Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA : jIveSaNA kI mRtyu pAMcavAM pravacana .
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhamma-sUtra : 1 (ahiMsA) dhammo maMgalamukkiLaM, ahiMsA saMjamo tvo| devA vi taM namaMsanti, jassa dhamme sayA mnno|| dharma sarvazreSTha maMgala hai| (kauna-sA dharma?) ahiMsA, saMyama aura taparUpa dhrm| jisa manuSya kA mana ukta dharma meM sadA saMlagna rahatA hai, use devatA bhI namaskAra karate haiN| 74
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma maMgala hai| kauna-sA dharma? ahiMsA, saMyama aura tp| ahiMsA dharma kI AtmA hai| kala ahiMsA para thor3I bAteM maiMne Apase kahIM, thor3e aura AyAmoM se ahiMsA ko samajha lenA jarUrI hai| hiMsA paidA hI kyoM hotI hai? hiMsA janma ke sAtha hI kyoM jur3I hai? hiMsA jIvana kI parta-parta para kyoM phailI hai? jise hama jIvana kahate haiM, vaha hiMsA kA hI to vistAra hai| aisA kyoM hai? _pahalI bAta, aura atyadhika AdhArabhUta- vaha hai jiivessnnaa| jIne kI jo AkAMkSA hai, usase hI hiMsA janmatI hai| aura jIne ko hama saba Atura haiN| akAraNa bhI jIne ko Atura haiN| jIvana se kucha phalita bhI na hotA ho, to bhI jInA cAhate haiN| jIvana se kucha na bhI milatA ho, to bhI jIvana ko khIMcanA cAhate haiN| sirpha rAkha hI hAtha lage jIvana meM to bhI hama jIvana ko doharAnA cAhate haiN| vinseMTa vAnagAga ke jIvana para eka bahuta adabhuta kitAba likhI gayI hai| aura kitAba kA nAma hai- lasTa phAra lAipha, jiivessnnaa| agara mahAvIra ke jIvana para koI kitAba likhanI ho to likhanA par3egA, 'no lasTa phAra lAipha' / jIveSaNA nhiiN| jIne kA eka pAgala, atyaMta vikSipta bhAva hai hamAre mana meN| marane ke AkhirI kSaNa taka bhI hama jInA hI cAhate haiN| aura yaha jo jIne zaza hai, yaha jitanI vikSipta hotI hai utanA hI hama dUsare ke jIvana ke mUlya para bhI jInA cAhate haiN| agara aisA vikalpa A jAe ki sAre jagata ko miTAkara bhI, mujhe bacane kI suvidhA ho to maiM rAjI ho jaauuNgaa| sabako vinAza kara dUM, phira bhI maiM baca sakatA hoUM to maiM sabake vinAza ke lie taiyAra ho jaauuNgaa| jIveSaNA kI isa vikSiptatA se hI hiMsA ke saba rUpa janmate haiN| marane kI AkhirI ghar3I taka bhI AdamI jIvana ko jora se pakar3e rahanA cAhatA hai| binA yaha pUche hue ki kisalie? jIkara bhI kyA hogA? jIkara bhI kyA milegA? mullA nasaruddIna ko phAMsI kI sajA ho gayI thii| jaba use phAMsI ke takhte ke pAsa le jAyA gayA to usane takhte para car3hane se inakAra kara diyaa| sipAhI bahuta cakita hue| unhoMne kahA ki kyA bAta hai? usane kahA ki sIr3hiyAM bahuta kamajora mAlUma par3atI haiN| agara gira jAUM to tumhAre hAtha-paira TUTeMge ki mere! phAMsI ke takhte para car3hanA hai| sIr3hiyAM kamajora haiM, maiM ina sIr3hiyoM para nahIM car3ha sktaa| nayI sIr3hiyAM laao| una sipAhiyoM ne kahA- pAgala ho gaye ho! maranevAle AdamI ko kyA prayojana hai? nasaruddIna ne kahA- agale kSaNa kA kyA bharosA! zAyada baca jAUM, to laMgar3A hokara maiM nahIM bacanA cAhatA huuN| aura eka bAta
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 pakkI hai ki jaba taka maiM mara hI nahIM gayA hUM, taba taka maiM jIne kI koziza kruuNgaa| sIr3hiyAM nayI caahiye| ___ nayI sIr3hiyAM lagAyI gayIM, taba vaha cddh'aa| phira bhI bahuta saMbhalakara cddh'aa| jaba usake gale meM phaMdA lagA hI diyA gayA, aura majisTreTa ne kahA- nasaruddIna, tujhe koI AkhirI bAta to nahIM kahanI hai? ___ nasaruddIna ne kahA, 'yasa, AI heva Tu se smthiNg| disa ija goiMga Tu bI e lesana Tu mii| yaha jo phAMsI lagAyI jA rahI hai, yaha mere lie eka zikSA siddha hogii|' majisTreTa samajhA nhiiN| usane kahA ki aba zikSA se bhI kyA phAyadA hogA? nasaruddIna ne kahA ki agara dobArA jIvana milA to jisa vajaha se phAMsI laga rahI hai, vaha kAma maiM jarA saMbhalakara kruuNgaa| disa ija goiMga Tu bI e lesana Tu mii| gale meM phaMdA lagA ho to bhI AdamI dUsare jIvana ke bAbata soca rahA hotA hai| dUsarA jIvana mile to isa bAra jisa bhUla cUka se pakar3e gaye haiM aura phAMsI laga rahI hai vaha bhUla cUka nahIM karanI hai- aisA nahIM- saMbhalakara karanI hai| to...disa ija goiMga Tu bI e lesana Tu mii| __ aisA hI hamArA mana hai| kisI bhI kImata para jInA hai| mahAvIra yahI pUchate haiM ki jInA kyoM hai? bar3A gahana savAla uThAte haiN| zAyada jinhoMne pUchA hai, jagata kyoM hai? jinhoMne pUchA hai, sRSTi kisane racI hai? jinhoMne pUchA hai, mokSa kahAM hai? ye savAla itane gahare nahIM haiN| ye savAla bahuta UparI haiN| mahAvIra pUchate haiM, jInA hI kyoM haiM? vhAya disa lasTa phAra lAipha? aura isI prazna se mahAvIra kA sArA ciMtana aura sArI sAdhanA nikalatI hai| ___to mahAvIra kahate haiM, yaha jIne kI bAta hI pAgalapana hai| yaha jIne kI AkAMkSA hI pAgalapana hai| aura isa jIne kI AkAMkSA se jIvana bacatA ho, aisA nahIM hai| kevala dUsaroM ke jIvana ko naSTa karane kI daur3a paidA hotI hai| baca jAtA to bhI ThIka thaa| bacatA bhI nahIM hai| kitanA hI cAho ki jIUM, mauta khar3I hai aura A jAtI hai| kitane loga isa jamIna para hamase pahale jIne kI koziza kara cuke haiN| Akhira aMtataH mauta hI hAtha lagatI hai| to mahAvIra kahate haiM, jIvana kA itanA pAgalapana ki hama dUsare ko vinaSTa karane ko taiyAra haiM aura aMta meM mauta hI hAtha lagatI hai| mahAvIra kahate haiM- aise jIvana ke pAgalapana ko maiM chor3atA hUM jisase dUsaroM ke jIvana ko naSTa karane ke lie maiM taiyAra hotA aura apane ko bacA bhI nahIM paataa| jo vyakti jIveSaNA chor3a detA hai vahI ahiMsaka ho sakatA hai| kyoMki jaba majhe koI Agraha hI nahIM hai ki jIUhI. taba maiM kisI kA vinAza karane ke lie taiyAra nahIM ho sktaa| isalie mahAvIra kI ahiMsA ke prANa meM praveza karanA ho, to vaha prANa hai- jIveSaNA kA tyaag| isakA yaha artha nahIM hai ki mahAvIra marane kI AkAMkSA rakhate haiN| yaha bhrAMti ho sakatI hai| __phrAyaDa ne isa sadI meM manuSya ke bhItara do AkAMkSAoM ko pakar3A hai| eka to jIveSaNA aura eka mRtyu-essnnaa| eka ko vaha kahatA hai, iroja, jIvana kI icchaa| aura eka ko kahatA hai, thAnATosa, mRtyu kI icchaa| vaha kahatA hai ki jaba jIvana kI icchA rugNa ho jAtI hai to mRtyu kI icchA meM badala jAtI hai| yaha bAta ThIka hai| loga AtmahatyAeM bhI to karate haiN| to kyA mahAvIra rAjI hoMge? AtmahatyA karane vAle ko kaheMge ki ThIka hai tU! agara jIveSaNA galata hai to phira mRtyu kI AkAMkSA aura mRtyu ko lAne kI koziza ThIka honI cAhie? phrAyaDa kahatA hai-jina logoM kI jIveSaNA rugNa ho jAtI hai ve phira mRtyu-eSaNA se bhara jAte haiN| phira ve apane ko mArane meM laga jAte haiN| AdamI AtmahatyA karatA huA dikhAI to par3atA hai| lekina phrAyaDa ko utanI gaharI samajha nahIM hai jitanI mahAvIra ko hai| mahAvIra kahate haiM- AtmahatyA karanevAlA bhI jIveSaNA se hI pIr3ita hai| ise thor3A samajhanA pdd'egaa| 76
