Book Title: Mahavir aur Unka Tattva Darshan
Author(s): Sureshchandra Gupt
Publisher: Z_Deshbhushanji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012045.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211492/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra aura unakA tattva-darzana -mahAvIra-carita evaM jaina-darzana kA vizvakoza samIkSaka : pro0 surezacandra gupta vizva-sAhitya kI paramparA meM vAGamaya ke do rUpa spaSTa dikhAyI dete haiM -pahalA dhArmika sAhitya ke rUpa meM tathA dUsarA zuddha sAhitya ke rUpa meM / saMsAra kI vibhinna jAtiyoM kI dhArmika AsthAoM -hinduoM ko mAnya vaidika dharma, islAma, IsAI mata, bauddha dharma, jaina-darzana ityAdi ko samajhane-samajhAne ke lie aMgrejI, hindI tathA anya bhASAoM meM pracura sAmagrI vidyamAna hai| aMtataH donoM hI prakAra ke sAhitya kA lakSya mAnavotthAna hI hotA hai| phira bhI, prazna ho sakatA hai ki Akhira dharmaviSayaka racanAoM kI prAsaMgikatA kyA hotI hai aura aisI racanAe~ kyoM apekSita hotI haiN| uttara sIdhA hai-kisI viziSTa janasamudAya kI ekatA ko banAe rakhane ke lie aisI racanAoM kA janma hotA hai aura isI meM inakI sArthakatA hai| prAyaH apane-apane dharma-samudAya ke antargata aise lekhana kA mahattva itanA adhika hai ki isa viSaya meM jitanA bhI kahA yA socA jAe, kama hI hogaa| dharma-sampradAya-vizeSa ke nirantara vikAsa aura vistAra ke lie aisI racanAe~ eka prakAra ke zodhaka kA kArya karatI haiN| svayaM ko, dharma ke saMdarbha meM, samajhane-parakhane ke lie bhI aise sAhitya kI sArthaka bhUmikA rahatI hai| nae mUlyoM kI sthApanA kA kArya bhI samaya-samaya para dhArmika sAhitya hI karatA hai| isI saMdarbha meM yaha bhI spaSTa hai ki aise sAhitya ke mAdhyama se vibhinna dharma apanA-apanA mUlyAMkana bhI karate rahate haiN| nizcaya hI yaha mUlyAMkana mUlyoM kI sthApanA ke saMdarbha meM hI hotA hai| samaya-samaya para mUlyoM ke hrAsa ke kAraNa utpanna paristhitiyoM ko sahI dizA dene ke lie bhI aise sAhitya kI AvazyakatA hotI hai| mAnava-mUlyoM ko, kisI bhI yuga meM, poSita karane meM dhArmika sAhitya ke yogadAna ko nakArA nahIM jA sktaa| yahI sAhitya, vAstava meM, hameM hamAre hone kA ahasAsa karAkara jIvana jIne ke lie tyAga, tapa, karma aura mAnava-prema kI pavitra saMkalpanA se hameM paricita karAtA hai| vibhinna prakAra kI naitika tathA AdhyAtmika mAnyatAoM ke sandarbha meM bhI tulanAtmaka anusaMdhAna ko sahI dizA dene kA kArya aisA sAhitya hI karatA hai| deza-kAla se jur3I naitika evaM AdhyAtmika mAnyatAe~ samaya ke sandarbho meM kitanI kharI utaratI haiM, isa bAta kA paricaya bhI hameM aise hI sAhitya se milatA hai| naitikatA aura anaitikatA kA prazna jaba-jaba Ar3e AtA hai, to hameM dhArmika sAhitya kI zaraNa meM jAnA par3atA hai| bhAratIya saMskRti kI dharohara ke rUpa meM 'rAmAyaNa', 'mahAbhArata', 'zrImadbhagavadgItA' ityAdi dharma-grantha isI paramparA ke aMga haiM / jaina dharma-granthoM meM