Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn mahAvIra kA jIvana-darzana zrI nIraja jaina sarvAntavat tadguNamukhyakalpa, sarvAntazUnyam ca mitho'napekSam / sarvApadAmantakaraM nirantam sarvodayaM tIrthamidam tavaiva / do hajAra varSa pUrva AcArya samantabhadra dvArA race gaye isa padya meM bhagavAna mahAvIra ke tIrtha ko "sarvodaya tIrtha" ke rUpa meM dhyAkhyApita kiyA gayA hai| sarvodaya kA artha hai-sabakA udaya / sabakA kalyANa / sarvodaya kI isI loka-kalyANakArI bhAvanA meM bhagavAna mahAvIra kA sampUrNa jIvana-darzana samAyA huA hai / unhoMne satya ko, ahiMsA ko, asteya ko, brahmacarya ko aura aparigraha ko, isI sarvodaya tIrtha kI pratiSThA kA sAdhana mAnate hue mAnava samAja kA digdarzana kiyA hai| mahAvIra kA jIvana-darzana, jIvana kI eka vidheya paddhati hai / yaha mata karo, vaha mata karo, yahAM mata Ao, vahAM mata jAo, ise mata dekho, use mata jAno, Adi Adi niSedha-paraka anubandhoM meM unakA jIvana-darzana nahIM bAMdhA jA sktaa| mahAvIra hameM jIvana se palAyana karane kI sIkha nahIM dete| ve to jIvana ko vikAsa aura utkarSa ke mArga para agreSita karake AtmA ko paramAtmA banAne kI kalA hameM sikhAte haiN| jIvana ke utkarSa kI isa yAtrA meM "Atma bodha"-apane Apako jAna lenA-pahalI aura anivArya zarta hai| svayaM ko jAne binA Atma-sAdhanA kA vaha patha hamAre samakSa prazasta hI nahIM hotA jisa para bhagavAna mahAvIra hameM calAnA cAhate haiM / isa Atmabodha kI dulaMbhatA ko eka mitra ne do paMktiyoM meM bAMdhA hai jamAne meM usane bar3I bAta kara lI, khuda apane se jisane mulAkAta kara lii| mana, vANI aura zarIra, yahI tIna mukhya upakaraNa manuSya ke pAsa hote haiN| hama yaha bhI kaha sakate haiM ki mAnava ke samasta kriyAkalApoM kA AdhAra yaha mana, vacana, kAya hI haiN| puNya ho yA pApa, upakAra ho yA apakAra, vAsanA ho yA sAdhanA, bhoga ho yA tapa-tyAga, parahita ho yA para-pIr3ana, bhalAI ho yA burAI, ina sabakI sArthakatA yA anucaraNa mana-vacana-kAya ke sahayoga ke binA saMbhava hI nahIM ho sktaa| bhagavAna mahAvIra ne ina tInoM hI zaktiyoM ko pariSkRta karake, mAnava-jIvana ko saMvArane kA saMdeza diyA hai| saMkSepa meM yadi kahA jAe to-AcaraNa meM ahiMsA, vANI meM syAdvAda, vicAroM meM anekAnta, basa, yahI hai mahAvIra kA jIvana siddhAnta / apane AcaraNa ko aisA saMyata aura susaMskRta banAnA jisase dUsaroM ko zArIrika yA mAnasika, kaisI bhI pIr3A na pahuMce, yaha ahiMsA kI moTI paribhASA hai| mahAvIra ne jIva mAtra ke lie ahiMsA kI upAdeyatA ko paga-paga para samarthana diyA hai / ahiMsA sabase pahale hameM dUsare ke astitva kA bodha karAtI hai| sabakI suvidhA yA asuvidhA kA Akalana karAtI hai| vaha sabake jIvita rahane ke adhikAra kA udghoSa karatI hai| bhagavAna mahAvIra isa sthUla hiMsA se chur3A kara hameM usa sUkSma aura mAnasika hiMsA se bhI mukta karAnA cAhate haiM jo hama apane zarIra se nahIM, kintu mana se, nirantara karate rahate haiN| unhoMne use "bhAva hiMsA" kA nAma diyA hai| jhUTha, corI, vyabhicAra aura parigraha, ye saba isI hiMsA ke prakAra-mAtra haiM / yahI pAMca pApa haiM aura inase bacakara apanA jIvana