Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAna AcArya zrI hemacaMdrasUri* janmasthAnAdi vizvanI mahAvibhUtionA jIvananI kiMmata temanA janmasthAna, jAti, mAtA-pitA Adi uparathI AMkavAmAM nathI AvatI' e vAta saMpUrNa rIte satya hovA chatAM sAmAnya prajA temanA viSenI A jijJAsAne rokI zakatI nathI eTale sau pahelAM ahIM bhagavAna zrI hemacaMdranA janmasthAna Adino paricaya ApavAmAM Ave che. bhagavAna zrI hemacaMdrane janma vikrama saMvata 1145nI kArtikI pUnamane divase dhaMdhUkAmAM thaye hato. temanA pitAzrInuM nAma cAciga hatuM, mAtAnuM nAma pAhiNI hatuM ane temanuM pitAnuM nAma cAMgadeva rAkhavAmAM AvyuM hatuM. temanI jJAti meDha hatI. bhaviSyavANI zrI hemacaMdranA janma pahelAM temanA guru bhagavAna zrI devacaMdrasUri, jeo caMdraga7mukuTamaNi ane pUrNatalagacchanA prANa samA hatA, temanAM darzana temanA mAtA-pitAne thayAM hatAM. te vakhate temaNe cAciga ane pAhiNIne jaNAvyuM hatuM ke tamAro putra jainazAsanano uddhAraka mahAprabhAvaka puruSa thaze. bAlyakALa ane gRhasthajIvana AcArya hemacaMdrane bAlyakALa ane gRhasthajIvana viSe ApaNe phakata eTaluM ja jANI zakIe ke cAMgadeva bALaka (bhAvI hemacaMdrAcArya) pAMca varSano thayo tyAre eka vakhata te tenI mAtA sAthe devamaMdiramAM darzana karI guruvaMdana mATe upAzraye gayo. A prasaMge caMcaLa svabhAvane bALaka caMgadeva, vihAra karatAM karatAM tyAM (dhaMdhUkAmAM) AvIne rahelA zrI devacaMdrasUrinA Asana upara besI gayo. A samayane lAbha laIne AcAryo bALakanAM lakSaNo joI lIdhAM ane tenI mAtAne tenA janma pahelAM pote kahelI vAta yAda karAvI. * zrI haima sArasvata satra (pATaNa, sane 1939) mAM rajU thayele nibaMdha.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168] jJAnAMjali ziSyabhikSAnI yAcanA AcArya zrI devacaMdrasUrie cAMgadevamAM jainazAsananA mahAprabhAvaka puruSa tarIkenI yogyatAnAM dareka zubha cihno ane svAbhAvika capaLatA joyA pachI saMghanA AgevAna gRhasthone belAvyA ane keTalIka vAtacIta karIne temane sAthe laI teozrI cAciga ane pAhiNIne ghera gayA. AcAryazrI ane zrIsaMghane potAne AMgaNe padhArelA joI pAhiNue temanuM yogya svAgata karyuM ane temanA AgamananuM kAraNa pUchyuM. AcAryazrIe jaNAvyuM ke "tAro putra jainazAsanano uddhAra karanAra mahApuruSa thaI zake tevAM zubha lakSaNothI alaMkRta che, mATe tArA putrane tuM amane ziSya tarIke arpaNa karI de." A sAMbhaLI gharamAM pAhiNI pote ekalI hovAthI vimAsaNamAM paDI gaI ke eka taraphathI bALakano pitA gharamAM nathI ane bIjI bAju gurudeva ane zrIsaMgha mAre AMgaNe padhArelA che, A sthitimAM mAro dharma zuM hoI zake ? tema ja potAnA prANAdhika guNavAna putrane ApI de paNa zI rIte ?" Akhare pAhiNIe jAte ja nirNaya karI lIdhuM ke, "gurudeva ane zrI saMdha mArA sadbhAge mAre AMgaNe padhArelA che, temanA vacanane anAdara karavo joIe nahi; tema ja mAro putra jainazAsana ane jagatano tAraNahAra thato hoya to mAre AnaMda ja manAvavo joIe." A pramANe vicAra karI pAhiNIe potAnA guNavAna priya putrane gurumahArAjanA karakamalamAM arpaNa karI dIdho. dIkSA janmAMtaranA zubhasaMskArI bALaka cAMgadeve gurumahArAjanA nirmaLa nehabharyA upadezAmRtanuM pAna karyuM ane AMtarika utsAhapUrvaka gurucaraNamAM