upalabdha sAmagrI bhI isI kar3I meM mAnavotthAna ke lakSya para bala detI rahI hai| aise dharma-grantha antataH hamAre jIvana se itanI nikaTatA ke sAtha jur3a jAte haiM ki unakA anuzIlana hamArI jIvanayAtrA kA anivArya aMga bana jAtA hai| dhArmika sAhitya aura zuddha sAhitya ke apane-apane guNa hote haiN| donoM hI riktatA kI sthiti meM apanA prabhAva dikhAte haiN| phira bhI, dekhA yahI gayA hai ki zuddha sAhitya se jur3e racanAkAra yadA-kadA hI dhArmika sAhitya kI racanA ke prati udAra hote haiN| dharma se jur3e mUlyoM meM apanI AsthA vyakta karate hue bhI ve apane lekhana meM usake prati nirapekSa dikhAyI dete haiM / dhArmika sAhitya meM pravacana-mUlakatA ke kAraNa kahIM to anAvazyaka vistAra kI pravRtti A jAtI hai aura kahIM punarAvRtti kA tattva pradhAna rahatA hai| ise dhArmika sAhitya kI AvazyakatA bhI mAnA jA sakatA hai, kyoMki bAra-bAra kahane se kathana-vizeSa kA prabhAva lambe samaya taka sthira rahatA hai tathA samarpaNa kA bhAva bhI jAgrata ho jAtA hai / AkhyAnabahulatA bhI dhArmika sAhitya se jur3I hotI hai / vibhinna AkhyAnoM ke mAdhyama se satya kI khoja kA prayatna kiyA jAtA hai aura mukti kI rAha dikhAne kI ceSTA kI jAtI hai| yaha bhI ullekhanIya hai ki vibhinna dharmoM ke sAhitya ke antargata upalabdha AkhyAna--nAma, deza, kAla Adi ke thor3e-bahuta phera-badala ke sAtha - prAyaH eka-se hI lakSita hote haiM / Izvara ke vibhinna rUpa vibhinna dharmoM ke mAdhyama se prastuta to hote haiM, kintu eka jyoti athavA eka zakti meM hI sabakA vizvAsa rahatA hai| phira mAnava ke hita kI bAta to sabhI dharma eka-sI hI karate haiN| pratyeka dharma ke sAhitya meM mAnava-hita kA yahI svara guMjAyamAna rahatA hai / sAhitya evaM dharma donoM hI meM anubhUti kA tattva pradhAna hotA hai| kahIM nijI anubhava kI hI vyApti rahatI hai, to kahIM nijI bhAva ke tAla-mela se racanA ko poSita kiyA jAtA hai| kalA ke mAdhyama se aisI racanAe~ apanI gaharI chApa chor3atI haiN| racanAkAra inameM vivekazIla rahakara bAra-bAra tarka aura tulanA se apanI bhAvanA ko prastuta karatA hai| sRjana-saMkalpa 17 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmajJa jana niSThA, samarpaNa-bhAva aura apanI grAhyatA kI sImA ke anurUpa use grahaNa karate haiN| yaha silasilA lagAtAra calatA rahatA hai| kalpanA-lAlitya kA tattva bhI isameM yatkiMcit yoga detA hai| ina sabhI guNoM ko eka sAtha samAhita karane para hI prabhAvI dhArmika sAhitya kA udaya hotA hai| yahI kAraNa hai ki dhArmika sAhitya pratyeka yuga meM jana-jana kI dharohara banatA hai tathA apane samudAya-vizeSa meM hI sImita na rahakara apanI prakAza-kiraNoM ko vizva ke prAMgaNa meM bikhera detA hai| isI pariprekSya meM "bhagavAn mahAvIra aura unakA tattva-darzana' - zIrSaka prastuta grantha avalokanIya hai aura usakI upAdeyatA vicAraNIya hai| AcAryaratna dezabhUSaNa jI dvArA racita-sampAdita 'bhagavAn mahAvIra aura unakA tattva-darzana' zIrSaka