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA : jIveSaNA kI mRtyu kabhI Apane kisI AdamI ko isa bhAMti AtmahatyA karate dekhA hai, jisakI jIveSaNA naSTa ho gayI ho? nhiiN| maiM cAhatA hUM eka strI mujhe mile aura nahIM milatI to maiM AtmahatyA ke lie taiyAra ho jAtA huuN| agara vaha mujhe mila jAe to maiM AtmahatyA ke lie taiyAra nahIM huuN| maiM cAhatA hUM ki eka bahuta bar3I pratiSThA aura yaza aura ijjata ke sAtha jiiuuN| merI ijjata kho jAtI hai, merI pratiSThA gira jAtI hai- maiM AtmahatyA karane ko tatpara ho jAtA huuN| mujhe vaha pratiSThA vApasa lauTatI ho, mujhe vaha ijjata phira vApasa milatI ho to maiM AkhirI kinAre se mauta ke vApasa lauTa A sakatA huuN| dhana kho jAtA hai kisI kA, pada kho jAtA hai kisI kA to vaha marane ko taiyAra hai| isakA artha kyA hai? mahAvIra kahate haiM- yaha mRtyu-eSaNA nahIM hai| yaha kevala jIvana kA itanA prabala Agraha hai ki maiM kahatA hUM- maiM isa DhaMga se hI jiiuuNgaa| agara yaha DhaMga mujhe nahIM milatA to mara jaauuNgaa| ise thor3A ThIka se smjheN| maiM kahatA hUM, maiM isa strI ke sAtha hI jiiuuNgaa| yaha jIne kI AkAMkSA itanI AgrahapUrNa hai ki isa strI ke binA maiM nahI jiiuuNgaa| maiM isa dhana, maiM isa bhavana, maiM isa pada ke sAtha hI jiiuuNgaa| agara yaha pada aura dhana nahIM hai to maiM nahIM jiiuuNgaa| yaha jIne kI AkAMkSA ne eka viziSTa Agraha pakar3a liyA hai| vaha Agraha itanA gaharA hai ki vaha apane se viparIta bhI jA sakatA hai| vaha Agraha itanA gaharA hai ki apane se viparIta bhI jA sakatA hai| vaha marane taka ko taiyAra ho sakatA hai, lekina gahare meM jIvana kI hI AkAMkSA hai| ___ isalie mahAvIra isa jagata meM akele ciMtaka haiM, jinhoMne kahA ki maiM tumheM marane kI AjJA bhI dUMgA, agara tumameM jIveSaNA bilakula na ho| sirpha akele vicAraka haiM sArI pRthvI para aura sirpha akele dhArmika ciMtaka haiM jinhoMne kahA ki maiM tumheM marane kI bhI AjJA dUMgA, agara tumameM jIvana kI AkAMkSA bilakula na ho| lekina jisameM jIvana kI AkAMkSA nahIM hai vaha cAha ke pIche jIvana kI AkAMkSA hI hotI hai| ulaTe lakSaNoM se bImAriyAM nahIM badala jAtI haiM, jarUrI nahIM hai| Aja se sau sAla pahale cikitsA zAstroM meM ailopethI kI eka bImArI kA nAma thA, vaha sau sAla meM kho gayA hai| usakA nAma thA ddraapsii| aba usa bImArI kA nAma meDikala kitAboM meM nahIM hai| hAlAMki usa bImArI ke marIja aba bhI aspatAloM meM haiM, ve nahIM kho gye| marIja to haiM, lekina vaha bImArI kho gayI hai| vaha bImArI isalie kho gayI ki pAyA gayA ki vaha bImArI eka nahIM hai, vaha sirpha simpTomaiTika hai| DrApsI usa bImArI ko kahate the jisameM manuSya ke zarIra kA tarala hissA kisI eka aMga meM ikaTThA ho jAtA hai| jaise pairoM meM sArI taralatA ikaTThI ho gayI yA peTa meM sArA tarala dravya ikaTThA ho gyaa| saba pAnI bhara gayA hai, saba taralatA peTa meM ikaTThI ho gayI hai| sArA zarIra sUkhane lagA aura peTa bar3hane lagA aura sArI taralatA peTa meM A gyii| usako DrApsI kahate the| agara aspatAla meM jAeM aura eka AdamI ke donoM pairoM meM tarala dravya ikaTThA ho gayA, aura eka AdamI ke ebDAmana meM sArA tarala dravya ikaTThA ho gayA, to lakSaNa eka hai| sau sAla taka yahI samajhA jAtA thA, bImArI eka hai| lekina pIche patA calA ki yaha tarala dravya ikaTThe hone ke aneka kAraNa haiN| bImAriyAM alaga-alaga haiN| yaha hRdaya kI kharAbI se bhI ikaTThA ho sakatA hai| yaha kiDanI kI kharAbI se bhI ikaTThA ho sakatA hai| aura jaba kiDanI kI kharAbI se ikaTThA hotA hai to bImArI dUsarI hai aura jaba hRdaya kI kharAbI se ikaTThA hotA hai to bImArI dUsarI hai| isalie vaha DrApsI kI bImArI jo thI, nAma, vaha samApta ho gyaa| aba paccIsa bImAriyAM haiM, unake alaga-alaga nAma haiN| yaha bhI ho sakatA hai, lakSaNa bilakula eka se hoM aura bImArI eka ho| aura yaha bhI ho sakatA hai ki bImAriyAM do hoM, aura lakSaNa bilakula eka hoN| lakSaNoM se bahuta gahare nahIM jAyA jA sktaa| mahAvIra ne 'saMthArA' kI AjJA dii| mahAvIra ne kahA hai- kisI vyakti kI agara jIvana kI AkAMkSA zUnya ho gayI ho to maiM kahatA hUM, vaha mRtyu meM praveza kara sakatA hai| lekina unhoMne kahA hai ki vaha bhojana chor3a de, pAnI chor3a de| bhojana aura pAnI chor3akara bhI 77
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 AdamI nabbe dina taka nahIM maratA- kama se kama nabbe dina jI sakatA hai, sAdhAraNa svastha AdamI ho to| aura jisa vyakti kI jIvana kI AkAMkSA calI gayI ho, vaha asAdhAraNa rUpa se svastha hotA hai| kyoMki hamArI sArI bImAriyAM jIne kI AkAMkSA se paidA hotI haiN| to nabbe dina taka to vaha mara nahIM sktaa| mahAvIra ne kahA- vaha pAnI chor3a de, bhojana chor3a de, leTa jAe, baiThA rhe| AtmahatyAeM jitanI bhI kI jAtI haiM kSaNoM ke Aveza meM kI jAtI haiN| kSaNa bhI kho jAe to AtmahatyA nahIM ho sakatI / kSaNa kA eka Aveza hotA hai| usa Aveza meM AdamI itanA pAgala hotA hai ki kUda par3atA hai nadI meN| Aga lagA letA hai| zAyada Aga lagAkara jaba zarIra jalatA hai taba pachatAtA hai| lekina taba hAtha ke bAhara ho gayI hotI hai baat| jahara pI letA hai| agara jahara phailane lagatA hai, aura tar3aphana hotI hai, taba pachatAtA hai| lekina taba zAyada hAtha ke bAhara ho gayI hai baat| manovaijJAnika kahate haiM ki agara AtmahatyA karanevAle ko hama kSaNabhara ke lie bhI roka sakeM to vaha AtmahatyA nahIM kara paaegaa| kyoMki utanI maiDanesa kI jo tIvratA hai vaha tarala ho jAtI hai, virala ho jAtI hai, kSINa ho jAtI hai| mahAvIra kahate haiM ki maiM AjJA detA hUM dhyAnapUrvaka mara jAne kii| tuma bhojana-pAnI saba chor3a denA nabbe din| agara usa AdamI meM jarA sI bhI jIveSaNA hogI to bhAga khar3A hogA, lauTa aaegaa| agara jIveSaNA bilakula na hogI to hI nabbe dina vaha ruka paaegaa| nabbe dina laMbA samaya hai| mana eka hI avasthA meM nabbe dina raha jAe, yaha AsAna ghaTanA nahIM hai| nabbe kSaNa nahIM raha paataa| subaha socate the mara jAeMge, zAma ko socate haiM ki dUsare ko mAra ddaaleN| mana nabbe dina...isalie phrAyaDa ko mAnane vAle manovaijJAnika kaheMge ki mahAvIra meM kahIM na kahIM susAiDala tatva hai, kahIM na kahIM AtmahatyAvAdI tatva hai| lekina maiM Apase kahatA hUM- nahIM hai| asala meM jisa vyakti meM jIveSaNA hI nahIM hai usake marane kI eSaNA bhI nahIM hotI / mRtyu kI eSaNA jIveSaNA kA dUsarA pahalU haiviruddha nahIM hai, usI kA aMga hai...viruddha nahIM hai, usI kA aMga hai| isalie mahAvIra ne koI mRtyu kI ceSTA nahIM kii| jisakI jIvana kI ceSTA hI na rahI ho, usakI mRtyu kI ceSTA bhI nahIM raha jaatii| mahAvIra kahate haiM ki eka hisse ko hama pheMka deM, dUsarA hissA usake sAtha hI calA jAtA hai| saMthArA kA mahAvIra kA artha hai- AtmahatyA nahIM, jIveSaNA kA itanA kho jAnA ki patA hI na cale aura vyakti zUnya meM lIna ho jaae| AtmahatyA kI icchA nahIM, kyoMki jahAM taka icchA hai, vahAM taka jIvana kI hI icchA hogii| ise ThIka se samajha leN| DijAyara ija Alaveja DijAyara phAra da laaiph-aalvej| mRtyu kI koI icchA hI nahIM hotii| mRtyu kI icchA meM hI jIvana kI icchA bhI chipI hotI hai, jIvana kA koI Agraha chipA hotA hai| to mahAvIra koI AtmaghAtI nahIM haiN| utanA bar3A AtmajJAnI nahIM huA, AtmaghAtI hone kA savAla nahIM hai| / lekina yaha bAta jarUra saca hai ki mahAvIra ke vicAra meM bahuta se AtmaghAtI utsuka hae, bahata se AtmaghAtI mahAvIra se AkarSita hue| aura una AtmaghAtiyoM ne mahAvIra ke pIche eka paraMparA khar3I kI jisase mahAvIra kA koI bhI saMbaMdha nahIM hai| aise loga jarUra utsuka hue mahAvIra ke pIche jinako lagA ki ThIka hai, marane kI itanI sugamatA aura kahAM milegii| aura marane kA itanA sahayoga aura kahAM milegaa| aura marane kI itanI suvidhA aura kahAM milegii| isalie mahAvIra ke pIche aise loga jarUra Aye jinakA citta rugNa thA, jo maranA cAhate the| jIvana kI AkAMkSA ke tyAga se ve mahAvIra ke karIba nahIM Aye, marane kI AkAMkSA ke kAraNa ve mahAvIra ke karIba A gye| lakSaNa bilakula eka se haiM, lekina bhItara vyakti bilakula alaga the| aura jo marane kI icchA se Aye, ve mahAvIra kI paraMparA meM bahata agraNI ho gye| svabhAvataH jo marane ko taiyAra hai usako netA hone meM koI asavidhA nahIM hotI ho sakatI hai| jo marane ko taiyAra hai vaha paMkti meM Age kabhI bhI khar3A ho sakatA hai, kisI bhI paMkti meN| aura jo apane ko satAne ko taiyAra hai vaha lagA ki baDA tyAgI hai| ,