vikrama saMvata 1150mAM saMsAratAriNI pravajyA svIkArI ane temanuM nAma somacaMdra rAkhavAmAM AvyuM. vidyAbhyAsa vizvanA jhagamagatA sitArA samAna mahApuruSomAM kudaratI ja evI pratibhA ane buddhivaibhava hoya che ke teo agamya rIte ja dareka prakAranI vidyAne sahajamAM ane svalpa samayamAM meLavI le che. temane keI sarasvatIne prasanna karavA javuM paDatuM nathI ke nathI temane koInA vadhAre paDatA guravanI paNa AvazyakatA hatI. ApaNuM bALamuni zrI somacaMdra paNa potAnI svAbhAvika prajJAnA baLe thoDAM ja varSomAM vidyAnA dareka kSetramAM pAraMgatapaNuM meLavI lIdhuM hatuM. AcAryapada bALamuni zrI semacaMdra bALaka hovA chatAM abALasvabhAvI uttamasaMskArasaMpanna mahApuruSa hatA. e ja kAraNe temanA bALasvabhAvasulabha caMcaLatA Adi guNoe temane vidyAbhyAsa ane tyAga-saMyamane Adarza sAdhavAmAM khUba ja sahAya karI hatI. bAlyAvasthAthI ja teozrI jitendriya, saMyamI ane sthiracittavALA hatA. emanA e viziSTa guNono paricaya ApaNane emanA bALajIvananI pratyeka pravRttimAMthI saheje maLI rahe che. emano UMDe vidyAbhyAsa, apUrva tyAgavRtti, prauDha tapaHprabhAva ane svAbhAvika ojasvitA vagere prabhAvazALI guNa joI gurudeva AcArya zrI devacaMdrasuri ane zrIsaMghe maLI saMvata 11karamAM sattara varSanI ummare pahoMcelA bALamuni zrI somacaMdrane AcAryapada upara sthApita karyA ane emanuM nAma somacaMdrane badale hemacaMdra rAkhavAmAM AvyuM. A pachI teozrI hemacaMdrAcArya tarIke oLakhAvA lAgyA.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAna AcArya zrI hemacadrasUri gujarezvara zrI siddharAja sAthe samAgama bhagavAna hemacaMdrAcAya dezavidezamAM vihAra karatA karatA ane sthAna sthAnamAM peAtAnA tyAga ane pAMDityanA saurabhane veratA veratA anukrame gUrjarezvaranI rAjadhAnI pATaNa nagaramAM padhAryAM. emanA pATaNanA nivAsa daramiyAna leAkasamudAyamAM ane virDsamAM temanA tyAga, tapa, pAMDitya vagere guNAnI khyAti khUba vadhI. chevaTe A badhAya samAcAra gUjarAtanA prajApriya mAnya vidvAna mahArAjA zrI siddharAja jayasiMhadevanI rAjasabhAmAM paNa paheoMcI gayA ane vidvAna gUrjarezvare bhagavAna zrI hemacadrAcA ne utkaMThAbharyAM hadaye Ama traNa mekahyu. AcArya zrIe paNa, dharmabhAvanAnI vRddhi vagere dhyAnamAM laI, e Ama traNane kabUla rAkhyu ane gUrjarezvarane darzana ApavA mATe peAte temanA sthAnamAM gayA. bhagavAna zrI hemacaMdranAM darzana ane vacanAmRtanuM pAna karI gurjarezvara eTalA prasanna thayA ke temaNe AcAryazrIne prasa Mge prasaMge peAtAne tyAM padhAravA mATe bhAvabhInA Agraha karyAM. AcArya zrI paNa gurjarezvaranI vinaMtIne mAnya rAkhIne avAranavAra jatA-AvatA. A pachI uttarAttara bhagavAna zrI hemacaMdranuM sthAna gUrjarezvaranI rAjasabhA ane tenA vidra'mAM dhaNuM ja AgaLa paDatu thaI gayuM. vikrama saMvata 1181 mAM gUrjarezvaranI rAjasabhAmAM khuda gUrjarapati ane kavicakravatI zrIpALanA adhyakSapaNA nIce karNATakadezIya diga Mbara tArkikAcAya vAdI zrI kumudacaMdra sAthe thayela guradezIya zvetAMbara tArkikazi|maNi, ' syAdvAdaratnAkara' graMthanA praNetA mahAvAdI zrI devasUrinA vAda prasaMge rAjasabhAmAM bhagavAna zrI hemacaMdrAcAryanuM mahattAbharyuM sthAna hatuM. siddhahema vyAkaraNanI racanA vidvAna