bRhatkAya grantha, rAyala aThapejI AkAra meM, bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke paccIsa sau varSa pUre hone ke upalakSya meM san 1973 meM prakAzita huA thaa| prastuta grantha cAra adhyAyoM meM vibhAjita hai| prathama tIna adhyAyoM meM kramazaH jaina dharma ke sAmAnya svarUpa, jainAbhimata bhUgola aura kAla kA varNana hai| caturtha adhyAya ke Arambha meM kavi navalazAha kRta 'bardhamAna purANa' kAvya kA prakAzana huA hai| brajabhASA meM racita mUla kRti ke sAtha hI AcArya jI ne khar3I bolI meM sarala vyAkhyA bhI prastuta kara dI hai| 'vardhamAna purANa' kI racanA saMvat 1825 meM mahArAja chatrasAla ke pautra hindUpati ke rAjya-kAla meM huI thii| grantha ke isI adhyAya meM jaina dharma, bhagavAna mahAvIra Adi ke sambandha meM mahattvapUrNa aura vidvattApUrNa sAmagrI saMkalita hai| dezabhUSaNa jI ke atirikta isa adhyAya meM jina anya vidvAnoM ke lekha saMkalita haiM, ve haiM-jugalakizora mukhtyAra, DaoN0 jaikobI, muni nagarAja tathA agaracanda nAhaTA / ukta sampUrNa sAmagrI ke atirikta grantha ke Arambha meM zrI sumeracandra divAkara kI prastAvanA, zrI e0 ena0 upAdhyAya kI aMgrejI-bhRmikA tathA zrI balabhadra jaina kA Amukha bhI diyA gayA hai| prastuta grantha kI pramukha vizeSatA adyAvadhi ajJAta grantha 'vardhamAna purANa' kA saMpAdana-mudraNa hai| isakI pAMDulipi digambara jaina khaMDelavAla mandira, vaidavAr3A, dillI meM surakSita thI, jise prakAza meM lAne ke lie AcArya zrI badhAI ke pAtra haiM / 'bhagavAn mahAvIra aura unakA tattva-darzana' dharmagrantha hai| ataH grantha-paricaya aura samIkSA ke lie usI dRSTikoNa ko apanAnA hogA / grantha kI racanA pAramparika dharmanirUpiNI zailI meM huI hai, phalasvarUpa ise pravacana-paddhati kI racanA kahanA hI ucita hogaa| yahA~ isake pratyeka adhyAya ke pratipAdya para vicAra kiyA jA rahA hai| prastuta grantha ke prathama adhyAya kA pratipAdya hai-jaina dharma kA sAmAnya svruup| AcArya dezabhUSaNa jI ne dharma kA yaha lakSaNa sthira kiyA hai : "anta-rahita isa saMsAra ke bhramara rUpI jAla meM phaMsakara bhramaNa karane vAle jIva koTi ko karmapAza se mukta kara nitya pada jo ki sukhamaya hai usameM jo pahuMcAne vAlA hai, vahI dharma hai|" jaina dharma meM karma ko bandhanamUlaka nahIM, apitu bandhana se mukti dilAne vAlA mAnA gayA hai| karma se hI jIva ko rAgAdika bhAva-karma aura jJAnAvaraNa Adi dravya-karma se mukti milatI hai| sarvopari dhyeya sukha ko prApta karake vaha dharma kI ora prerita hotA hai| dharma rUpI sukha ke isa abhyudaya ko jainAcAryoM ne 'dharmaH sarvasukhakaro hitakaro' ke rUpa meM paribhASita kiyA hai| unake anusAra karma se prApta dharma sarvArthasiddhi kA dAtA hotA hai| jaina dharma kI svarUpa-carcA ke saMdarbha meM dezabhUSaNa jI ne AcArya samantabhadra ke nimnalikhita zloka kI vistRta tattvanirUpiNI vyAkhyA prastuta kI hai : dezayAmi samIcIna dharma krmnivhnnm| saMsAraduHkhataH satvAn yo dharatyattame