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA : jIveSaNA kI mRtyu dhyAna rahe, isase mahAvIra ke vicAra ko Aja kI duniyA meM pahuMcane meM bar3I kaThinAI ho rahI hai| kyoMki mahAvIra kA vicAra mAlUma hotA hai, maisocisTa hai, apane ko satAnevAlA hai, pIr3aka-AtmapIr3aka hai| lekina mahAvIra kI deha ko dekhakara aisA nahIM lagatA ki isa AdamI ne apane ko satAyA hogaa| mahAvIra kI praphullatA dekhakara aisA nahIM lagatA ki isa AdamI ne apane ko satAyA hogaa| mahAvIra kA khilA huA kamala dekhakara aisA nahIM lagatA ki isa AdamI ne apanI jar3oM ke sAtha jyAdatI kI hogii| maiM mAnatA hUM ki mahAvIra raMcamAtra bhI AtmapIr3aka nahIM haiN| lekina mahAvIra ke pIche AtmapIr3akoM kI paraMparA ikaTThI huI, yaha jarUra saca hai| jo apane ko satA sakate the yA satAne ke lie utsuka the aura bahuta loga utsuka haiM, dhyAna rakhanA aap|| ___ isa jagata meM do taraha kI hiMsAeM haiM- dUsare ko satAne ke lie utsuka loga aura eka aura taraha kI hiMsA hai, apane ko satAne ke lie utsuka log| apane ko satAne meM bhI kucha logoM ko itanA hI majA AtA hai jitanA dUsare ko satAne meN| balki saca pUchA jAe to dUsare ko satAne meM Apako kabhI itanA adhikAra nahIM hotA, itanI suvidhA aura svataMtratA nahIM hotI jitanI apane ko satAne meM hotI hai| koI virodha hI karanevAlA nahIM hotA! Apa dUsare ko kAMTe para liTAeM to vaha adAlata meM mukadamA calA sakatA hai| Apa khuda ko kAMToM para liTA leM to koI mukadamA nahIM cala sakatA hai, nA ! sirpha sammAna mila sakatA hai! Apa dUsaroM ko bhUkhA mAreM to Apa jhaMjhaTa meM par3a sakate haiM; Apa apane ko bhUkhA mAreM to julUsa nikala sakatA hai, zobhAyAtrA nikala sakatI hai| lekina dhyAna rakheM, satAne kA jo rasa hai vaha eka hI hai| aura mahAvIra kahate haiM jo apane ko satA rahA hai, vaha bhI dUsare ko hI satA rahA hai; kyoMki vaha apane meM do hisse kara letA hai| vaha zarIra ko satAne lagatA hai jo ki vastutaH dUsarA hai| yaha zarIra, jo mere AsapAsa hai, utanA hI dUsarA hai mere liye, jitanA ApakA zarIra jo jarA dUra hai| isameM bheda nahIM hai| yaha zarIra mere nikaTa hai, isalie maiM nahIM huuN| aura ApakA zarIra jarA dUra hai to tU ho gayA! maiM Apake zarIra ko kAMTe cubhAUM to loga kaheMge, yaha AdamI duSTa hai| aura maiM apane zarIra ko kAMTe cubhAUM to loga kaheMge, yaha AdamI mahAtyAgI hai| lekina zarIra donoM hI sthiti meM dUsarA hai| yaha merA zarIra utanA hI dUsarA hai jitanA ApakA zarIra / sirpha pharka itanA hai ki mere zarIra ko satAte vakta koI kAnUna bAdhA nahIM banegA, koI naitikatA bAdhA nahIM bnegii| isalie jo hoziyAra haiM, kuzala haiM ve satAne kA majA apane hI zarIra ko satAkara lete haiN| lekina satAne kA majA eka hI hai| kyA hai majA? jisako hama satA pAte haiM, lagatA hai usake hama mAlika ho gaye haiM, usake hama svAmI ho gaye haiN| jisako hama satA pAte haiM- jisakI hama gardana dabA pAte haiM, lagatA hai hama usake svAmI ho gaye haiN| mahAvIra ke pIche maisocisTa ikaTThe ho gye| unhIM ne mahAvIra kI pUrI paraMparA ko viSAkta kiyA, jahara DAla diyaa| kAraNa to thA, kyoMki mahAvIra kA kAraNa kucha aura thA, lekina inheM vaha kAraNa apIla kiyA, jNcaa| kAraNa yaha thA ki mahAvIra kahate the ki jaba taka maiM jIvana ke lie pAgala hUM taba taka maiM dekha na pAUMgA aMdhepana meM ki maiM dUsare ke jIvana ko naSTa karane ke lie bhI Atura ho gayA huuN| aura jIvana ke lie pAgala honA vyartha hai kyoMki asaMbhava hai| jIvana ko bacAyA nahIM jA sktaa| janma ke sAtha hI mRtyu praveza kara jAtI hai| isalie jo impAsibala hai, usake pIche sirpha pAgalapana hai- jo asaMbhava hai usake pIche sirpha pAgalapana khar3A hotA hai| mRtyu hogI hii| vaha usI dina taya ho gayI, jisa dina jIvana huaa| isalie mahAvIra kahate haiM, jIvana ke lie itanI AkAMkSA hI hiMsA bana jAtI hai| ise samajhanA hai| ise samajhate hI jIveSaNA zUnya hone lagatI hai aura jaba jIveSaNA zUnya hone lagatI hai to mRtyu kI icchA paidA nahIM hotI, mRtyu kA svIkAra paidA hotA hai| inameM bheda hai| matya kI icchA to paidA hotI hai jIveSaNA ko coTa lage taba, aura matya kA svIkAra paidA hotA hai jaba jIveSaNA kSINa ho taba, zAMta ho 79 .
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 tb| mahAvIra mRtyu ko svIkAra karate haiN| mRtyu ko svIkAra karanA ahiMsA hai| mRtyu ko asvIkAra karanA hiMsA hai| aura jaba maiM apanI mRtyu ko asvIkAra karatA hUM to maiM dUsare kI mRtyu ko svIkAra karatA huuN| aura jaba maiM apanI mRtyu ko svIkAra karatA hUM to maiM sabake jIvana ko svIkAra karatA huuN| yaha eka sIdhA gaNita hai| jaba maiM apane jIvana ko svIkAra karatA hUM to maiM dUsare ke jIvana ko inakAra karane ke lie taiyAra huuN| aura jaba maiM apanI mRtyu ko paripUrNa bhAva se svIkAra karatA hUM ki ThIka hai, vaha niyati hai, taba maiM kisI ke jIvana ko coTa pahuMcAne ke lie jarA bhI utsuka nahIM raha jaataa| usake jIvana ko bhI coTa pahuMcAne ke lie jarA bhI utsuka nahIM raha jAtA jo mere jIvana ko coTa phNcaae| kyoMki mere jIvana ko coTa pahuMcAkara jyAdA se jyAdA vaha kyA kara sakatA hai? mRtya! jo ki hone hI vAlI hai| vaha sirpha nimitta bana sakatA hai| vaha kAraNa nahIM hai| mahAvIra kahate haiM ki agara tumhArI koI hatyA bhI kara jAe to vaha sirpha nimitta hai, vaha kAraNa nahIM hai| kAraNa to mRtyu hai, jo jIvana ke bhItara hI chipI hai| isalie usa para nArAja hone kI bhI koI jarUrata nahIM hai| jyAdA se jyAdA dhanyavAda diyA jA sakatA hai| jo hone hI vAlA thA, usameM vaha sahayogI ho gyaa| vaha hone hI vAlA thaa| eka bAra hameM yaha khayAla meM A jAe ki jo hone hI vAlA hai, to hama phira kisI para nArAja nahIM ho skte| ___ mahAvIra kahate haiM, mRtyu kA aNgiikaar| aura bar3e maje kI bAta hai, mRtyu kA aMgIkAra isalie nahIM ki mRtyu koI mahatvapUrNa cIja hai| mRtyu kA aMgIkAra hI isalie ki mRtyu bilakula hI gaira-mahatvapUrNa cIja hai| jaba jIvana hI gaira-mahatvapUrNa hai to mRtyu mahatvapUrNa kaise ho sakatI hai| jaba jIvana taka gaira-mahatvapUrNa hai to mRtyu kA kyA mUlya ho sakatA hai| dhyAna rahe, mRtyu kA utanA hI Apake mana ma mUlya hotA hai jitanA jIvana kA mUlya hotA hai| mRtyu ko jo mUlya milatA hai vaha riphlekTeDa vailyU hai| Apa jIvana ko kitanA mUlya dete haiM utanA mRtyu ko mUlya dete haiN| ___ agara Apa kahate haiM- jInA hI hai kisI kImata para, to Apa kaheMge- maranA nahIM hai kisI kImata pr| yaha sAtha clegaa| Apa kahate haiM- cAhe kucha bhI ho jAe, maiM jIUMgA hI to phira Apa yaha bhI kaha sakate haiM ki cAhe kucha bhI ho jAe, maiM marUMgA nhiiN| Apa jitanA jIvana ko mUlya dete haiM utanA hI mUlya mRtyu meM sthApita ho jAtA hai| aura dhyAna rahe, jitanA mUlya mRtyu meM sthApita ho jAtA hai, utanA hI Apa muzkila meM par3a jAte haiN| mahAvIra kahate haiM- jIvana meM koI mUlya hI nahIM hai to mRtyu kA bhI mUlya samApta ho jAtA hai| aura jisake citta meM na jIvana kA mUlya hai, aura na matya kA, kyA vaha Apako mArane AegA meM rasa legA? kyA vaha Apako samApta karane meM utsuka hogA? hama kitanA mUlya kisI cIja ko dete haiM, usa para hI nirbhara karatA hai saba / sunA hai maiMne ki mullA nasaruddIna eka aMdherI rAta meM eka gAMva ke pAsa se gujaratA hai| cAra coroM ne usa para hamalA kara diyA vaha jI tor3akara lar3A, vaha isa burI taraha lar3A ki agara ve cAra na hote to ekAdha kI hatyA ho jaatii| ve cAra thor3I hI dera meM apane ko bacAne meM laga gaye, AkramaNa to bhUla gye| phira bhI cAra the| bAmuzkila ghaMToM kI lar3AI ke bAda kisI taraha mullA para kabjA kara paaye| aura jaba usakI jeba TaTolI to kevala eka paisA milaa| ve bahuta hairAna hue ki mullA agara ekAdha AnA tumhAre khIse meM rahatA to hama cAroM kI jAna kI koI khairiyata na thii| eka paise ke lie tuma itanA lar3e! hada kara dii| hamane tuma jaisA AdamI nahIM dekhaa| camatkAra ho tuma! mullA ne kahA ki usakA kAraNa hai| paise kA savAla nahIM hai| Ai DoMTa vAMTa Tu eksapoz2a mAi parsanala phAineMziyala pojizana Tu kvAiTa sttreNjrs| maiM bilakula ajanabiyoM ke sAmane apanI mAlI hAlata pragaTa nahIM karanA cAhatA hUM, aura koI kAraNa nahIM hai| jAna lagA detaa| yaha savAla mAlI hAlata ke pragaTa karane kA hai, aura tuma ajnbii| savAla paise kA nahIM hai; savAla paise ke mUlya kA hai| eka paisA hai ki karor3a, yaha savAla nahIM hai| agara paise kA mUlya hai to eka meM bhI mUlya hai aura karor3a meM bhI mUlya hai| aura 80