gurjarezvara mahArAjA zrI siddharAja jayasiMhadevanI rAjasabhA eTale samagra gujarAta ane deza-videzanA paMDitacakravartI enI sabhA. e rAjasabhAnA saghaLA vidvAne bhagavAna hemacaMdra pratye temanA abAdhya pAMDityane kAraNe bahumAnanI najare jotA hatA. vikrama saMvata 1192mAM mAlavapati zrI yazeovarmAne harAvyA pachI tyAMnI lUMTamAM tyAMnA rAjakIya jJAnabhaDAra ( pustakAlaya ) gUrjarezvaranA hAthamAM AvyeA hateA. tenuM avalokana karatAM temAM bheAja vyAkaraNanI nakala joyA pachI gU rezvaranA hRdayamAM peAtAnA dezamAM svataMtra vyAkaraNanA sarjana mATenI tItra Urmi utpanna thaI ane peAtAne e vicAra temaNe rAjasabhAnA mAnya prakhara vidvAne samakSa jAhera karyo. A prasaMge rAjasabhAnA dareka vidvAne bhagavAna zrI hemacaMdrAcArya tarapha AMgaLI cIdhIne ekIavAje jaNAvyuM ke " mahArAja ! ApanI A atimahAna icchAne pUrNa karavA mATe A mahApuruSa sivAya bIjuM koI sama nathI." chevaTe gUjaredhare AcAryazrIne joItAM dareka sAdhana peAtAnI rAjakIya lAgavagathI pUrAM pADayAM ane AcAryazrIe peAtAnA ane gUrjarezvavaranA nAmane amara karatA sarvAMgapUrNa siddhahema vyAkaraNanI racanA karIne mAtra gUrjarezvarane ja niha paNa AkhA vizvane peAtAnA ajoDa pAMDityane paricaya ApyA. kahevAnI jarUrata nathI ke A pachI gurjarezvara bhagavAna hemacaMdraneA ananya mitra-sevaka banI gayA hatA. rAjanaitika nipuNatA [ 169 bhagavAna hemacaMdranA, jema temanA guNothI AkarSAyelA, sakhyAbaMdha pUjako ane mitro hatA te ja rIte temanA virodhIonI sakhyA paNa teTalI ja hatI. Ama chatAM peAtAnI prakhara pratibhA ane rAjanaitika nipuNatAnA pratApe tee e badhAyanA aDagapaNe sAmane karI zakayA hatA ane emanA AkhA jIvanamAM evA eka paNa prasaMga AvyA nathI ke koI paNa prasa Mge koI paNa emane tejovadha karI zakayuM hAya. khare ja, mAnavajAti mATe badhuya zakaya haze, paNa parasparaviruddha vAtAvaraNa ane kAvAdAvAthI bharanAnAM, 22
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 ] jJAnAMjali pUra rAjasabhAmAM aDagapaNe TakI rahevuM--ane te paNa saMkhyAtIta varSoMnA pArasparika virAdhanA bhAga banela zramasaMskRtinA dhAraka sAMpradAyika puruSa mATe--ghaNuM ja adharuM che. chatAM ApaNe Aje e pratyakSa anubhavI zakIe chIe ke bhagavAna hemacaMdra e sthitimAM paNa aDagapaNe UbhA rahI zakayA hatA. eTale A rIte vicAra karatAM khare ja bhagavAna hemacaMdre jagata samakSa dhArmikatApradhAna rAjanaitika nipuNatAne apUrva Adarzo khaDA karyA che. kumArapAladeva sAthe sabaMdha bhagavAna hemacaMdra e caulukayavaMzI gurjaradharAnA gADha samAgamamAM AvyA hatA; eka mahArAjA zrI jayasi deva ane khIjA mahArAjA zrI kumArapAladeva. ekanI sAthe amuka aMze dhArmikatAneA saMbaMdha hAvA chatAM mukhyatve vidvattAneA saMbaMdha hatA, je ApaNe upara joI AvyA chIe; jyAre bIjAnI sAthetA saMbadha dhArmikatAmAMthI janmyA hatA ane dhArmikatAmAM ja pariNamyA hatA. AcAryAM. hemacaMdrane mahArAjA zrI kumArapAladeva sAthene saMbaMdha, teo jyAre mahArAjA siddharAja taraphanA mRtyubhayathI trAsIne nAsabhAga karatA hatA te prasaMge thayA hatA. ane e mukhyatve karIne bhayaprasaMganA temanA rakSaNanI dhArmika vRttimAMthI janmyA hateA ane AdRithI aMta sudhI e saMbadha e rUpamAM ja kAyama anyA