mukhe| dezabhUSaNa jI ne dharma meM samIcInatA ko mahattva diyA hai : "dharma yathArtha aura viveka para AdhArita rahatA hai, vaha prAcIna aura arvAcIna kI samanvaya-bhUmi hai, kintu yaha samIcInatA vyakti, deza aura kAla para nirbhara karatI hai arthAt avasthAvizeSa meM samIcInatA kA mAnadaMDa badala jAtA hai|" karma, dharma aura samIcInatA kI isa trayI meM se, Age calakara, unhoMne karma ko zatra-rUpa bhI kahA hai| unhIM ke zabdoM meM, "jinhoMne ariraja rahasya yAnI karma-zatru ko jIta liyA hai unako jina kahate haiM, unhoMne prApta kiyA jo Atma-svarUpa usako Atmadharma yA jaina dharma kahate haiN|" sampUrNa mithyA-mArga ke nirAkaraNa para bala denA hI AcArya jI kA abhISTa hai| jIva niraMjana pada ko kaba prApta hotA hai arthAt akhaNDa siddhAtmA kaba kahalAtA hai, isakI bhI unhoMne sundara vyAkhyA kI hai| unake anusAra jIva kA utthAna-patana svayaM usI para nirbhara karatA hai--janma, jarA aura maraNa ke rUpa meM vaha kramazaH sRSTikartA, sthiti kartavya aura laya kartavya nAmnI tIna sthitiyoM kA anubhava karatA hai / AcArya jI ne dravya, Sadravya tathA jIva dravya para bhI vicAra prastuta kie haiN| unake mata meM jIva sarvavyApaka, nirvikalpa aura brahmAnaMda meM sadA tairane vAlA hai / jIva kA lakSaNa aura usake bheda, karma aura usake bheda, dharma dravya, kAla dravya, sapta tattva, aSTa karma Adi kA vivecana bhI lekhaka ne sAragrAhiNI zailI meM kiyA hai / AcArya-zrI ne pAkSika zrAvaka kA varNana, aSTa mUlaguNa, sapta vyasana doSa varNana, darzana pratimA, vrata pratimA, sacitta tyAga pratimA, rAtri-bhojana-tyAga, brahmacarya pratimA Adi kA svarUpa-varNana bhI jainadharmAnusAra kiyA hai| adhyAya ke aMta meM Arambha tyAga, parigraha tyAga, anumati tyAga, uddiSTa tyAga, bAraha bhAvanAoM, solaha kAraNa bhAvanAoM, bAIsa pariSahoM, bAraha prakAra kI tapasyAoM, guNa-sthAna Adi ke varNana dvArA jaina dharma kA saMkSepa meM paricaya diyA gayA hai| dvitIya adhyAya meM jainAbhimata bhUgola ke antargata vizva-paricaya, loka-lakSaNa, vAtavalaya-paricaya, parvata-pramANa, sAgara-pramANa, AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadiyoM ityAdi ke dvArA saMsAra ke vikAsa ko rUpAyita kiyA gayA hai| AcArya jI ke mata meM anantAnaMta alokAkAza ke bahumadhyabhAga meM sthita jIvAdi pAMca dravyoM meM vyApta aura jaga-zreNI ke ghana pramANa se yukta yaha lokAkAza hai| buddhimAn manuSya saba samaya sarvatra vyApta rahane vAle jinendra bhagavAn ke vacana rUpI uttama dIpakoM ke sAmarthya se sUrya aura candramA se vihIna adholoka ke aMdhakAra ko naSTa kara vastu ke yathArtha svarUpa ko dekhate hue prabhutva ko prApta hote haiN| isameM Azcaryajanaka kucha nahIM hai, kyoMki tIna lokoM meM jinendra rUpI sUrya ke dvArA prakAza ke utpanna hone para aMdhakAra kahA~ raha sakatA hai ? prastuta adhyAya meM uparyukta sabhI pakSoM kA varNana paryApta vistAra aura spaSTatA ke sAtha huA hai| adhyAya ke anta