeSa hai jo Agraha aura anAsakti se svAsthya kI bhI rakSA hotI hai| AtaMka ke isa vAtAvaraNa meM bhI tattva ko, satya ko samajhane kI eka vAstava meM yaha brahmacarya dharma dhruva hai, zAzvata hai, jinAvadezita sUkSma dRSTi detA hai| anekAnta vAda jahA~ dArzanika tathyoM ko lekara hai| mahAvIra ke vyaktitva kA sarva pradhAna guNa hI unakA anantavIrya hone vAle vAda-vivAdo aura saMgharSoM kA aMta karane meM samartha hai vahIM honA tathA mana-vacana-karma se saMyamita honA hI thA / AcaraNa ke AcaraNa aura vyavahAra ko bhI sarala va sarasa banAne meM kama saphala samanvaya kA yaha anupama udAharaNa hai / vizva kalyANa ke lie, nahIM |nni naitikatA ke nikhAra ke lie yaha amRta tulya hai| vartamAna samaya meM vizva kI bahuta sArI samasyAoM kA vicAra ke dvArA samanvayavAda samAdhAna mahAvIra ke samanvayavAda se - anekAntavAda se ho sakatA hai - ki kauna kisa apekSA se bAtakara rahA hai - yaha samyak jJAna bhagavAna mahAvIra ne ahiMsA, saMyama va tapa ke dvArA jahAM samyak samAdhAma bana sakatA hai / itihAsa sAkSI hai, ekAntavAda ne AcaraNa ko, aparigraha ke dvArA vyavahAra ko samanvita kiyA vahIM hiMsA ko prazraya diyA hai azAMti ko - AtaMka ko prazraya diyA hai cintana va darzana ke kSetra meM samanvaya kI pratiSThA ke lie anekAnta vahIM anekAnta ne zAnti ko, kalyANa ko tathA ahiMsA ko janma kA dIpa jalAyA / diyA hai / Agraha, pakSapAta aura ekAnta draSTikoNoM ke AdhAra para anekAnta kA artha hai - aneka anta - vastukA sarvatonmukhI sAmUhika jIvana kabhI zAnta nahIM ho sakatA, sukhI nahIM ho vicAra / jagata kA pratyeka padArtha ananta guNAtmaka hai / jala, manuSya sktaa| kI pyAsa bujhAtA hai para haije ke rogI ke liye viSatalya hai; dUdha Aja jo - pratyeka parivAra meM, samAja meM, dharmoM meM, saMsthAnoM svAsthya ke lie amRta hai para atisAra rogI ke lie mRtyu kA meM rASTra va antararASTrIya kSetroM meM - saMgharSa hai, manomAlinya hai, kaTutA kAraNa | rAma dazaratha ke putra the, lava kuza ke pitA va sItA ke va tanAvapUrNa vyavahAra hai - ve sAre asahiSNutA-prasUta hai | unakI pati / arthAt eka meM aneka AbhAsa | yaha bodha hI dharma va darzana ekahI kamI hai - samanvaya kA abhAva / bhagavAna mahAvIra kA kA uddezya hai / aura yahI mahAvIra kA anekAntavAda | miTTI kA samanvayavAda vaha kAMkrITa hai jo samasta Tukar3oM ko jor3a sakatA hai, eka kaNa ananta svabhAvoM kA mizraNa hai / miTTI se hI tIkhI, vaha zItala jala hai to azAMti ke dAvAnala ko zAMta kara sakatA hai, kar3avI, mIThI aneka prakAra kI vastueM utpanna hotI haiM - vAstava meM vaha setubandha hai jo anekAneka kinAroM ko-taToM ko jor3a sakatA hai, miTTI to eka hI hai para bIja apane svabhAvAnukUla abhISTa tattvoM samIkaraNa kA vaha sUtra hai jo vizvakI samasta samasyAoM kA ko khIMca lete haiM / aisI sthiti meM miTTI ke kaNoM ko kaDuA, mIThA samAdhAna kara vizva ko zAMti aura kalyANa ke pravAsa kI dizA yA tIkhA kahanA ajJAnatA hai / tAtparya yaha ki pratyeka vastu ke pradAna kara sakatA hai| aneka svabhAva hote haiM ataH sabhI svabhAvoM kojAnakara hI vastu kA madhukara-mauktika hamAre apane jIvana meM darpaNa kA bar3A mahattva hai / darpaNa meM hama apanI mukhachavi dekhate haiN| cehare para yadi koI gandagI ho, to darpaNa meM vaha dikhAyI detI hai | darpaNa meM dekha kara hama apane mu~ha ko sApha rakha sakate haiM | arihaMta paramAtmArupI darpaNa hamAre sAmane hai / isa AIne meM hamArA sampUrNa jIvana pratibimbita ho sakatA hai| isa AIne meM dekhakara hamAre jIvana kI malinatA hameM dUra kara lenI cAhiye / para hama isa AIna meM dekhate hI nahIM haiM / Atma-nirIkSaNa karane kI hameM Adata nahIM hai | AInA hamAre sAmane hai, para hama AIne meM dekhate nahIM haiN| isameM AIne kA kyA doSa hai ? AIne kA koI doSa nahIM, doSa hamArA svayaM kA hai| hama dekhakara bhI andhe banate haiN| -jainAcArya zrImad jayaMtasenasUri 'madhukara' zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa (62) janma maraNa kA cakra yaha, calatA jaga meM jAna / jayantasena prema sudhA, amara kare nita prANa ||