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA : jIveSaNA kI mRtyu agara karor3a meM mUlya hai to eka meM bhI mUlya hogaa| ___ sunA hai maiMne ki mullA eka ajanabI deza meM gayA, eka aparicita deza meM gyaa| eka liphTa meM savAra hokara jA rahA hai| eka akelI suMdara aurata usake sAtha hai| usane usa strI se kahA ki kyA khayAla hai? sau rupaye meM saudA paTa sakatA hai?...! usa strI ne cauMkakara dekhaa| usane kahA ki ThIka hai| mullA ne kahA- pAMca rupaye kA kyA khayAla hai? usa strI ne kahA- tuma samajhate kyA ho...tuma mujhe samajhate kyA ho? mullA ne kahA- daiTa vI haiva ddisaaiddedd| nAu di kvezcana ija Apha di vailyuu-praaij| yaha to hamane taya kara liyA hai ki kauna yaha to maiMne sau rupaye pachakara taya kara liyA. aba hama kImata taya kara rahe haiN| agara sau rupaye meM strI bika sakatI hai to aba yaha savAla hI nahIM hai ki pAMca rupaye meM kyoM nahIM bika sakatI? vaha taya ho gayA ki tuma kauna ho| usake bAbata koI carcA karane kI jarUrata nahIM hai| aba hama taya kara leM, aba maiM apanI jeba para khayAla kara rahA hUM, mullA ne kahA, ki apane pAsa paise kitane haiM? yaha hamArI... hamArI jiMdagI meM jo bhI mUlya hai, vaha karor3a kA hai yA eka paise kA, yaha savAla nahIM hai| dhana kA mUlya hai to phira eka paise meM bhI mUlya hai aura karor3a meM bhI mUlya hai| mUlya hI nahIM hai, to phira paise meM bhI nahIM hai aura karor3a meM bhI nahIM hai| aura agara eka paise meM jitanA mUlya hai, phira usake khone meM utanI hI pIr3A hai| vaha pIr3A bhI utanI hI mUlyavAna hai| agara jIvana hI nirmUlya hai to mRtyu meM kyA raha jAtA hai! aura agara jIvana hI nirmUlya hai to jIvana se saMbaMdhita jo sArA vistAra hai, usameM kyA mUlya raha jAtA hai! jisake lie jIvana hI nirmUlya hai, usake lie dhana kA koI mUlya hogA? kyoMki dhana kA sArA mUlya hI jIvana kI surakSA ke lie hai! jisake lie jIvana hI nirmUlya hai, usake lie mahala kA koI mUlya hogA? kyoMki mahala kA sArA mUlya hI jIvana kI surakSA ke lie hai| jisake lie jIvana kA koI mUlya nahIM, usake lie pada kA koI malya hogA? kyoMki pada kA sArA malya hI ___ jIvana kA mUlya zUnya huA ki sAre vistAra kA mUlya zUnya ho jAtA hai| sArI mAyA gira jAtI hai| aura jaba jIvana kA hI mUlya na rahA to mRtyu kA kyA mUlya hogA! kyoMki mRtyu meM utanA hI mUlya thA, jitanA jIvana meM hama DAlate the| jitanA lagatA thA ki jIvana ko bacAUM, utanA hI mRtyu se bacane kA savAla uThatA thaa| jaba jIvana ko bacAne kI koI bAta na rahI to matyu ho yA na ho, barAbara ho gyaa| jisa dina mere jIvana kA koI mUlya nahIM raha jAtA usa dina merI mRtyu zUnya ho jAtI hai| aura mahAvIra kahate haiM ki usI dina amata ke dvAra khulate haiM- mahAjIvana ke, parama jIvana ke, jisakA koI aMta nahIM hai| isalie mahAvIra kahate haiM- ahiMsA dharma kA prANa hai| usI se amRta kA dvAra khulatA hai| usI se, hama use jAna pAte haiM jisakA koI aMta nahIM, jisakA koI prAraMbha nahIM, jisa para kabhI koI bImArI nahIM AtI aura jisa para kabhI dukha aura pIr3A nahIM utrtii| ___ jahAM koI saMtApa nahIM, jahAM koI mRtyu kabhI ghaTita nahIM hotI, jahAM aMdhakAra kI kiraNa ko utarane kI koI suvidhA nahIM, jahAM prakAza hI prakAza hai| to mahAvIra ko mRtyuvAdI nahIM kahA jA sakatA aura unase bar3A amRta kA talAzI nahIM hai koii| lekina amRta kI talAza meM unhoMne pAyA hai ki jIveSaNA sabase bar3I bAdhA hai| kyoM pAyA hai? jIveSaNA isalie bAdhA hai ki jIveSaNA ke cakkara meM Apa vAstavika jIvana kI khoja se vaMcita raha jAte haiN| jIne kI icchA aura jIne kI koziza meM Apa patA hI nahIM lagA pAte ki jIvana kyA hai| mullA bhAgA jA rahA hai eka gAMva meN| use vyAkhyAna denA hai| eka AdamI usase rAste meM pUchatA hai ki mullA, usa masjida meM
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 dharma ke saMbaMdha meM bolane jA rahe ho, Izvara ke saMbaMdha meM? Izvara ke saMbaMdha meM tumhArA kyA vicAra hai? mallA kahatA hai- abhI vicAra karane kI phurasata nahIM, abhI maiM vyAkhyAna dene jA rahA hN| Ai heva no TAima Tu thiMka naau| abhI maiM vyAkhyAna dene jA rahA huuN| abhI bakavAsa meM mata DAlo mujhe| bolane kI phikra meM akasara AdamI socanA bhUla jAte haiN| daur3ane ke iMtajAma meM akasara AdamI maMjila bhUla jAte haiN| kamAne kI ciMtA meM akasara AdamI bhUla jAte haiM, kisalie? jIne kI koziza meM khayAla hI nahIM AtA ki kyoM? socate haiM ki pahale koziza to kara leM, phira kyoM kI talAza kara leNge| kisalie bacA rahe haiM, yaha khayAla hI miTa jAtA hai| jo bacA rahe haiM usameM hI itane saMlagna ho jAte haiM ki vahI 'eMDa anaTu iTaselpha', apanA apane meM hI aMta bana jAtA hai| na ikaTThA karatA calA jAtA hai| pahale vaha zAyada socatA bhI rahA hogA ki kisalie? phira dhana ikaTThA karanA hI lakSya ho jAtA hai| phira use yAda hI nahIM rahatA ki kislie| phira vaha mara jAtA hai ikaTThA krte-krte| vaha nahIM batA sakatA ki kisalie ikaTThA kara rahA thaa| vaha itanA hI kaha sakatA thA ki aba ikaTThA karane meM majA Ane lagA thaa| aba jIne meM hI majA Ane lagA thaa| aba kisalie jInA thA- kyoM jInA thA- jIvana kyA thA? yaha saba cUka jAtA hai| ___ mahAvIra kahate haiM- jIveSaNA jIvana kI vAstavika talAza se vaMcita kara detI hai| aura jIveSaNA sirpha marane se bacane kA iMtajAma jAtI hai- amRta ko jAnane kA nahIM, marane se bacane kaa| hama saba DipheMsa kI hAlata meM lage haiM, caubIsa ghNtte| mara na jAeM. basa itanI hI koziza hai| saba kucha karane ko taiyAra haiM ki mara na jaaeN| lekina jIkara kyA kareMge? to hama kahate haiM- pahale marane kA bacAva ho jAe, phira soca leNge| mRtyu se bacane kI koziza amRta se bacAva ho jAtI hai| jIvana bacAne kI koziza, jIvana ke vAstavika rUpa ko, parama rUpa ko jAnane meM rukAvaTa ho jAtI hai| mahAvIra mRtyuvAdI nahIM haiN| mahAvIra isa jIveSaNA kI daur3a se rokate hI isIlie haiM tAki hama usa parama jIvana ko jAna sakeM jise bacAne kI koI jarUrata hI nahIM hai. je koI miTA nahIM sakatA, kyoMki usake miTane kA koI upAya hI nahIM hai| usa jIvana ko jAnakara vyakti abhaya ho jAtA hai| aura jo abhaya ho jAtA hai, vaha dUsare ko bhayabhIta nahIM krtaa| __hiMsA dUsare ko bhayabhIta karatI hai| Apa apane ko bacAte haiM, dUsare meM bhaya paidA krke| Apa dUsare ko dUra rakhate haiM phAsale pr| Apake aura dUsare ke bIca meM aneka taraha kI talavAreM Apa aTakA rakhate haiN| aura jarA-sA hI kisI ne ApakI sImA kA atikramaNa kiyA ki ApakI talavAra usakI chAtI meM ghusa jAtI hai| atikramaNa na bhI kiyA ho, Apa agara zaMkita ho gaye aura socA ki atikramaNa kiyA hai, to bhI talavAra ghusa jAtI hai| vyakti bhI aise hI jIte haiM, samAja bhI aise hI jIte haiN| rASTra bhI aise hI jIte haiN| isalie sArA jagata hiMsA meM jItA hai, bhaya meM jItA hai| mahAvIra kahate haiM- sirpha ahiMsaka hI abhaya ko upalabdha ho sakatA hai| aura jisane abhaya nahIM jAnA hai vaha amRta ko kaise jAnegA? bhaya ko jAnanevAlA mRtyu ko hI jAnatA rahatA hai| to mahAvIra kI ahiMsA kA AdhAra hai, jIveSaNA se mukti| aura jIveSaNA se mukti mRtyu kI eSaNA se bhI mukti ho jAtI hai| aura isake sAtha hI jo ghaTita hotA hai cAroM tarapha, hamane usI ko mulyavAna samajha rakhA hai| mahAvIra eka cIMTI para paira nahIM rakhate haiM, isalie nahIM ki mahAvIra bahuta utsuka haiM cIMTI ko bacAne ko| mahAvIra isalie cIMTI para paira nahIM rakhate- sAMpa para bhI paira nahIM rakhate, bicchU para bhI paira nahIM rakhate- kyoMki mahAvIra aba apane ko bacAne ko bahuta utsuka nahIM haiN| utsuka hI nahIM haiN| aba unakA kisI se koI saMgharSa na rahA, kyoMki sArA saMgharSa isI bAta meM thA ki maiM apane ko bcaauuN| aba ve taiyAra haiM- jIvana to jIvana, mRtyu to mRtyu, ujAlA to ujAlA, aMdherA to aMdherA / aba ve taiyAra haiN| aba kucha bhI Aye ve taiyAra haiN| unakI svIkRti parama hai| .