meM AcArya jI ne jIvamAtra ke udbodhana ke lie yaha mata vyakta kiyA hai : "lajjA se rahita, kAma se unmatta javAnI meM masta, parastrI meM Asakta, aura dina-rAta maithuna sevana karane vAle prANI narakoM meM jAkara ghora duHkha ko prApta karate haiN|" tRSNA prabhRti mAyAtmaka prapaMca kA bhI unhoMne tIvratA ke sAtha khaMDana kiyA hai : 'putra, strI, svajana aura mitra ke jIvanArtha jo loga dUsaroM ko Thagakara tRSNA ko bar3hAte haiM tathA para ke dhana ko harate haiM, ve tIvra duHkha ko utpanna karane vAle naraka meM jAte haiN|" saMkSepa meM, prastuta adhyAya mAtra vivaraNAtmaka na hokara ojamayI udbodhanakSamatA se anuprANita hai| _prastuta grantha ke tRtIya adhyAya meM jaina dharmAnusAra kAla ke svarUpa aura usake tIna rUpoM kA varNana huA hai| bhogabhUmi meM dasa prakAra ke kalpavRkSoM kI parikalpanA bhI prastuta adhyAya meM vistRta rUpa se vidyamAna hai| ye kalpavRkSa isa prakAra haiM-gRhAMga, bhojanAMga, bhAjanAMga, pAnAMga, vastrAMga, bhUSaNAMga, mAlyAMga, dIpAMga, jyotirAMga, turyaaNg| ina sabhI se bhogabhUmi ke jIvoM ko nAnA prakAra kI bhogopabhoga-sAmagrI prApta hotI hai| isake anaMtara jaina dharma dvArA mAnya caudaha kulakaroM kA vizeSa paricaya diyA gayA hai| kulakaroM kA dUsarA nAma manu bhI hai| sabhI kulakara pUrva bhava meM videha kSetra ke kSatriya rAjakumAra the| mithyAtva dazA meM unhoMne manuSya-Ayu kA baMdha kara liyA thaa| phira unhoMne muni prabhRti satpAtroM ko vidhi-sahita bhaktipUrvaka AhAra-dAna diyA, jIvoM kA duHkha karuNA bhAva se dUra kiyaa| viziSTa dAna ke prabhAva se ve bhogabhUmi meM utpanna hue| inameM se aneka kulakara pUrvabhava meM avadhijJAnI the| ve isa bhava meM bhI avadhijJAnI hue| ataH unhoMne, avadhijJAna se jAnakara, apane samaya ke logoM kI samasyAeM suljhaayiiN| anya kulakara vizeSa jJAnI the, ataH ve jAti-smaraNa ke dhAraka hue| unhoMne bhI janatA kA kaSTa dUra kiyaa| isa prakAra kulakaroM ke sampUrNa paricaya aura unake kriyAkalApa ko prastuta adhyAya meM varNanAtmaka-vyAkhyAtmaka zailI meM prastuta kiyA gayA hai| vartamAna tIrthakaroM-bhagavAn AdinAtha se lekara bhagavAn pArzvanAtha taka-ke jIvana-caritra bhI yatheSTa vistRta rUpa meM isa adhyAya meM samAviSTa haiM / tIrthaMkaroM ke paricaya kI vizeSatA yaha hai ki pUrvabhava evaM vartamAna paricaya donoM ko sAtha-sAtha diyA gayA hai| AcArya-zrI kI zailI yahAM itanI spaSTa aura rocaka hai ki pAThaka sahaja hI sarvasva grahaNa karate hue AkhyAna aura darzana kA Ananda eka sAtha pAtA hai| kAla-varNana se lekara tIrthaMkaroM ke jIvana-varNana taka kA AkhyAnayukta itihAsa prastuta adhyAya kI anupama dena hai| caturtha adhyAya kA vizeSa AkarSaNa hai-rItikAlIna kavi navalazAha kRta 'vardhamAna purANa' kA pahalI bAra prakAzana / isakA sampUrNa zreya AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI ko hai, jinhoMne isa aprakAzita graMtha ko prakAzita karAne meM mahattvapUrNa bhUmikA