hatA. upadezanI asara bhagavAna hemacaMdranA upadeze mahArAja zrI kumArapAladevanA hRdayamAM eTalI tIvra ane UMDI asara nIpajAvI hatI ke Akhare e eka dhArmika athavA jainadharmAvalI rAjA banI gayeA hateA. te chatAM bhagavAna hemaca Mdre temanI pAse jainadharmAMne lagatAM ja kAryo karAvavAmAM tatparatA rAkhI hatI ema ja naheAtu', paraMtu sarvasAmAnya hitanAM kAryo paNa temaNe karAvyAM hatAM. sarvasAmAnya hitanAM kAryomAM mukhyapaNe sAta vyasana--jemAM jugAra, mAMsa, dArU, vezyA, zikAra, cArI ane vyabhicAranA samAveza thAya che ane je prajAjIvana ane mAnavatAne halake darajje laI janAra che--te upadeza ane rAjasattA dvArA aTakAvavAmAM AvyAM hatAM. jyAM lAgavaga paheAMcI zake tevAM anya rAjyomAM paNa citrapaTa Adi sAdhatA dvArA e mATe prayatna karavAmAM Avyo hatA. A sivAya atiprAcIna samayathI cAlye! AvA binavArasadAra vidhavA strInI milakata paDAvI levAnA rivAja, jenI vArSika Avaka khetera lAkhanI AsapAsanI hatI, tene paNa jate karavAmAM AvyA hatA. A badhAMya karatAM bhagavAna hemacaMdranA upadezanI mahAbhArata asara e thaI hatI ke mAMsAhAra nimitte tema ja yajJayAgAdimAM nirarthaka rIte thatA aneka pazuonA saMhArane dayALu gUrjarezvara dvArA aTakAvavAmAM AvyeA hateA. TUMkamAM ApaNe ema kahI zakIe ke, gUjarAta vagere dezAmAM Aje paNa je durvya sanAnA alpa pracAra che, niva``ziyAnuM dhana paDAvI levAnA rivAja jovAmAM nathI AvatA tema ja yajJayAgAdi nimitte thatA pazuvadha lagabhaga aTakI gayA che, e bhagavAna hemacaMdrasUrinA pavitra upadeza ane gUrjarezvara mahArAja zrI kumArapAlanI ajoDa dhArmikatAnA ja pratApa che. graMthanA Aje bhagavAna hemacaMdranA je prathA maLe che tenI teAMdha ahIM ApavAmAM Ave che:
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 000 zleka mahAna AcArya zrI hemacaMdrasUri [ 171 sAMgopAMga sapAdalakSa vyAkaraNa siddhahema laghutti siddhahema brahavRtti 18000 siddhahema bRhanyAsa 84000 (apUrNa maLe che) siddhahema prAkRtavRtti 2200 liMgAnuzAsana saTIka 3184 uNAdigaNa vivaraNa 3250 dhAtu pArAyaNa vivaraNa 5600 anya graMtho abhidhAnaciMtAmaNi pajJa TIkA saha 10000 abhidhAnaciMtAmaNi pariziSTa 204 anekArtha kepa 1828 nighaMTupa dezInAmamAlA paNa vRtti sAthe 3500 kAvyAnuzAsana svopasa alaMkAracUDAmaNi ane viveka sAthe chaMdenuzAsana chaMdacUDAmaNi TIkA saha 3000 saMskRtabhAzaya mahAkAvya 2828 prAkRta thAzraya mahAkAvya 1500 pramANumImAMsA paNa vRtti sAthe 2500 (apUrNa) vedAMkuza (dijavadanacapeTA) 1000 triSTizalAkA puruSacarita mahAkAvya 10 parva pariziSTa parva yogazAstra pajJa TIkA saha 12570 vItarAgastotra 188 anyagavyavahedakAviMzikA 3. kAvya agavyavacchedAtrizikA mahAdevastotra upara bhagavAna hemacaMdrasUrita graMthanAM nAmonI je yAdI ApavAmAM AvI che, temAMnA vividha vize, te te graMthamAM karavAmAM Avelo che te viSayano UhApeha, ane te te graMthamAM karelI tattaSiyaka anekAneka zAstrAnI jhINavaTabharI carcA-A badhA tarapha dhyAna ApatAM jANI zakAya che ke teozrIe sAhityanA pratyeka aMgane ke nyAya Ape che, e pratyeka aMganI keTalI jhINavaTathI mImAMsA karI che ane e pratyeka aMgane vicAra karavA mATe te samayanA vizALa sAhityanuM temaNe keTalI gaMbhIratAthI avagAhana karyuM haze. ane te sAthe temanI pratibhA, temanuM sUkSmadarzipaNuM, temanuM sarva digAmI pAMDitya ane temanA bahuzrutapaNAno paricaya paNa ApaNane AthI maLI rahe che. hemacaMdranI kRtionuM gaurava bhagavAna hemacaMdra racelA graMtha eTale gaMbhIra ane sarvagapUrNa graMtharacanA. siddhahema vyAkaraNa, 3500 32 ) 44 ,