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA : jIveSaNA kI mRtyu isalie maiMne kahA ki buddha ne jise tathAtA kahA hai, mahAvIra use hI ahiMsA kahate haiN| lAotse ne jise ToTala aiksaiTibiliTI kahA hai ki maiM saba karatA hUM svIkAra, use hI mahAvIra ne ahiMsA kahA hai| jise saba svIkAra hai, vaha hiMsaka kaise ho skegaa| hiMsaka na hone kA koI niSedha kAraNa nahIM hai, vidhAyaka kAraNa hai, kyoMki saba svIkAra hai| isalie niSedha kA koI kAraNa nahIM hai| kisI ko miTAne ke lie taiyArI karane kA koI kAraNa nahIM hai| hAM, agara koI miTAne AtA ho to mahAvIra usake lie taiyAra haiN| isa taiyArI meM bhI dhyAna rakheM ki koI prayatna nahIM hai mahAvIra kA, ki ve saMbhalakara taiyAra ho jAeMge ki ThIka hai maaro| itanA praya kA hI prazna hai| mahAvIra itanA saMbhalakara bhI taiyAra nahIM hoMge, ve khar3e hI raheMge jaise ve the hI nahIM, anupasthita the| ___ isake eka hisse para aura khayAla kara lenA jarUrI hai| jitane jora se hama apane ko bacAnA cAhate haiM, hamArA vastuoM kA bacAva utanA hI pragAr3ha ho jAtA hai| jIveSaNA 'mere' kA phailAva banatI hai| yaha merA hai, yaha pitA mere haiM, yaha mAM merI hai, yaha bhAI merA hai, yaha patnI merI hai, yaha makAna merA hai, yaha dhana merA hai- hama 'mere' kA eka jAla khar3A karate haiM apane cAroM trph| vaha isalie khar3A karate haiM ki usa pahare ke bhItara hI hamArA 'maiM baca sakatA hai| agara merA koI bhI nahIM to maiM nipaTa akelA bahuta bhayabhIta ho jaauuNgaa| koI merA hai to sahArA hai, sephTI hai, surakSA hai| isalie jitanI jyAdA cIjeM Apa ikaTThI kara lete haiM, utane Apa akar3akara calane lagate haiN| lagatA hai jaise aba ApakA koI kucha bigAr3a na skegaa| eka cIja bhI Apake hAtha se chUTatI hai, to kisI gahare arthoM meM Apako mRtyu kA anubhava hotA hai| agara ApakI kAra TUTa jAtI hai to sirpha kAra nahIM TUTatI, Apake bhItara bhI kucha TUTatA hai| ApakI patnI maratI hai to patnI nahIM maratI, pati ke bhItara bhI kucha gahana mara jAtA hai| khAlI ho jAtI hai jgh| asalI pIr3A patnI ke marane se nahIM hotI hai| asalI pIr3A 'mere' ke phailAva ke kama ho jAne se hotI hai| eka jagaha aura TUTa gyii| eka... eka morcA asurakSita ho gayA, eka jagaha paharA kama ho gayA, vahAM se khatarA aba A sakatA hai| __ eka mitra haiM mere| patnI mara gayI hai unkii| to patnI kI tasvIreM sAre makAna meM, dvAra-daravAje para saba jagaha lagA rakhI haiN| kisI se milate-julate nahIM, tasvIreM hI dekhate rahate haiN| unake kisI mitra ne mujhase kahA, aisA prema pahale nahIM dekhaa| adabhuta prema hai| maiMne kahA, prema nahIM hai| vaha AdamI aba DarA huA hai| aba koI bhI dUsarI strI usake jIvana meM praveza kara sakatI hai| aura ye tasvIreM lagAkara aba vaha paharA lagA rahA hai| unhoMne kahA- Apa kaisI bAta karate haiM? maiMne kahA- maiM calUMgA, maiM unheM jAnatA huuN| aura jaba maiMne una mitra ko kahA- saca bolo, socakara bolo, ThIka se vicAra karake bolo| aba tuma dUsarI striyoM se bhayabhIta to nahIM ho? unhoMne kahA- Apako yaha kaise patA calA? yahI Dara hai mere mana meM ki kahIM maiM apanI patnI ke prati vizvAsaghAAtI siddha na ho jaauuN| isalie usakI yAda ko cAroM tarapha ikaTThI karake baiThA huA huuN| kisI strI se milane meM bhI DaratA huuN| __ AdamI kA mana bahuta jaTila hai| aura aba yaha havA bhI cAroM tarapha phaila gayI hai ki patnI ke prati itanA prema hai ki jo do sAla pahale patnI mara gayI, usako vaha jilAye hue haiM apane makAna meN| yaha havA bhI unakI surakSA kA kAraNa bnegii| yaha havA bhI unheM rokegii| yaha pratiSThA bhI rokegii| para maiMne una mitra ke mitra ko kahA thA ki jyAdA dera nahIM calegI yaha surkssaa| jaba asalI patnI nahIM bacatI, to ye tasvIreM kitanI dera baceMgI? 83
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 abhI mujhe nimaMtraNa patra AyA hai ki unakA vivAha ho rahA hai| yaha jyAdA dina nahIM baca sktaa| itanA bhayabhIta AdamI jyAdA dina nahIM baca sktaa| itanA asurakSita AdamI jyAdA dina nahIM baca sktaa| ___ vastuoM para, vyaktiyoM para jo hama 'mere' kA phailAva karate haiM, mahAvIra usako bhI hiMsA kahate haiN| mahAvIra parigraha ko hiMsA kahate haiN| mahAvIra kA vastuoM se koI virodha nahIM hai, aura na mahAvIra ko isase koI prayojana hai ki Apake pAsa koI vastu hai yA nhiiN| mahAvIra kA isase jarUra prayojana hai ki ApakA usase kitanA moha hai| kitanA usako Apa pakar3e hue haiM, kitanA Apane usa vastu ko apanI AtmA banA liyA hai| ___ yaha mullA nasaruddIna bar3A pyArA AdamI hai| isake jIvana meM bahuta adabhuta ghaTanAeM haiN| eka hoTala meM ThaharA huA hai| chor3a rahA hai hoTala, nIce TaiksI meM saba sAmAna rakha AyA hai, taba use khayAla AyA ki chAtA kamare meM bhUla AyA hai| sIr3hiyAM car3hakara vApasa AyA, cAra maMjila hottl| vApasa pahuMcA to dekhA ki kamarA to kisI navavivAhita jor3e ko de diyA jA cukA hai| daravAjA baMda hai, aMdara kucha bAta calatI hai| chAtA binA liye jA nahIM sakatA aura abhI yaha jo bAta calatI hai, usako bhI binA sune nahIM jA sktaa| kI-hola para, cAbI ke cheda para kAna lagAkara sunaa| yuvaka apanI patnI se kaha rahA hai, tere ye suMdara bAla, ye AkAza meM ghirI huI ghaTAoM kI taraha bAla, ye kisake haiM, devI. ye bAla kisake haiM? devI ne kahA, tumhaare| aura kisake? 'ye terI AMkheM, machaliyoM kI taraha caMcala', usa puruSa ne pUchA, 'ye kisakI haiM? devI, ye AMkheM kisakI haiM?' usa strI ne kahA, tumhArI, aura kisakI? mullA kucha becaina huaa| usane kahA, Thaharo bhAI! devI, mujhe patA nahIM bhItara kauna hai, lekina jaba chAte kA naMbara Aye to khayAla rakhanA, merA hai| usakI becainI svAbhAvika hai| AegA hI chAte kA naMbara / sArI jiMdagI uThate-baiThate, kyA merA hai isakI phikra hai- kahIM koI aura to usa 'mere' para kabjA nahIM kara rahA hai? kahIM koI aura to usa 'mere' kA mAlika nahIM bana rahA hai? savAla yaha bar3A nahIM hai ki yaha vastu kisakI ho jaaegii| vastu kisI kI nahIM hotI hai| mahAvIra kahate haiM ki vastu kisI kI nahIM hotI hai| use kabhI patA nahIM calatA ki vaha kisakI hai| tuma laDate ho, marate ho. samApta ho jAte ho, vastueM apanI jagaha par3I raha jAtI haiN| vahI jamIna kA Tukar3A, jisako Apa apanA kaha rahe haiM, kitane loga use apanA kaha cuke haiN| kabhI hisAba kiyA hai, kitane loga usake dAvedAra ho cuke haiM aura jamIna ke Tukar3e ko jarA bhI patA nhiiN| dAvedAra Ate haiM aura cale jAte haiM aura jamIna kA Tukar3A apanI jagaha par3A rahatA hai| dAve saba kAlpanika haiM, imejinarI haiN|| ___ Apa hI dAvA karate haiM, Apa hI dUsare dAvedAroM se lar3a lete haiM, mukadame ho jAte haiM, sira khula jAte haiM, hatyAeM ho jAtI haiN| vaha jamIna kA Tukar3A apanI jagaha par3A rahatA hai| jamIna ke Tukar3e ko patA bhI nahIM hai| yA agara patA hogA to patA dUsare DhaMga se hogaa| jamIna kA Tukar3A kahatA hogA, yaha AdamI merA hai| jo AdamI kaha rahA hai, yaha jamIna merI hai, agara jamIna ko koI patA hogA to jamIna kA Tukar3A kahatA hogA, yaha AdamI merA hai| kauna jAne, jamInoM meM mukadame calate hoN| Apasa meM saMgharSa ho jAtA ho ki yaha AdamI merA hai, tumane kaise kahA ki merA hai| agara koI jamIna ko patA hotA hogA to usako apanI mAlakiyata kA patA hotA hogaa| dhyAna rahe, hama sabako apanI mAlakiyata kA patA hai| aura mAlakiyata ke lie hama itane utsuka haiM ki agara jiMdA AdamI ke hama mAlika na ho sake to hama use mArakara bhI mAlika honA cAhate haiN|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhaMsA : jIveSaNA kI mRtyu aura hamAre jIvana kI adhika hiMsA isIlie hai| jaba eka pati eka strI kA mAlika hotA hai, use patnI banA letA hai to usameM strI to karIba-karIba nabbe pratizata mara hI jAtI hai| binA mAre mAlika honA muzkila hai| kyoMki dUsarA bhI mAlika honA cAhatA hai| agara vaha jiMdA rahegA to vaha mAlika hone kI koziza kregaa| isalie aba dhyAna