nibhaayii| isa kAvya-grantha para vistRta rUpa meM Age vicAra kiyA jaaegaa| caturtha adhyAya meM hI sarvazrI jugalakizora mukhtyAra, DaoN0 jaikobI, muni nagarAja tathA agaracanda nAhaTA ke zodhapUrNa lekha saMkalita haiM / jugalakizora jI ne bhagavAn mahAvIra ke jIvana-darzana kA paricaya dete hue unake nirvANakAla para prakAza DAlA hai / DaoN jaikobI ne bhI bhagavAn mahAvIra ke kAla-nirNaya meM sAragarbhita bhUmikA nibhAyI hai| muni nagarAja ne mahAvIra svAmI kA kAlanirNaya tarkapUrNa paddhati ke AdhAra para kiyA hai| nAhaTA jI ke lekha meM mahAvIra-zAsana kI vizeSatAoM kI jhalaka milatI hai| 'gautama-caritra', 'bhagavAn mahAvIra aura mahAtmA buddha', 'yajurveda meM mahAvIra-upAsanA', 'bhagavadgItA meM tIrthaMkara-upAsanA' ityAdi lekhoM ke mAdhyama se bhI prastata adhyAya meM atyadhika jJAnavarddhaka sAmagrI ko sthAna diyA gayA hai| jaina dharma aura vijJAna, ahiMsA dharma, dhArmika nirdayatA Adi sAmayika viSayoM para upalabdha vicAroM ke kAraNa prastuta grantha kI garimA asandigdha rUpa meM vaddhita huI hai| isa koTi kI prabhAvazAlI sAmagrI kA prastutIkaraNa AcArya zrI kI karmaThatA kA pramANa hai| 'vardhamAna purANa' kA saMzodhana aura sampAdana karake AcArya dezabhUSaNa jI ne jaina sAhitya kI samRddha paramparA meM eka aura mahattvapUrNa kar3I jor3I hai| vAstava meM yaha racanA jaina hindI-kAvya meM apanA samucita sthAna banAne meM bhAva, bhASA, chanda, alaMkAra Adi sabhI dRSTiyoM se samartha hai / dezabhUSaNa jI ke kAvya-premI mana ne 'vardhamAna purANa' nAmaka kAvya-grantha ko saMkalita karake bhAratIya samAja ke samakSa apanI sUjha-bUjha tathA dhArmika sAhitya ke prati aTUTa lagana kA pramANa diyA hai| 'vardhamAna purANa' grantha ke pratipAdya viSaya kA paricaya isake nAma se hI ho jAtA hai| isameM bhagavAn mahAvIra ke pUrvajanmoM tathA vartamAna jIvana kA paricaya prApta hotA hai| kavivara navalazAha kRta prastuta grantha brajabhASA kA eka sarala kAvya-grantha hai| purANaparamparA ke anusAra isameM maMgalAcaraNa ke anaMtara vaktA aura zrotA ke lakSaNa prathama adhikAra meM die gae haiN| grantha meM kula milAkara solaha adhikAra haiM / dvitIya adhikAra meM asaMkhya varSoM taka nimna yoniyoM meM bhramaNa Adi kA varNana hai, to tRtIya adhikAra meM nArakIya paridRzyoM kA vrnnn| prastuta kAvya kA mahattva isake uttarArddha ke kAraNa hai| isa dRSTi se paMcama adhikAra meM priyamitra cakravartI ke bhava kA varNana hai tathA anya adhikAroM meM kramazaH tIrthakara-mahimA, garbhAvataraNa mahotsava, janmakalyANaka mahotsava, kevala jJAna kI sRjana-saMkalpa Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApti, samavazaraNa, Izvara-stuti, tattva-nirUpaNa Adi ke bAda kavi ne anta meM vistAra se apanA paricaya diyA hai| isa prakAra mahAvIra-carita kA varNana kavi navalazAha ne paramparAgata rUpa se kiyA hai| prastuta grantha meM kavi ne jaina dharma ke vibhinna siddhAntoM kA pratipAdana jaina