nirvAha karanA hI AcaraNa kI ahiMsA hai| mahAvIra ne isa bAta para adhika jora diyA hai ki hama zarIra kI kriyA ke alAvA, mana se bhI ina pApoM ke bhAgIdAra na baneM, aisI sAvadhAnI rakhanI cAhie / ve kahate haiM ki mana kI isa capalatA ke zikAra aise asaMkhya jIva haiM jinhoMne dUsare ko kabhI koI pIr3A nahIM pahuMcAI parantu unakA mana hiMsA kA ghora aparAdhI hai / asaMkhya aise haiM jo kabhI kisI kA kucha khIMca to nahIM pAye para pratipala cora haiM / aise logoM kI ginatI bhI saMbhava nahIM jinhoMne yadyapi kabhI kisI para AMkha taka nahIM uThAI para unake mana ne anavarata vyabhicAra kiyA hai / tRSNA aura lobha ke mAre aise 108 AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktiyoM kI saMkhyA bhI bahuta bar3I hai jinake pAsa bhale khAne-pahanane ko bhI na ho, para jinakI AzA-tRSNA ke lie vaha sRSTi aparyApta hI tthhregii| isa taraha hamAre jIvana ko nitya kalaMkita karane vAle pApoM kI sUkSma aura manovaijJAnika vyAkhyA tathA vizleSaNa karate hue, usase bacakara, apane AcaraNa meM ahiMsA kI pratiSThA karane kA upadeza bhagavAna mahAvIra ne hameM diyA hai| mahAvIra kA dUsarA siddhAnta hai "vANI meM syAdvAda" / saMsAra kI pratyeka vastu apane meM aneka vizeSatAeM dhAraNa kiye hue hai| ye guNa eka dUsare ke virodhI hokara bhI, vastu meM eka sAtha pAye jAte haiM / jaise koI vyakti hai, vaha apane putra kA pitA to hai, parantu sAtha hI apane pitA kA putra bhI hai / apanI bahina kA bhAI to hai parantu sAtha hI apanI patnI kA pati bhI hai| apane se choToM kI apekSA bar3A to hai para sAtha hI bar3oM ke lie choTA bhI hai / eka choTe nIMbU kI ora dekheM, vaha pIlA to hai para sAtha hI sAtha khaTTA bhI hai| halkA yA bhArI bhI hai / narama bhinna hote hue bhI ina vastuoM ke saMdarbha meM ekadama ThIka aura ekasAtha pAye jAne vAle haiM / muzkila ye hai ki ina sabhI guNa-dharma kA eka sAtha kahA jAnA saMbhava nahIM hai| krama se eka-eka karake hI, hamArI vANI unakA bakhAna kara sakatI hai| isakA artha huA ki hama jo kucha bhI kahate haiM kabhI pUrNa aura nirapekSa satya nahIM ho sktaa| vaha to ApekSika aura AMzika satya hI hotA hai| satya ke aura bhI dRSTikoNa ho sakate haiM tathA yathArthatA anya kaI prakAroM se bhI dekhI aura AMkI jA sakatI hai| jo hama kaha pA rahe haiM vahI aMtima nahIM hai| vastu ke bhItara nihita aise gauNa saMdarbho kI saMbhAvanA ko svIkAra karate hue satya kA nirUpaNa karane kA prayAsa hI syAdvAda kahalAtA hai| apanI dhAraNA prakaTa karate samaya, syAt yA kathaMcita zabdoM ke prayoga dvArA hama ApekSika yA AMzika satya kA udghATana karate hue bhI una anaginata apekSAoM yA dRSTikoNoM kI saMbhAvanAeM svIkAra lete haiM jinake dvArA usa satya kA kathana kiyA jA sakatA hai| jinheM vANI eka sAtha ujAgara nahIM kara pAtI aise sAre AMzika satyoM ko hama syAdvAda ke sahAre svIkAra kara sakate haiM / yathArtha ke sApekSa nirUpaNa kI isI paddhati kA nAma hai--'vANI kA syAdvAda" / mahAvIra ke jIvana-siddhAnta kI tIsarI kalA hai 'vicAroM meM anekAnta' / satya ke saMdarbha meM hama yaha vizleSaNa kara cuke haiM ki saMsAra kI pratyeka vastu, aneka guNa-dharmoM