rakheM, bhaviSya meM strI para, puruSoM para mAlakiyata kI saMbhAvanA kama hotI jAtI hai| agara striyoM ko samAnatA kA haka diyA to patnI baca nahIM sktii| patnI tabhI taka baca sakatI thI jaba taka strI ko koI haka nahIM thaa| usako bilakula hI mAra DAlate to hI patnI baca sakatI thii| vaha bilakula nakAra ho jAtI to hI pati ho sakatA hai| aba jaba use barAbara kareMge to pati hone kA upAya nhiiN| aba mitra hone se jyAdA kI saMbhAvanA nahIM raha jaaegii| kyoMki donoM agara samAna haiM to mAlakiyata kaise Tika sakatI hai? lekina samAnatA bhI TikAnI bahuta muzkila hai| Dara to yaha hai ki strI jyAdA dina samAna nahIM rhegii| thor3e dina meM puruSa ko AMdolana calAnA par3egA ki hama striyoM ke samAna haiN| yaha jyAdA dina nahIM clegaa| kyoMki strI bahuta dina asamAna raha lii| yaha to pahalA kadama hai samAna hone kaa| aba isake Upara jAne kA dUsarA kadama, vaha uThanA zurU ho gayA hai| bahuta jaldI jagaha-jagaha puruSa julUsa nikAla rahe hoMge, gherAva kara rahe hoMge ki puruSa striyoM ke samAna haiM, kauna kahatA hai ki hA samAnatA jyAdA dera Tika nahIM sktii| kyoMki jahAM mAlakiyata aura jahAM hiMsA gahana hai vahAM kisI na kisI ko asamAna honA hI par3egA, kisI na kisI ko nIce honA hI pdd'egaa| majadUra lar3egA, pUMjIpati ko nIce kara degaa| kala pAegA ki koI aura Upara baiTha gayA hai| isase koI pharka nahIM pdd'taa| mahAvIra kahate haiM, jaba taka jagata meM mAlakiyata kI AkAMkSA hai yAnI jIveSaNA jaba itanI pAgala hai ki vaha binA mAlika hue rAjI nahIM hotI- taba taka duniyA meM koI samAnatA saMbhava nahIM hai| __isalie mahAvIra samAnatA meM utsuka nahIM haiM, ahiMsA meM utsuka haiN| ve kahate haiM- agara ahiMsA phaila jAe to hI samAnatA saMbhava hai| mAlakiyata kA rasa hI TUTa jAe, to hI duniyA se mAlakiyata miTegI, anyathA mAlakiyata nahIM miTa sakatI hai| sirpha mAlika badala sakate haiN| mAlika badalane se koI pharka nahIM pdd'taa| bImArI apanI jagaha banI rahatI hai| upadrava apanI jagaha bane rahate haiN| hiMsA kA jo vAstavika hamAre jIvana meM kriyamAna rUpa hai, vaha mAlakiyata hai| ___ mahAvIra ne jaba mahala chor3A to hameM lagatA hai- mahala chor3A, dhana chor3A, parivAra chodd'aa| mahAvIra ne sirpha hiMsA chodd'ii| agara gahare meM jAeM to mahAvIra ne sirpha hiMsA chodd'ii| yaha saba hiMsA kA phailAva thaa| ye paharedAra jo daravAje para khar3e the, ve patthara kI majabUta dIvAreM jo mahala ko ghere thIM, yaha dhana aura ye tijoriyAM-ye saba Ayojana the hiMsA ke| yaha mere aura tere kA bheda, yaha saba Ayojana thA hiMsA kaa| mahAvIra jisa dina khule AkAza ke nIce Akara nagna khar3e ho gaye, usa dina kahA ki aba maiM hiMsA ko chor3atA hai, isalie saba surakSA chor3atA huuN| isalie saba AkramaNa ke upAya chor3atA huuN| aba maiM nihatthA, nizastra, zUnyavata bhaTakU~gA isa khule AkAza ke niice| aba merI koI surakSA nahIM, aba merA koI AkramaNa nahIM, aba merI koI mAlakiyata kaise ho sakatI hai| ahiMsaka kI koI mAlakiyata nahIM ho sktii| agara koI apanI laMgoTI para bhI mAlakiyata batAtA hai ki yaha merI hai- isase koI pharka nahIM par3atA ki mahala merA hai ki laMgoTI merI hai| vaha mAlakiyata hiMsA hai| isa laMgoTI para bhI gardaneM kaTa sakatI haiN| aura yaha mAlakiyata bahuta sUkSma hotI calI jAtI hai-dhana chor3a detA hai eka AdamI, lekina kahatA hai, dharma, yaha merA hai| __ mere eka mitra abhI eka jaina sAdhu ke pAsa gaye hoMge- abhI eka-do dina phle| maiM mahAvIra ke saMbaMdha meM kyA kaha rahA hUM, mitra ne unheM batAyA hogaa| una sAdhu ne kahA ki koI aura mahAvIra hoMge, ve unake hoMge, ve hamAre mahAvIra nahIM haiN| ve jisa mahAvIra ke saMbaMdha meM bola rahe haiM ve hamAre mahAvIra nahIM haiN| 85
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 mAlakiyata bar3I sUkSma hai| mahAvIra taka para bhI mAlakiyata hai| hiMsA hama vahAM taka nahIM chor3eMge- yaha dharma merA hai, yaha zAstra merA hai, yaha siddhAMta merA hai- rasa AtA hai, rasa kisako AtA hai bhItara? jahAM-jahAM 'merA' hai vahAM-vahAM hiMsA hai| jo 'mere' ko saba bhAMti chor3a detA hai- dhana para hI nahIM, dharma para bhI, mahAvIra aura kRSNa aura buddha para bhI- jo kahatA hai ki merA kucha bhI nahIM hai| aura dhyAna rahe, jisa dina koI kaha pAtA hai, merA kucha bhI nahIM, usI dina maiM kauna hUM', ise jAna pAtA hai| isake pahale nahIM jAna paataa| isake pahale 'mere' ke phailAva meM ulajhA rahatA hai, paridhi pr| isalie 'maiM' ke kendra para koI patA nahIM calatA hai| ___ ise aisA samajha leM, ahiMsA satra hai AtmA ko jAnane kaa| kyoMki 'mere' kA jaba sArA bhAva gira jAtA hai to phira maiM hI bacatA hUM phira, koI aura to bacatA nhiiN| nipaTa maiM, akelA maiM / aura tabhI jAna pAtA hUM, kyA hUM, kauna hUM, kahAM se hUM, kahAM ke lie huuN| taba sAre dvAra rahasya ke khula jAte haiN| ___ mahAvIra ne akAraNa hI ahiMsA ko parama dharma nahIM kaha diyA hai| parama dharma kahA hai isalie ki usa kuMjI se sAre dvAra khula sakate haiM, jIvana ke rahasya ke| eka aura tIsarI dRSTi se ahiMsA ko samajha leM to ahiMsA kA khayAla hamArA spaSTa aura pUrA ho jaae| kahA hai ki saba hiMsA Agraha hai| yaha ati sakSama bAta hai| Agraha hiMsA hai, anAgraha ahiMsA hai| aura isI kAraNa mahAvIra ne jisa vicAra-saraNI ko janma diyA hai, usakA nAma hai 'anekaaNt'| vaha ahiMsA ke vicAra kA jagata meM phailAva hai| anekAMta kI dRSTi jagata meM koI dUsarA vyakti nahIM de skaa| kyoMki ahiMsA kI dRSTi ko koI dUsarA vyakti itanI gahanatA meM samajha hI nahIM skaa| samajhA hI nahIM skaa| anekAMta mahAvIra se paidA huA usakA kAraNa hai ki mahAvIra kI ahiMsA kI dRSTi ko jaba unhoMne vicAra ke jagata para lagAyA, vastuoM ke jagata para lagAyA to parigraha phalita huaa| jIvana ke jagata para lagAyA to mRtyu kA varaNa phalita huaa| aura jaba vicAra ke jagata para lagAyA-jo ki hamArA bahata sUkSma saMgraha hai, vicAra kA jgt| dhana bahata sthUla saMgraha hai, cora use le jA sakate haiN| vicAra bahuta sUkSma saMgraha hai, cora use nahIM curA skte| philahAla abhI taka to nahIM curA skte| yaha sadI pUre hote-hote cora Apake vicAra curA skeNge| kyoMki Apake mastiSka ko Apake binA jAne par3hA jA skegaa| aura kyoMki Apake mastiSka se kucha hisse bhI nikAle jA sakate haiM, jinakA Apako patA hI nahIM clegaa| aura Apake mastiSka ke bhItara bhI ilekTroDa rakhe jA sakate haiM, aura Apase aise vicAra karavAye jA sakate haiM jo Apa nahIM kara rahe, lekina Apako lagegA ki maiM kara rahA huuN| abhI amarIkA meM DA. grIna aura dUsare logoM ne jAnavaroM kI khopar3I meM ilekTroDa rakhakara jo prayoga kiye haiM ve sarvAdhika mahatvapUrNa haiN| eka ghor3e kI yA eka sAMDa kI khopar3I meM ilekTroDa rakha diyA hai| vaha ilekTroDa rakhane ke bAda vAyaralesa se usakI khopar3I ke bhItara ke snAyuoM ko saMcAlita kiyA jA sakatA hai, jaisA caaheN| aura DA. grIna ke Upara hamalA karatA hai vaha saaNdd| ve lAla chatarI lekara usake sAmane khar3e haiM aura hAtha meM unake TrAMjisTara hai choTA-sA, jisase usakI khopar3I ko saMcAlita kreNge| vaha daur3atA hai pAgala kI trh| lagatA hai ki hatyA kara ddaalegaa| saikar3oM loga gherA lagAkara khar3e haiN| vaha bilakula A jAtA hai-vaha sAmane A jAtA hai| aura vaha baTana dabAtA hai apane TrAMjisTara kii| vaha ThaMDA ho jAtA hai, vaha vApasa lauTa jAtA hai| yaha AdamI ke sAtha bhI ho skegaa| isameM koI bAdhA nahIM raha gayI hai| vaijJAnika kAma pUrA ho gayA hai| kucha kahA nahIM jA sakatA ki tAnAzAhI sarakAreM hara bacce kI khopar3I meM bacapana se hI rakha deN| phira kabhI upadrava nhiiN| eka baTana dabAyI jAe, pUrA mulka ekadama jaya-jayakAra karane lge| miliTrI ke dimAga meM to yaha rakhA hI jaaegaa| taba baTana dabA dI aura lAkhoM loga mara jAeMge binA bhayabhIta hue, kUda jAeMge Aga meM binA ciMtA kiye| aura unako lagegA ki ve hI kara rahe haiN| hAlAMki yaha pahale se bhI kiyA jA rahA hai, lekina karane ke DhaMga purAne the, muzkila ke the| 86
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA : jIveSaNA kI mRtyu eka AdamI ko samajhAnA par3atA hai ki agara tU deza ke lie maregA to svarga jaaegaa| isako bahuta samajhAnA par3atA hai, taba usakI khopar3I meM ghusatA hai| hAlAMki yaha bhI ghusAnA hI hai| isameM koI matalaba nahIM hai| isako bhI bacapana se gAthAeM sunA-sunAkara rASTrabhakti kI aura jamAnebhara ke pAgalapana kI, isake dimAga ko taiyAra kiyA jAtA hai| phira eka dina vardI pahanAkara isase kavAyada karavAyI jAtI hai do-cAra sAla tk| isakI khopar3I meM DAlane kA yaha upAya bhI ilekTroDa hI hai, lekina yaha purAnA hai, bailagAr3I ke DhaMga se calatA hai| phira eka dina yaha AdamI jAtA hai aura mara jAtA hai yuddha ke maidAna meM chAtI kholakara aura socatA hai ki yaha 'maiM' mara rahA hUM, aura socatA hai ki yaha balidAna 'maiM' de rahA hUM, aura socatA hai, ye vicAra 'mere' haiN| yaha deza merA aura yaha jhaMDA merA hai| aura ye saba bAteM isake dimAga meM kinhIM aura ne rakhI haiN| jinhoMne rakhI haiM ve rAjadhAniyoM meM baiThe hue haiN| ve kabhI kisI yuddha para nahIM jaate| ThIka hai, itanI parezAnI karane kI kyA jarUrata hai, jaba ilekTroDa rakhane se AsAnI se kAma ho jaaegaa| ar3acana kama hogI, bhUla-cUka kama hogii| bahuta jaldI vicAra kI saMpadA para bhI cora pahaMca jaaeNge| khatare vahAM ho jAeMge, lekina aba taka kama se kama vicAra kI saMpadA bahuta sUkSma rahI hai| ___ mahAvIra kahate haiM ki vicAra kI saMpadA ko bhI merA mAnanA hiMsA hai| kyoMki jaba bhI maiM kisI vicAra ko kahatA haM 'merA', tabhI maiM satya se cyuta ho jAtA huuN| aura jaba bhI maiM kahatA hUM ki yaha merA vicAra hai, isalie ThIka hai- aura hama sabhI yaha kahate haiM, cAhe hama kahate hoM pragaTa, cAhe na kahate hoN| jaba hama kahate haiM ki yahI satya hai, to hama yaha nahIM kahate ki jo maiM kaha rahA hUM vaha satya hai, taba hama yaha kahate haiM ki jo kaha rahA hai vaha satya hai| maiM satya hUM to merA vicAra to satya hogA hI- maiM satya hUM, to merA vicAra satya hogaa| jitane vivAda haiM isa jagata meM ve satya ke vivAda nahIM haiN| jitane vivAda haiM ve saba 'maiM' ke vivAda haiN| jaba Apa kisI se vivAda meM par3a jAte haiM aura koI bAta calatI hai aura Apa kahate haiM yaha ThIka hai, aura dUsarA kahatA hai yaha ThIka nahIM hai, taba jarA bhItara jhAMkakara dekhanA ki thor3I dera meM hI Apako pakkA patA cala jAegA ki aba savAla vicAra kA nahIM hai| aba savAla yaha hai ki maiM ThIka hUM ki tuma ThIka ho? mahAvIra ne kahA ki yaha bahuta sUkSma hiMsA hai| isalie mahAvIra ne anekAMta ko janma diyA hai| mahAvIra se agara koI Akara bilakula mahAvIra ke viparIta bhI bAta kahe to mahAvIra kahate the, yaha bhI ThIka ho sakatA hai| bahuta hairAnI kI bAta hai, yaha AdamI akelA thA isa lihAja se, pUrI pRthvI pr| jJAta itihAsa ke pAsa yaha akelA AdamI hai jo apane virodhI se bhI kahegA, yaha bhI ThIka ho sakatA hai-ThIka usase, jo bilakula viparIta bAta kaha rahA hai| mahAvIra kahate haiM ki AtmA hai, aura jo AdamI Akara kahegA- AtmA nahIM hai, koI cArvAka kI vicAra-saraNI ko mAnanevAlA Akara mahAvIra ko kahegAAtmA nahIM hai to mahAvIra yaha nahIM kahate haiM ki tU galata hai| mahAvIra kahate haiM, yaha bhI ho sakatA hai, yaha bhI sahI ho sakatA hai| isameM bhI satya hogaa| kyoMki mahAvIra kahate haiM ki aisI to koI bhI cIja nahIM ho sakatI ki jisameM satya kA koI aMza na ho, nahIM to vaha hotI hI kaise| vaha hai| svapna bhI sahI hai| kyoMki svapna hotA to hai, itanA satya to hai hii| svapna meM kyA hotA hai, vaha satya na ho, lekina svapna hotA hai, itanA to satya hai hI, usakA astitva to hai hii| asatya kA to koI astitva nahIM ho sktaa| to mahAvIra kahate haiM jaba eka AdamI kaha rahA hai ki AtmA nahIM hai, to isa na hone meM bhI kucha satya to hogA hI / isalie mahAvIra ne kisI kA virodha nahIM kiyA- kisI kaa| isakA artha yaha nahIM thA ki mahAvIra ko kucha patA nahIM thaa| ki mahAvIra ko yaha patA nahIM thA ki satya kyA hai| mahAvIra ko satya kA patA thaa| lekina mahAvIra kA itanA anAgrahapUrNa citta thA ki mahAvIra apane satya meM viparIta satya ko bhI samAviSTa kara pAte the| mahAvIra kahate the, satya itanI bar3I ghaTanA hai ki yaha apane se 87
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 viparIta ko bhI samAviSTa kara sakatA hai| satya itanA bar3A hai, sirpha asatya choTe-choTe hote haiN| mahAvIra kahate the, asatya choTe-choTe hote haiN| unakI sImA hotI hai| satya itanA bar3A hai, itanA asIma hai ki apane se viparIta ko bhI samAviSTa kara letA hai| yahI vajaha hai ki mahAvIra kA vicAra bahuta jyAdA dUra taka, jyAdA logoM taka nahIM pahuMca sakA kyoMki sabhI loga nizcita vaktavya cAhate haiNddaagmettik| sabhI loga yahI cAhate haiM, kyoMki socanA koI nahIM cAhatA hai| socane meM takalIpha, aDacana hotI hai| saba loga udhAra cAhate haiN| koI tIrthaMkara khar3e hokara kaha de ki jo maiM kahatA hUM, vaha satya hai, to jo socane se bacanA cAhate haiM ve kaheMge- bilakula ThIka hai, mila gayA satya, aba jhaMjhaTa mittii| __mahAvIra itanI nizcitatA kisI ko bhI nahIM dete| mahAvIra ke pAsa jo baiThA rahegA vaha subaha jitanA kaMphyUjDa thA, zAma taka aura jyAdA kaMphyUjDa ho jaaegaa| vaha jitanA parezAna AyA thA, sAMjha taka aura parezAna hokara lauTegA kyoMki mahAvIra ko dina meM vaha aisI bAteM kahatA sanegA, aise-aise logoM ko hAM bharate sanegA ki usake sAre ke sAre jo-jo nizcita AdhAra the. saba DagamagA jaaeNge| usakI sArI bhavana kI rUparekhA gira jaaegii| aura mahAvIra kahate the- agara satya taka tumheM pahuMcanA hai to tumhAre vicAroM ke samasta Agraha gira jAeM tbhii| tuma hiMsA karate ho jaba tuma kahate ho, yahI satya hai| taba tuma satya taka para mAlakiyata kara lete ho| taba tuma satya taka ko bhI sikor3a dete ho aura apane taka bAMdha lete ho| taba tuma satya taka kA parigraha kara dete ho| isalie mahAvIra kahate the ki dUsarA kyA kahatA hai, vaha bhI satya ho sakatA hai| aura tuma jaldI mata karanA ki dUsarA galata hai| ___mullA nasaruddIna ko usa mulka ke samrATa ne bulAyA, aura logoM ne khabara kI hai ki ajIba AdamI hai| Apa bolo hI na, usake pahale khaMDana zurU kara detA hai| samrATa ne kahA- yaha to jyAdatI hai| dUsare ko maukA milanA caahiye| samrATa ne nasaruddIna ko bulAyA aura kahA ki maiMne sunA hai ki tuma dUsare ko sunate hI nahIM aura binA jAne ki vaha kyA socatA hai, tuma bolanA zurU kara dete ho--ki galata ho! mullA nasaruddIna ne kahA ki ThIka sunA hai| samrATa ne kahA- mere vicAroM ke saMbaMdha meM kyA khayAla hai? abhI usane kucha vicAra batAyA nhiiN| mullA ne kahA- sarAsara galata hai| samrATa ne kahA- lekina tumane sune bhI nhiiN| mullA ne kahA- yaha savAla hI nahIM hai, tumhAre haiM, isalie glt| kyoMki mere ThIka hote haiN| irarileveMTa hai yaha bAta ki tuma kyA socate ho| isase koI saMgati hI nahIM hai| tuma socate ho, kAphI hai, galata hone ke lie| maiM socatA hUM, kAphI hai, sahI hone ke lie| ___ hama saba aise hI haiN| Apa itane himmatavara nahIM haiM ki dUsare ko binA sune galata kheN| lekina jaba Apa sunakara bhI galata kahate haiM taba Apa pahale se hI jAnate the ki vaha galata thaa| to sunakara Apa bhI nahIM kahate- dhyAna rakhanA, sunakara Apa bhI nahIM khte| Apa pahale se jAnate the ki vaha galata hai| sirpha dhIraja, saMkoca, ziSTatA Apako rokatI hai ki kama se kama sana to lo, galata to hai hii| mullA nasaruddIna Apase jyAdA ImAnadAra AdamI hai| vaha kahatA hai- sunane ke lie samaya kyoM kharAba krnaa| hama jAnate hI haiM ki tuma galata ho, kyoMki sabhI galata haiM, sirpha sAre vivAda jagata ke yahI haiN| samrATa mullA se bahuta prasanna ho gayA aura usane kahA ki tuma raho, hamAre darabAra meM hI raha jaao| 88 .