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 ] jJAnAMjali dvayAzrayamahAkAvya, abhidhAnaze ke kAvyAnuzAsana Adi jevA prAsAdabhUta mahAgraMthe ja nahi, paNa anya vyavacchedakAviMzikA jevA phakta 32 kAvyanA eka nAnA sarakhA stutigraMthane laIne vicAra karavAmAM Ave te paNa ApaNe ema ja kahevuM paDe. AcArya hemacaMdra A nAnIzI kRtimAM syAdvAda, naya, pramANa ane saptabhaMgI viSe tema ja svaparadarzananA siddhAnta upara atigaMbhIra ane sUkSma vicAra rajU karI jagatane pitAnA mahAna vijJAnano paricaya karAvyo che. hemacaMdranI kRtionuM sthAna AcArya hemacaMdranI kRtiono sAhityanA samarAMgaNamAM koI paNa sthaLe parAbhava ke anAdara thayo nathI, eTaluM ja nahi, kintu temanI kRtione bhAratavarSanA prAcIna samartha jainetara vidvAnoe sudhAM mAnya rAkhI che. chanda zAstranA TIkAkAra halAyudha jevA vidvAnoe to pitAnI kRtiomAM AcArya hemacaMdanI kRtiomAMthI graMthasaMdarbhanA saMdarbhe ja apanAvI lIdhA che. jaina saMpradAyamAM hemacaMdranuM sthAna bhagavAna hemacaMdranuM jaina saMpadAyamAM je ati ucca sthAna hatuM, tenuM varNana karavuM te eka rIte vadhAre paDatuM ja gaNAya. te chatAM TUMkamAM eTaluM kahevuM joIe ke temanA samayanA koI gaccha ke paraMparA evAM na hatAM ke je emanA guNothI mugdha na hoya ane jeNe emanA guNonuM varNana na karyuM hoya. TIkAkAra tarIkenuM ajoDa kauzala dharAvanAra samartha AcArya zrI malayagirie to AvazyasUtranI vRttimAM tathA rAhuH sutapu guvaH e pramANe lakhI bhagavAna zrI hemacaMdrakRta anya gavyavacchedakArnAizikAmAMnA laeNkano ullekha karyo che ane e rIte bhagavAna hemacaMdrane potAnA guruvasthAnamAM mAnI lIdhA che. kAryadakSatA - bhagavAna zrI hemacaMdrane temanA jIvanamAM rAjya ane rAjAnA anuyAyIo, mitro ane virodhIo, jena ane jainetara, dharmopadeza ane navasAhityasarjana, nirmathavana ane jagatane saMbaMdha-e darekane ekasarakhe nyAya ApavAno hato. A dareka kArya paikI eka paNa kAryane teozrIe temanA jIvanamAM che nyAya Apyo nathI. uparanI bAbatone vicAra karatAM khare ja ApaNe Azcaryamugdha banI jaIe chIe ke e mahApuruSa kaye samaye kaI vastune kevI rIte nyAya ApatA haze, emanuM jIvana keTaluM niyamita haze ane jIvananI paLepaLane teo keTalI mahatvanI lekhatA haze. khare ja, vizvanI mahAvibhUtiomAM bhagavAna zrI hemacaMdranuM sthAna keI aneruM ja che ane e emanI kAryadakSatAne ja AbhArI che. upasaMhAra aMtamAM eTaluM kahevuM vadhAre paDatuM nathI ke, dezavidezane lAkho ja nahi balake karoDo ke abajo varSane ItihAsa ekaThA karavAmAM Ave topaNa bhagavAna zrI hemacaMdrAcArya jevA nilepa, AdarzajIvI, vidvAna, sAhityasarjaka, rAjanItipuNa, vyavahArajJa, varcasvI ane pratibhAdhArI puruSanI jeDa jaDavI ati muzkela che. ane e ja kAraNasara bhagavAna zrI hemacaMdrAcArya mATe "kalikAlasarvajJa' tarIkenuM je biruda javAmAM AvyuM che emAM leza paNa atizayokti nathI. [[kahesArasvatasatra nibaMdhasaMgraha)