vAlI hotI hai| saMsAra ke svarUpa kA, yA apanI AtmA kA, citana karate samaya, usake pRthaka-pRthaka saMdoM meM, pRthaka-pRthaka dRSTikoNoM se usakA manana karanA anekAnta hai| yaha anekAnta hI mahAvIra kI vicAra paddhati kI sabase bar3I vizeSatA hai| jisa prakAra zaMkarAcArya ne advaita dRSTi ke sahAre se aura buddha ne madhyamA pratipadA dRSTi ke sahAre se apane darzana kI vyAkhyA kI hai, usI prakAra mahAvIra ne apane vicAroM ke nirUpaNa ke lie anekAnta ko AdhAra banAyA hai| sabhI mahApuruSoM ne apane jIvana meM satya kI zodha karake, apanI vANI meM usakI vyAkhyA karane kA prayAsa kiyA hai| bhagavAna mahAvIra kI isI satya-zodhaka-sAdhanA kA nAma anekAntavAda hai| anekAnta kA aMkura sirpha satya kI bhUmi meM uga sakatA hai| pUrNatA aura yathArthatA kI nIMva para hI anekAnta kA mandira banatA hai| pUrNa aura yathArtha satya kA darzana bahata durlabha hai| use jAna hI liyA jAya to bhI, usakA kathana asaMbhava-sA hai| kathana ke prayAsa yadi kiye bhI jAeM to deza-kAla kI paristhitiyoM ke kAraNa, bhASA aura boliyoM kI sImA aura vividhatA ke kAraNa, vaktA aura zrotA kI tAtkAlika manaHsthiti ke kAraNa aise kathana meM bheda aura virodha utpanna ho jAnA anivArya hai| jinhoMne satya ko AMzika hI jAnA hai unake sAmane to aura bhI kaThinAiyAM haiM / satya ke nirUpaNa meM Ane vAlI inhIM kaThinAiyoM ne bhinna-bhinna mata-matAntaroM, sampradAyoM aura mAnyatAoM ko janma diyA hai, jo eka dUsare se TakarAkara mAnava samAja meM azAnti aura vidveSa kA vAtAvaraNa utpanna karate haiN|| bhagavAna mahAvIra ne bahata gahare manana ke uparAnta usa anekAnta vicAra-paddhati kA AviSkAra kiyA jisase satya ko AMzika yA apUrNa rUpa meM jAnane vAloM ke sAtha pUrI taraha nyAya ho ske| isa anekAnta ke sahAre hI yaha saMbhava thA ki apUrNa aura apane se virodhI hokara bhI dUsare kI bAta meM yadi satya hai, tathA apUrNa aura dUsare se virodhI hokara bhI yadi apanI bAta meM satya hai to ina donoM kA samanvaya karake pUrNa aura yathArtha ko grahaNa kiyA jA ske| anekAnta kI isa vicAradhArA meM apUrNa rUpa se vicArita hokara bhI pUrNatA gabhita hotI hai| kisI eka dRSTikoNa ke vicAra patha meM Ate hI, anya samasta saMbhAvita dRSTikoNa, naipathya meM svataH upasthita ho jAte haiM / isa prakAra hamAre sImita jJAna ko bhI satya aura yathArtha kA grahaNa karane kI kSamatA pradAna karatA hai--vicAroM kA anekAnta / bhagavAna mahAvIra ke isa jIvana sUtra ke anusAra jisa vyakti kA AcaraNa ahiMsA se pAvana aura pavitra ho gayA hai, jisakI vANI syAdvAda ke prayoga se nirvaira aura prAmANika ho gaI hai aura jisakI vicAradhArA anekAnta kI laharoM se nirmala bana gaI hai, aisA hI sAdhaka Atmabodha kA adhikArI banakara apanI AtmA ko paramAtmA ke rUpa meM prakaTa karake janma, jarA aura mRtyu ke cakravyUha se bAhara nikalane meM saphala ho sakatA hai / vahI Atma-upalabdhi hai / vahI mukti hai| jahAM ahiMsA se AcaraNa-saMhitA baMdhI huI hai, syAdvAda se vANI ko maMjulatA sadhI huI hai| anekAnta kA indradhanuSa cintana ne jahAM chuA hai, mahAvIra kA jIvana darzana sArthaka vahIM huA hai| jaina dharma evaM AcAra