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA : jIveSaNA kI mRtyu mullA ko jisa dina se tanakhvAha milane lagI, samrATa bahuta hairAna huA- samrATa jo bhI kahatA, mullA kahatA- bilakula ThIka, ekadama sahI, yahI sahI hai| samrATa ke sAtha khAne para baiThA thaa| koI sabjI banI thii| samrATa ne kahA- mullA, sabjI bahuta svAdiSTa hai|| mullA ne kahA- yaha amRta hai, svAdiSTa hogI hii| mullA ne bahuta bakhAna kiyA usa sabjI kaa| jaba itanA bakhAna kiyA ki samrATa ne dUsare dina bhI banavA lii| lekina dUsare dina utanI acchI nahIM lgii| tIsare dina rasoiye ne dekhA ki itanI amRta jaisI cIja, to usane tIsare dina bhI banA dii| samrATa ne hAtha mArakara thAlI nIce girA dI aura kahA ki kyA badatamIjI hai, roja-roja vahI sabjI! ___ mullA ne kahA- jahara hai| samrATa ne kahA- lekina mullA tuma tIna dina pahale kahate the ki amRta hai| mullA ne kahAmaiM ApakA naukara hUM, sabjI kA nhiiN| tanakhvAha tuma dete ho ki sabjI detI hai? samrATa ne kahA-- lekina isake pahale jaba tuma Aye the mujhase milane, taba tuma apane ko hI sahI kahate the| mullA ne kahA- taba taka maiM bina-bikA thA, taba taka tuma koI tanakhvAha nahIM dete the| aura jisa dina tuma tanakhvAha nahIM doge, yAda rakhanA, sahI to maiM hI hUM, yaha to sirpha tanakhvAha kI vajaha se maiM kahe cale jA rahA huuN| yaha hamArA jo mana hai, hamArI jo asmitA hai-mahAvIra kahate haiM-- dUsarA bhI sahI hai, dUsarA bhI sahI ho sakatA hai| tumase virodhI bhI satya ko lie hai| Agraha mata karo, anAgraha ho jaao| Agraha hI mata kro| isalie mahAvIra ne koI siddhAMta kA Agraha nahIM kiyaa| aura mahAvIra ne jitanI tarala bAteM kahI haiM utanI tarala bAteM kisI dUsare vyakti ne nahIM kahIM haiN| isalie mahAvIra apane hara vaktavya ke sAmane 'syAta' lagAte the, ve kahate the, prhaips| abhI ApakA to vicAra unheM patA bhI nahIM hai, lekina agara Apa unase pUchate ki AtmA hai? to mahAvIra kahate, syAta, prhaips| kyoMki ve kahate, ho sakatA hai, koI isake viparIta ho use coTa pahuMca jaae| Apa pUchate ki mokSa hai? to mahAvIra kahate, syAta! aisA nahIM ki mahAvIra ko patA nahIM hai| mahAvIra ko patA hai ki mokSa hai mahAvIra ko yaha bhI patA hai ki ahiMsaka vaktavya 'syAta' ke sAtha hI ho sakatA hai-nAna-vAyaleMTa asrshn| asatya- yaha bhI patA hai aura mahAvIra ko yaha bhI patA hai ki syAta kahane se zAyada Apa samajhane ko jyAdA AsAnI se taiyAra ho jaaeN| jaba mahAvIra kaheM ki hAM, mokSa hai, to mahAvIra jitane akar3akara kaheMge mokSa hai, tatkAla Apake bhItara akar3a pratidhvanita hotI hai| vaha kahatI hai, kauna kahatA hai-'nahIM hai'| saMgharSa 'maiM' kA zurU ho jAtA hai| sAre vivAda 'maiM' ke vivAda haiN| mahAvIra anAgraha vaktavya diye haiMsaba vaktavya anAgraha se bhare haiN| isalie paMtha banAnA bahuta muzkila huaa| agara koI gauzAlaka ke pAsa jAtA, mahAvIra ke pratidvaMdvI ke pAsa, to gauzAlaka kahatA- mahAvIra galata haiM, maiM sahI huuN| vahI AdamI mahAvIra ke pAsa AtA to mahAvIra kahate- gauzAlaka hai| agara Apa bhI hote to Apa gozAlaka ke pIche jAte ki mahAvIra ke? Apa gauzAlaka ke pIche jAte ki yaha AdamI kama se kama nizcita to hai, sApha to hai, use patA to hai| yaha mahAvIra kahatA hai--- gauzAlaka bhI zAyada sahI ho sakatA hai| abhI unako khuda hI pakkA nahIM hai| khuda hI sApha nahIM hai| inake pIche apanI nAva kyoM bAMdhanI aura DubAnI! ye kahAM jA rahe haiM, zAyada jA rahe haiM ki nahIM jA rahe haiM! zAyada pahuMceMge ki nahIM pahuMceMge! ___ isalie mahAvIra ke pAsa atyaMta buddhimAna varga hI A sakA- buddhimAna maiM kahatA hUM una vyaktiyoM ko, jo satya ke saMbaMdha meM anAgrahapUrNa haiN| jinhoMne samajhA mahAvIra ke sAhasa ko| jinhoMne dekhA ki yaha bahuta sAhasa kI bAta hai, ve hI mahAvIra ke pAsa A ske| lekina jaise-jaise samaya bItatA hai, jo loga pIche Ate haiM ve socakara nahIM Ate, ve janma kI vajaha se pIche Ate haiN| ve 89
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 AgrahapUrNa ho jAte haiN| aura unake Agraha khataranAka ho jAte haiN| ___ eka bahuta bar3e jaina paMDita mujhe milane Aye the| unhoMne syAtavAda para kitAba likhI hai, isa anekAMta para kitAba likhI hai| maiM unase bAta kara rahA thaa| maiM unase bAta karatA rhaa| maiMne unase kahA ki syAtavAda kA to artha hI hotA hai ki zAyada ThIka ho, zAyada ThIka na ho| unhoMne kahA- haaN| phira thor3I bAtacIta Age bddh'ii| jaba ve bhUla gaye to maiMne unase pUchA lekina syAtavAda to pUrNa rUpa se ThIka hai yA nahIM, ebsalyUTalI? unhoMne kahA- ebsalyUTalI ThIka hai, pUrNarUpa se ThIka hai| syAtavAda para kitAba likhanevAlA AdamI bhI kahatA hai ki syAtavAda pUrNarUpa se ThIka hai| isameM koI galatI nahIM hai, isameM koI bhUla ho hI nahIM sktii| yaha sarvajJa kI vANI hai| mahAvIra ko mAnane vAlA kahatA hai- sarvajJa kI vANI hai, isameM koI bhUla-cUka hai nahIM, yaha bilakula ThIka hai--ebsalyUTalI, pUrNarUpeNa, nirapekSa / aura mahAvIra jiMdagIbhara kahate rahe ki pUrNa satya kI abhivyakti ho hI nahIM sktii| jaba bhI hama satya ko bolate haiM, tabhI vaha apUrNa ho jAtA hai-- bolate hI apUrNa ho jAtA hai| vaktavya dete hI apUrNa ho jAtA hai| koI vaktavya pUrNa nahIM ho sktaa| kyoMki vaktavya kI sImAeM haiM-- bhASA hai, tarka hai, bolanevAlA hai, sunanevAlA hai- ye saba sImAeM haiN| jarUrI nahIM hai ki jo maiM bolUM, vahI Apa suneN| jarUrI nahIM hai ki jo maiM jAnUM vahI maiM bola pAUM, aura jarUrI nahIM hai ki jo maiM bola pAUM vaha vahI ho jo maiM bolane kI koziza kara rahA huuN| yaha jarUrI nahIM hai| tatkAla sImAeM laganI zurU ho jAtI haiM kyoMki vaktavya samaya kI dhArA meM praveza karatA hai aura satya samaya kI dhArA ke bAhara hai| aise hI jaise hama eka lakar3I ko pAnI meM DAleM to vaha tirachI dikhAI par3ane lage, bAhara nikAleM to sIdhI ho jaae| mahAvIra kahate haiM ThIka jaise hI hama bhASA meM kisI satya ko DAlate haiM, vaha tirachA honA zurU ho jAtA hai| bhASA ke bAhara nikAlate haiM, ddha zUnya meM le jAte haiM vaha pUrNa ho jAtA hai| lekina jaise hI vaktavya dete haiM vaise hI- isalie mahAvIra kahate haiM- koI bhI vaktavya syAta ke binA na diyA jaae| kahA jAe ki zAyada sahI hai| yaha anizcaya nahIM hai, yaha kevala anAgraha hai| yaha ana-saTaeNniTI nahIM hai| yaha koI aisA nahIM hai ki mahAvIra ko patA nahIM hai| mahAvIra ko patA hai lekina itanA jyAdA patA hai, itanA sApha patA hai ki yaha bhI unheM patA calatA hai ki vaktavya dhuMdhalA ho jAtA hai| mahAvIra kI ahiMsA kA jo aMtima prayoga hai, vaha anAgrahapUrNa vicAra hai| vicAra bhI merA nahIM hai, tabhI anAgrahapUrNa ho jaaegaa| jisa vicAra ke sAtha Apa lagA deMge merA, usameM Agraha jur3a jaaegaa| na dhana merA hai, na mitra mere haiM, na parivAra merA hai, na vicAra merA hai, na yaha zarIra merA hai, na yaha jIvana, jise hama kahate haiM, yaha merA hai-yaha kucha bhI merA nahIM hai| jaba ina saba 'mere' se hamArA phAsalA paidA ho jAtA hai, gira jAte haiM ye 'mere', taba maiM hI baca raha jAtA hUM- alona, akelaa| aura jo vaha akelA maiM kA baca jAnA hai, usakI prakriyA hai, ahiNsaa| ahiMsA prANa hai, saMyama setu hai aura tapa AcaraNa hai| kala hama saMyama para bAta kreNge| Aja itanA hii| lekina abhI koI jAe n| saMnyAsI mahAvIra ke smaraNa meM dhuna karate haiM, usameM sammilita hoN| 90