purANakAroM kI taraha hI kiyA hai| grantha meM solaha adhikAra rakhane kA kAraNa batAte hue kavi ne bar3I sarasa kalpanAoM kA AdhAra liyA hai| tIrthaMkara-mAtA ne solaha svapna dekhe the, mahAvIra ne pUrvabhava meM solaha kAraNa-bhAvanAoM kA cintana karake tIrthakara prakRti kA baMdha kiyA thA ; kAra solaha svarga haiM ; candramA kI solaha kalAoM ke pUrNa hone para hI pUrNamAsI hotI hai ; striyoM ke solaha hI zRMgAra batAe gae haiM, ATha karmoM kA nAza kara AThavIM pRthvI (mokSa) milatI hai / yaha grantha bhI solaha mAha meM hI likhA gyaa| ina saba kAraNoM se graMtha meM solaha adhikAra die gae haiN| vAstava meM kavi kI yaha sundara kalpanA hai| kavivara navalazAha bhagavAn mahAvIra ke ananya bhakta the / kavi ke mata meM bhagavAna ke darzana-mAtra se hI jIvana saphala ho jAtA hai / ve spaSTa kahate haiM :-- darzana kara surarAja hama, sanmati sArthaka nAma / karma nikandana vIra haiM, vardhamAna guNadhAma / / spaSTa hai ki kavi ne apanI kAvyamayI vANI dvArA sampUrNa grantha meM mahAvIra-carita evaM jaina darzana ke mUla siddhAntoM ko udghATita kiyA hai| kavi navalazAha ne varNya viSaya ke anukUla vibhinna chaMdoM aura alaMkAroM kA prayoga karake apanI pratibhA kA saphala pradarzana kiyA hai, kRti meM kahIM bhI kavi ne anAvazyaka zabdADambara nahIM dikhAyA hai| dharmaprANa racanA hone ke kAraNa yadyapi isakA mUlyAMkana sAhityika stara se apekSita nahIM hai, tathApi isameM koI sandeha nahIM hai ki kavi ne dhArmika tattva-vyAkhyA aura udbodhana kI dRSTi se sArthaka zabdAvalI kA prayoga kiyA hai / grantha meM dohA, chappaya, caupAI, gItikA, soraThA, kavitta, tribhaMgI ityAdi chaMdoM kA prayoga milatA hai / ataH kAvya-sauSThava kI dRSTi se bhI yaha kRti saphala rahI hai| ___kula milAkara yaha kahA jA sakatA hai ki 'bhagavAn mahAvIra aura unakA tattva-darzana' nAmaka vizAlakAya grantha jaina dharma ko samajhane ke lie eka vizvakoza kA kArya kara skegaa| saMpAdaka kI sUjha-bUjha ke kAraNa grantha kA vibhAjana vibhinna adhyAyoM meM isa prakAra huA hai ki jaina dharma ke udbhava aura vikAsa se lekara sampUrNa jaina-darzana ko isa bhA~ti samAhita kara liyA gayA hai ki rocaka zailI meM jJAnavarddhana hotA calatA hai| navalazAha kRta 'vardhamAna purANa' ko pahalI bAra yahA~ prastuta karake AcArya dezabhUSaNa jI ne jaina-sAhitya kI kAvya-paramparA meM eka nayA adhyAya jor3A hai / grantha meM saMkalita vibhinna vidvAnoM ke lekha bhagavAn mahAvIra ko samajhane meM sahAyaka rahe haiN| itanI vipula sAmagrI se maMDita isa vizAlakAya grantha kA ekamAtra prakAzana-uddezya yahI rahA hai ki bhagavAn mahAvIra aura unake sambandha meM sabhI jJAtavya vivaraNa jijJAsu jaina samAja aura jainetara pAThakoM ko eka sthAna para hI upalabdha ho jaae| nizcita rUpa se prastuta graMtha apane uddezya meM saphala rahA hai| ENGNONOVIEMUOVONOMANTISSVVIWSMSVOMOVENOMOVOMM) AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha