Book Title: Leshya Ek Vishleshan
Author(s): Devendramuni Shastri
Publisher: Z_Pushkarmuni_Abhinandan_Granth_012012.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211870/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ******** lezyA : eka vizleSaNa lezyA: eka vizleSaNa lezyA jaina darzana kA eka pAribhASika zabda hai / jaina darzana ke karma siddhAnta ko samajhane meM lezyA kA mahattva - pUrNa sthAna hai| isa virATa vizva meM pratyeka saMsArI AtmA meM pratipasa pratikSaNa hone vAlI pravRtti se sUkSma karma pumaloM kA AkarSaNa hotA hai / jaba ve pudgala snigdhatA va rUkSatA ke kAraNa AtmA ke sAtha ekameka ho jAte haiM taba unheM jainadarzana meM 'karma' kahA jAtA hai / 461 lezyA eka prakAra kA paudgalika paryAvaraNa hai| jIva se pudgala aura pudgala se jIva prabhAvita hote haiN| jIva ko prabhAvita karane vAle pudgaloM ke aneka samUha haiM / unameM se eka samUha kA nAma lezyA hai| uttarAdhyayana kI bRhat vRtti meM lezyA kA artha ANavika AmA, kAnti, prabhA aura chAyA kiyA hai / ' mUlArAdhanA meM zivArya ne likhA hai "lezyA chAyA pudgaloM se prabhAvita hone vAle jIva pariNAma haiN| prAcIna sAhitya meM zarIra ke varNa, ANavika AbhA aura unase prabhAvita hone vAle vicAra ina tInoM arthoM meM lezyA para vizleSaNa kiyA gayA hai| zarIra kA varNa aura ANavika AbhA ko dravyalezyA kahA jAtA hai aura vicAra ko bhAvalezyA / dravyalezyA pudgala hai| pudgala hone se vaijJAnika sAdhanoM ke dvArA bhI unheM jAnA jA sakatA hai aura prANI meM yogapravRtti se hone vAle bhAvoM ko bhI samajha sakate haiM / dravyalezyA ke pudgaloM para varNa kA prabhAva adhika hotA hai / ve pudgala karma, dravya kaSAya, haiM / kintu dArika zarIra, vaikriya zarIra, zabda, rUpa, rasa, Ane vAle pudgala haiM ataH inheM prAyogika pudgala kahate haiM / yaha inake abhAva meM karma - bandhana kI prakriyA bhI nahIM hotI / gandha, Adi se satya hai ki ye AtmA jisake sahayoga se karma meM lipta hotI hai, vaha lezyA hai / to isa prakAra kara sakate haiM ki pudgala dravya ke saMyoga se hone vAle jIva ke / * devendra muni zAstrI dravya-mana, dravya bhASA ke pudgaloM se sthUla sUkSma haiM / ye pudgala AtmA ke prayoga meM pudgala AtmA se nahIM baMdhate haiM, kintu lezyA kA vyApaka dRSTi se artha karanA cAheM pariNAma aura jIva kI vicAra-zakti ko se prabhAvita karane vAle pudgala dravya aura saMsthAna ke hetubhUta varNa aura kAnti bhagavatI sUtra meM jIva aura ajIva donoM kI Atma-pariNati ke lie lezyA zabda vyavahRta huA hai / jaise cUnA aura gobara dIvAra kA lepana kiyA jAtA hai vaise hI AtmA puNya-pApa yA zubha aura azubha karmoM se lIpI jAtI hai arthAt jisake dvArA karma AtmA meM lipta ho jAte haiM vaha lezyA hai / " digambara AcArya vIrasena ke zabdoM meM, 'AtmA aura karma kA sambandha karAne vAlI pravRtti lezyA hai / mithyAtva, avrata, kaSAya, pramAda aura yoga ke dvArA karmoM kA sambandha AtmA se hotA hai kyA ve hI lezyA haiM ? pUjyapAda ne sarvArthasiddhi meM kaSAyoM ke udaya se anuraMjita mana, vacana aura kAya kI pravRtti ko lezyA kahA hai| tattvArtharAjavArtika meM akalaMka ne bhI usI kA anusaraNa kiyA hai|" sAra yaha hai ki kevala kaSAya aura yoga lezyA nahIM hai, kintu kaSAya isalie lezyA kA antarbhAva na to yoga meM kiyA jA sakatA hai na kaSAya meN| kyoMki avasthA samutpanna hotI hai, jaise zarabata / kitane hI AcArya mAnate haiM ki lezyA meM kI pradhAnatA hotI hai / kyoMki kevalI meM kaSAya kA abhAva hotA hai, kintu yoga zukla lezyA hai / SaTkhaNDAgama kI dhavalA TIkA meM lezyA ke sambandha meM nirdeza, varNa, pariNAma, saMkraya, svAmI, sAdhana, saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva, alpa-bahutva prabhRti adhikAroM ke dvArA aura yoga donoM hI usake kAraNa haiM / ina donoM ke saMyoga se eka tIsarI kaSAya kI pradhAnatA nahIM apitu yoga kI sattA rahatI hai, isalie usameM karma, lakSaNa, gati, lezyA para cintana O O Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : paMcama khaNDa kiyA hai| Agama sahitya meM aTThAisa labdhiyoM kA varNana hai| unameM eka tejas-labdhi hai| tejo-lezyA ajIva hai| tejo-lezyA ke pudgaloM meM jisa prakAra lAla pramA aura kAnti hotI hai vaisI hI kAnti tejas-labdhi ke prayoga karane vAle pudgaloM meM bhI hotI hai / isI dRSTi se tejas-labdhi ke sAtha lezyA zabda bhI prayukta huA ho| gaNadhara gautama ne bhagavAna mahAvIra se jijJAsA prastuta kI-bhagavan ! bANa ke jIvoM ko mArga meM jAte samaya kitanI kriyAe~ lagatI haiM ? usake hara eka avayava kI kitanI kriyAe~ hotI haiM ? uttara meM bhagavAna ne kahA-gautama, cArapA~ca kriyAe~ hotI haiM / kyoMki mArga meM jAte samaya mArgavartI jIvoM ko vaha santrasta karatA hai / bANa ke prahAra se ve jIva atyanta sikur3a jAte haiM / prastuta santApakAraka sthiti meM jIva ko cAra kriyAe~ lagatI haiM, yadi prANAtipAta ho jAya to pAMca kriyAe~ lagatI haiN| yahI sthiti tejo-lezyA kI bhI hai| usameM bhI cAra-pAMca kriyAe~ lagatI haiM / aSTasparzI pudgala-dravya mArgavartI jIvoM ko udvega na kare, yaha svAbhAvika hai / bhagavatI meM skandaka muni kA 'avahilezya' yaha vizeSaNa hai jisakA artha hai unakI lezyA yAni manovRtti saMyama se bAhara nahIM hai| AcArAMga ke prathama zru taskandha meM zraddhA kA utkarSa pratipAdita karate hue manoyoga ke artha meM lezyA kA prayoga huA hai| ziSya guru kI dRSTi kA anugamana kare / unakI lezyA meM vicare arthAt unake vicAroM kA anugamana kre| prajJApanA, jIvAbhigama, uttarAdhyayana, jambUdvIpaprajJapti Adi Agama sAhitya meM lezyA zabda kA prayoga varNa, prabhA aura raMga ke artha meM bhI huA hai| prajJApanA meM devoM ke divya prabhAva kA varNana karate hue dyuti, prabhA, jyoti, chAyA, aci aura lezyA zabda kA prayoga huA hai| isI prakAra nArakIya jIvoM ke azubha karmavipAkoM ke sambandha meM gautama ne jijJAsA prastuta kI--kyA sabhI nArakIya jIva eka sadRza lezyA aura eka sadRza varNa vAle hote haiM yA asamAna ? samAdhAna karate hue mahAvIra ne kahA-sabhI jIva samAna lezyA aura samAna varNa vAle nahIM hote / jo jIva pahale naraka meM utpanna hue haiM ve pazcAt utpanna hone vAle jIvoM kI apekSA vizuddha varNa vAle aura lezyA vAle hote haiN| isakA kAraNa nArakIya jIvoM ke aprazasta varNa nAmakarma kI prakRti, tIvra anubhAga vAlI hotI hai jisakA vipAka bhava-sApekSya hai| jo jIva pahale utpanna hue haiM unhoMne bahuta sAre vipAka ko pA liyA hai, svalpa avazeSa hai / jo bAda meM utpanna hue haiM unheM adhika bhoganA hai / etadartha pUrvotpanna vizuddha haiM aura pazcAdutpanna avizuddha haiM / isI taraha jinhoMne aprazasta lezyA-dravyoM ko adhika mAtrA meM bhogA hai ve vizuddha haiM aura jinake adhika zeSa haiM ve avizuddha lezyA vAle haiN|" hama pUrva likha cuke haiM ki lezyA ke do bheda haiM-dravya aura bhAva / dravyalezyA pudgala vizeSAtmaka hai| isake svarUpa ke sambandha meM mukhya rUpa se tIna mAnyatAeM prApta haiM-karmavargaNAniSpanna, karmanisyanda aura yogapariNAma / / uttarAdhyayana sUtra ke TIkAkAra zAMtisUri kA abhimata hai ki dravya-lezyA kA nirmANa karmavargaNA se hotA hai / yaha dravya-lezyA karmarUpa hai tathApi vaha ATha karmoM se pRthak hai, jaise ki kArmaNa zarIra / yadi lezyA ko karmavargaNA niSpanna na mAnA jAya to vaha karma-sthiti-vidhAyaka nahIM bana sktii| karma-lezyA kA sambandha nAmakarma ke sAtha hai| usakA sambandha zarIra-racanA sambandhI pudgaloM se hai| usakI eka prakRti zarIra nAmakarma hai / zarIra nAmakarma ke pudgaloM kA eka samUha karma-lezyA hai / 15 / / dUsarI mAnyatA kI dRSTi se lezyA-dravya karmanisyanda rUpa hai| yahAM para nisyanda rUpa kA tAtparya bahate hue karma-pravAha se hai / caudahaveM guNasthAna meM karma kI sattA hai, pravAha hai| kintu vahA~ para lezyA nahIM hai / vahA~ para naye karmoM kA Agamana nahIM hotaa| kaSAya aura yoga ye karma bandhana ke do mukhya kAraNa haiM / kaSAya hone para lezyA meM cAroM prakAra ke bandha hote haiM / prakRtibandha aura pradezabandha kA sambandha yoga se hai aura sthitibandha aura anubhAgabandha kA sambandha kaSAya se hai / jaba kaSAyajanya bandha hotA hai taba lezyAe~ karmasthiti vAlI hotI haiN| kevala yoga meM sthiti aura anubhAga nahIM hotA, jaise terahaveM guNasthAnavartI arihantoM ke IryApathika kriyA hotI hai, kintu sthiti, kAla aura anubhAga nahIM hotA / jo do samaya kA kAla batAyA gayA hai vaha kAla vastutaH grahaNa karane kA aura utsarga kA kAla hai / vaha sthiti aura anubhAga kA kAla nahIM hai| tRtIya abhimatAnusAra lezyA-dravya yogavargaNA ke antargata svatantra dravya hai| binA yoga ke lezyA nahIM hotii| lezyA aura yoga meM paraspara anvaya aura vyatireka sambandha hai| lezyA ke yoga nimitta meM do vikalpa samutpanna hote haiN| kyA lezyA ko yogAntargata dravyarUpa mAnanA cAhie ? athavA yoganimitta karmadravya rUpa ? yadi vaha lezyA dravyakarma rUpa hai to ghAtIkarma dravyarUpa hai yA aghAtI karma dravyarUpa hai ? lezyA ghAtIkarma dravyarUpa nahIM hai| kyoMki ghAtIkarma Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naSTa ho jAne para bhI lezyA hotI hai| yadi lezyA ko aghAtIkarma dravyasvarUpa mAne to aghAtI karmoMvAloM meM bhI sarvatra lezyA nahIM hai| caudahaveM guNasthAna meM aghAtIka hai, kintu vahA~ lezyA kA abhAva hai / isalie yoga dravya ke antargata hI dravya svarUpa lezyA mAnanA cAhie / lezyA : eka vizleSaNa 463 lezyA se kaSAyoM kI vRddhi hotI hai; kyoMki yogadravyoM meM kaSAya bar3hAne kA sAmarthya hai / prajJApanA kI TIkA meM AcArya ne likhA hai-karmoM ke dravya, vipAka hone vAle aura udaya meM Ane vAle donoM prayatnoM se prabhAvita hote haiM / dravya, kSetra, kAla aura bhAva apanA kartRtva dikhAte haiM / jise pitta vikAra ho usakA krodha bar3ha jAtA hai / brAhmI kA sevana jJAnAvaraNa ko kama karane meM sahAyaka hai / madirApAna se jJAnAvaraNa kA udaya hotA hai / dahI ke sevana se nidrA kI abhivRddhi hotI hai| nidrA jo darzanAvaraNa kA audayika phala hai / ataH spaSTa hai kaSAyodaya meM anuraMjita yoga pravRtti hI (lezyA) sthitipAka meM sahAyaka hotI hai / " gommaTasAra meM AcArya nemicandra ne yoga- pariNAmasvarUpa lezyA kA varNana kiyA hai| " AcArya pUjyapAda ne sarvArthasiddhi meM" aura gommaTasAra ke karmakANDa khaNDa meM" kaSAyodaya anuraMjita yoga pravRtti ko lezyA kahA hai / prastuta paribhASA ke anusAra dasaveM guNasthAna taka hI lezyA ho sakatI hai| prastuta paribhASA apekSAkRta hone se pUrva kI paribhASA se viruddha nahIM hai / aba hama saMkSepa meM tInoM paribhASAoM ke sambandha meM cintana kareMge / prathama karmavargeNAniSpanna lezyA ko mAnane vAlI eka paramparA thI, kintu usa para vistAra ke sAtha likhA huA sAhitya upalabdha nahIM hai / dvitIya karmanisyanda lezyA mAnane vAle AcAryoM ne yoga-pariNAma lezyA ko svIkAra nahIM kiyA hai| unakA mantavya hai ki lezyA yoga- pariNAma nahIM ho sktii| kyoMki karmabandha ke do kAraNoM meM se yoga ke dvArA prakRti aura pradeza kA hI bandha ho sakatA hai, sthiti aura anubhAga kA bandha nahIM ho sktaa| jabaki Agama sAhitya meM sthiti kAlezyAkAla pratipAdita kiyA gayA hai, vaha isa paribhASA ko mAnane se ghaTa nahIM sakegA / ataH karmanisyanda lezyA mAnanA hI tarkasaMgata hai / 20 jahA~ para lezyA ke sthitikAla kA bandhana hotA hai vahA~ para cAroM kA bandha hogA / jahA~ para kaSAya kA abhAva hai vahA~ para yoga ke dvArA do kA hI bandhana hogaa| upazAntamoha aura kSINamoha AtmAoM meM karma-pravAha prArambha hai, vahA~ para lezyA bhI hai, tathApi sthiti kA bandha nahIM hotA hai| prazna hai-- samucchinna zukladhyAna ko dhyAte hue caudahaveM guNasthAna meM cAra karma vidyamAna haiM tathApi vahA~ para lezyA nahIM hai / uttara hai-- jo AtmAe~ karma yukta haiM una sabhI ke karma-pravAha cAlU hI raheM, aisA niyama nahIM hai / yadi isa prakAra mAnA jAyegA to yoga pariNAma lezyA kA arthaM hogA yoga hI lezyA hai; kintu isa prakAra nahIM hai / udAharaNa ke rUpa meM sUrya ke binA kiraNeM nahIM hotIM; kintu isakA tAtparya yaha nahIM ki kiraNeM hI sUrya haiM / tAtparya yaha hai bahatA huA jo karma-pravAha hai vahI lezyA kA upAdAna kAraNa hai / 21 tRtIya yoga- pariNAma lezyA karmanisyanda svabhAva yukta nahIM hai / yadi isa prakAra mAnA jAyagA to IryApathika mArga sthiti bandha binA kAraNa kA hogA / Agama sAhitya meM do samaya sthiti vAle antarmuhUrta kAla ko bhI nirdhArita kAla mAnA hai / ataH sthitibandha kA kAraNa kaSAya nahIM apitu lezyA hai / jahA~ para kaSAya rahatA hai vahA~ para tIvra bandhana hotA hai / sthitibandha kI paripakvatA kaSAya se hotI hai / ataH karma-pravAha ko lezyA mAnanA tarkasaMgata nahIM hai / karmoM ke karma sAra aura karma -asAra ye do rUpa haiM / prazna hai-- karmoM ke asArabhAva ko nisyanda mAnate haiM to asAra karma prakRti se lezyA ke utkRSTa anubhAgabandha kA kAraNa kisa prakAra hogA ? aura yadi karmoM ke sAra-bhAva ko nisyanda kaheMge to ATha karmoM meM se kisa karma ke sAra-bhAva ko kaheM ? yadi AThoM hI karmoM kA mAnA jAya to jahA~ para karmoM ke vipAka kA varNana hai vahA~ para kisI bhI karma kA lezyA ke rUpa meM vipAka kA pratipAdana nahIM huA hai / etadarthaM yoga - pariNAma ko hI lezyA mAnanA cAhie / 22 upAdhyAya vinayavijayajI ne loka-prakAza meM isa tathya ko svIkAra kiyA hai|23 bhAvalezyA AtmA kA pariNAmavizeSa hai, jo saMkleza aura yoga se anugata hai / saMkleza ke jaghanya, madhyama, utkRSTa, tIvra, tIvratara tIvratama manda mandatara, mandatama Adi vividha bheda hone se bhAva- lezyA ke aneka prakAra haiM, tathApi saMkSepa meM use chaha bhAgoM meM vibhakta kiyA hai / arthAt, mana ke pariNAma zuddha aura azuddha donoM hI prakAra ke hote haiM aura unake nimitta bhI zubha aura azubha donoM hI prakAra ke hote haiM / nimitta apanA prabhAva dikhAtA hai jisase mana ke O Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 zrI puSkaramuni abhinandana prantha : paMcama khaNDa *ummmuner -------+-+++++++ +mmmmmmm..................... pariNAma unase prabhAvita hote haiN| donoM kA pArasparika sambandha hai| nimitta ko dravyalezyA aura mana ke pariNAma ko bhAvalezyA kahA hai| jo pudgala nimitta banate haiM unameM varNa, gandha, rasa aura sparza sabhI hote haiM tathApi unakA nAmakaraNa varNa ke AdhAra para kiyA gayA hai / saMbhava hai gaMdha, rasa aura sparza kI apekSA varNa mAnava ko adhika prabhAvita karatA ho / kRSNa, nIla aura kApota ye tIna raMga azuddha haiM aura ina raMgoM se prabhAvita hone vAlI lezyAe~ bhI azubha mAnI gayI haiM aura unheM adharma-lezyAeM kahA gayA hai| tejas, padya aura zukla ye tIna varNa zubha hai aura unase prabhAvita hone vAlI lezyAe~ bhI zubha haiM / isalie tIna lezyAoM ko dharma-lezyA kahA haiM / 25 azuddhi aura zuddhi kI dRSTi se chaha lezyAoM kA vargIkaraNa isa prakAra kiyA gayA hai(1) kRSNalezyA azuddhatama kliSTatama - (2) nIlalezyA azuddhatara kliSTatara (3) kApotalezyA azuddha kliSTa (4) tejaslezyA zuddha akliSTa (5) padmalezyA zuddhatara akliSTatara (6) zuklalezyA zuddhatama akliSTatama prastuta azuddhi aura zuddhi kA AdhAra kevala nimitta hI nahIM apitu nimitta aura upAdAna donoM haiM / azuddhi kA upAdAna kaSAya kI tIvratA hai aura usake nimitta kRSNa, nIla, kApota raMgavAle pudgala hai aura zuddhi kA upAdAna kaSAya kI mandatA hai aura usake nimitta rakta, pIta aura zveta raMgavAle pudgala haiN| uttarAdhyayana meM lezyA kA nAma, varNa, rasa, gaMdha, sparza, pariNAma, lakSaNa, sthAna, sthiti, gati aura Ayu ina gyAraha prakAra se lezyA para cintana kiyA hai / 26 AcArya akalaMka ne tattvArtharAjavAtika meM lezyA para (1) nirdeza, (2) varNa, (3) pariNAma, (4) saMkrama, (5) karma, (6) lakSaNa, (7) gati, (8) svAmitva, (8) sAdhanA, (10) saMkhyA, (11) kSetra (12), sparzana (13), kAla, (14) antara, (15) bhAva, (16) alpa-bahutva ina solaha prakAroM se cintana kiyA hai| jitane bhI sthUla paramANu skandha haiM ve sabhI prakAra ke raMgoM aura uparaMgoM vAle hote haiN| mAnava kA zarIra sthUla skandha vAlA hai / ataH usameM sabhI raMga haiN| raMga hone se vaha bAhya raMgoM se prabhAvita hotA hai aura usakA prabhAva mAnava ke mAnasa para bhI par3atA hai| etadartha hI bhagavAna mahAvIra ne sabhI prANiyoM ke prabhAva va zakti kI dRSTi se zarIra aura vicAroM ko chaha bhAgoM meM vibhakta kiyA hai aura vahI lezyA hai| DA. harmana jekobI ne likhA hai-jainoM ke lezyA ke siddhAnta meM tathA gozAlaka ke mAnavoM ko chaha vibhAgoM meM vibhakta karane vAle siddhAnta meM samAnatA hai| isa bAta ko sarvaprathama prophesara lyUmena ne pakar3A para isa sambandha meM merA vizvAsa hai jainoM ne yaha siddhAnta AjIvikoM se liyA aura use parivartita kara apane siddhAntoM ke sAtha samanvita kara diyA / 28 pro0 lyUmena tathA DA. harmana jekobI ne mAnavoM kA cha: prakAra kA vibhAjana gozAlaka dvArA mAnA hai, para aMguttaranikAya se spaSTa hotA hai ki prastuta vibhAjana gozAlaka dvArA nahIM apitu pUraNakazyapa ke dvArA kiyA gayA thA / dIghanikAya meM chaha tIrthaMkaroM kA ullekha hai, unameM pUraNakazyapa bhI eka haiM jinhoMne raMgoM ke AdhAra para chaha abhijAtiyA~ nizcita kI thiiN| ve isa prakAra haiM (1) kRSNAbhijAti-Rra, karma karanevAle saukarika, zAkunika prabhRti jIvoM kA samUha / (2) nIlAbhijAti-bauddha zramaNa aura kucha anya karmavAdI, kriyAvAdI bhikSuoM kA samUha / (3) lohitAbhijAti-eka zATaka nirgranthoM kA samUha / (4) haridrAmijAti-zveta vastradhArI yA nirvastra / (5) zuklAbhijAti-AjIvaka zramaNa-zramaNiyoM kA samUha / (6) parama zuklAbhijAti-AjIvaka AcArya, nanda, vatsa, kRSa, sAMkRtya, maskarI gozAlaka prabhRti kA samUha / " Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA : eka vizleSaNa 465 Ananda kI jijJAsA para tathAgata buddha ne kahA-ye chaha abhijAtiyAM avyakta vyakti dvArA kiyA humA pratipAdana hai / prastuta vargIkaraNa kA mUla AdhAra acelatA hai| vastra kama karanA aura vastroM kA pUrNa tyAga kara denA abhijAtiyoM kI zreSThatA va jyeSThatA kA kAraNa hai| apane pradhAna ziSya Ananda se tathAgata buddha ne kahA-maiM bhI chaH abhijAtiyoM kA pratipAdana karatA huuN| (1) koI vyakti kRSNAbhijAtika (nIca kula meM paidA huA) ho aura kRSNa dharma (pApakRtya) karatA hai| (2) koI vyakti kRSNAbhijAtika ho aura zukladharma karatA hai| (3) koI vyakti kRSNAbhijAtika ho akRSNa-azukla nirvANa ko samutpanna karatA hai / (4) koI vyakti zuklAbhijAtika (ucca kula meM samutpanna huA) ho tathA zukladharma (puNya) karatA hai| (5) koI vyakti zuklAbhijAtika ho aura kRSNa karma karatA hai / / (6) koI vyakti zuklAbhijAtika ho azukla-akRSNa nirvANa ko samutpanna karatA hai / 32 prastuta vargIkaraNa janma aura karma ke AdhAra para kiyA gayA hai / isa vargIkaraNa meM cANDAla, niSAda Adi jAtiyoM ko zukla kahA hai / kAyika, vAcika aura mAnasika jo duzcaraNa haiM ve kRSNadharma haiM aura unakA jo zreSTha AcaraNa hai vaha zukladharma hai| para nirvANa na kRSNa hai, na zukla hai / isa vargIkaraNa kA uddezya hai nIca jAti meM samutpanna vyakti bhI zukladharma kara sakatA hai aura ucca kula meM utpanna vyakti bhI kRSNadharma karatA hai| dharma aura nirvANa kA sambandha jAti se nahIM hai| prastuta vizleSaNa se yaha spaSTa hotA hai ki pUraNakazyapa aura tathAgata buddha ne cha: abhijAtiyoM kA jo vargIkaraNa kiyA hai usakA sambandha lezyA ke sAtha nahIM hai| lezyAoM kA jo sambandha hai vaha eka-eka vyakti se hai / vicAroM ko prabhAvita karane vAlI lezyAeM eka vyakti ke jIvana meM samaya ke anusAra chaha bhI ho sakatI haiM / chaha abhijAtiyoM kI apekSA lezyA kA jo vargIkaraNa hai vaha vargIkaraNa mahAbhArata se adhika milatA-julatA hai / eka bAra sanatkumAra ne dAnavoM ke adhipati vRtrAsura se kahA-prANiyoM ke chaha prakAra ke varNa haiM--(1) kRSNa, (2) dhUmra, (3) nIla, (4) rakta, (5) hAridra aura (6) zukla / kRSNa, dhUmra aura nIla varNa kA sukha madhyama hotA hai / rakta varNa adhika sahana karane yogya hotA hai / hAridra varNa sukhakara hotA hai aura zukla varNa usase bhI adhika sukhakara hotA hai| mahAbhArata meM kahA hai-kRSNa varNa vAle kI gati nIca hotI hai| jina nikRSTa karmoM se jIva naraka meM jAtA hai vaha una karmoM meM satata Asakta rahatA hai| jo jIva naraka se nikalate haiM unakA varNa dhUmra hotA hai jo raMga pazu-pakSI jAti kA hai / mAnava jAti kA raMga nIlA hai| devoM kA raMga rakta hai-ve dUsaroM para anugraha karate haiM / jo viziSTa deva hote haiM unakA raMga hAridra hai / jo mahAn sAdhaka haiM unakA varNa zukla hai|" anyatra mahAbhArata meM yaha bhI likhA hai ki duSkarma karane vAlA mAnava varNa se paribhraSTa ho jAtA hai aura puNya karma karane vAlA mAnava varNa ke utkarSa ko prApta karatA hai / tulanAtmaka dRSTi se hama cintana kareM to sahaja hI. parijJAta hotA hai ki jaina dRSTi kA lezyA-nirUpaNa aura mahAbhArata kA varNa-vizleSaNa-ye donoM bahuta kucha samAnatA ko liye hue haiM / tathApi yaha nahIM kahA jA sakatA ki jainadarzana ne yaha varNana mahAbhArata se liyA ho| kyoMki anya darzanoM ne bhI raMga ke prabhAva kI carcA kI hai / para jainAcAryoM ne isa sambandha meM jitanA gaharA cintana kiyA hai utanA anya darzanoM ne nahIM kiyaa| unhoMne to kevala isakA varNana prAsaMgika rUpa se hI kiyA hai / ataH DA0 harmana jekobI kA yaha mAnanA ki lezyA kA varNana jainiyoM ne anya paramparAoM se liyA hai, tarkasaMgata nahIM hai| kurukSetra ke maidAna meM zrIkRSNa ne gati ke kRSNa aura zukla ye do vibhAga kiye| kRSNa gativAlA punaH punaH janma-maraNa grahaNa karatA hai, zukla gativAlA janma aura maraNa se mukta ho jAtA hai / dhammapada meM dharma ke do vibhAga kiye haiM-kRSNa aura zukla / paNDita mAnava ko kRSNadharma kA parityAga kara zukladharma kA pAlana karanA caahie| maharSi pataMjali ne karma kI dRSTi se cAra jAtiyAM pratipAdita kI haiM-(1) kRSNa (2) zukla-kRSNa (3) zukla Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GB -O O 466 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : paMcama khaNDa (4) azukla-makRSNa, jo kramazaH azuddhatara azuddha zuddha aura zuddhatAra hai tIna karmajAtiyA~ sabhI jIvoM meM hotI haiM, kintu cauthI azukla - akRSNa jAti yogI meM hotI hai / " prastuta sUtra para bhASya karate hue likhA hai ki unakA karma kRSNa hotA hai jinakA citta doSa-kulaSita yA krUra hai| pIr3A aura anugraha donoM vidhAoM se mizrita karma zukla kRSNa kahalAtA haiM / yaha bAhya sAdhanoM se sAdhya hote haiM / tapa, svAdhyAya aura dhyAna meM nirata vyaktiyoM ke karma kevala mana ke adhIna apekSA nahIM hotI aura na kisI ko pIr3A dI jAtI hai, etadarthaM yaha AkAMkSA nahIM karate una kSINa-kleza caramadeha yogiyoM ke azukla hote haiM unameM bAhya sAdhanoM kI kisI bhI prakAra kI karma zukla kahA jAtA hai| jo puNya ke phala kI bhI akRSNa karma hotA hai / prakRti kA vizleSaNa karate hue use zvetAzvatara upaniSad meM lohit, zukla aura kRSNa raMga kA batAyA gayA hai| sAMkhya kaumudI meM kahA gayA hai jaba rajoguNa ke dvArA mana moha se raMga jAtA hai taba vaha lohita hai, sattvaguNa se mana kA maila miTa jAtA hai, ataH vaha zukla hai / " ziva svarodaya meM likhA hai-- vibhinna prakAra ke tatvoM ke vibhinna varNa hote haiM jina varNoM se prANI prabhAvita hotA hai / " ve mAnate haiM ki mUla meM prANatattva eka hai| aNuoM kI kamI-bezI, kaMpana yA bega se usake pA~ca vibhAga kiye gaye hai jaise dekhie nAma (1) pRthvI (2) jala (3) tejas (4) (5) AkAza vega alpatara alpa tIvra tIvratara tIvratama raMga pIlA sapheda yA baiMganI lAla nIlA yA AsamAnI kAlA yA nIlAbha (sarvavarNaka mizrita raMga) AkAra catuSkoNa arddhacandrAkAra trikoNa gola aneka bindu gola yA AkAra zUnya rasa yA svAda madhura kasailA caraparA khaTTA kar3avA jainAcAryoM ne lezyA para gaharA cintana kiyA hai| unhoMne varNa ke sAtha AtmA ke bhAvoM kA bhI samanvaya kiyA hai / dravyalezyA paudgalika hai| ataH Adhunika vaijJAnika dRSTi se bhI lezyA para cintana kiyA jA sakatA hai| saMsthA : manovijJAna aura padArthavijJAna mAnava kA zarIra, indriyA~ aura mana ye sabhI pudgala se nirmita haiM / pudgala meM varNa, gandha, rasa aura sparza hone se vaha rUpI hai| jaina sAhitya meM varNa ke pA~ca prakAra batAye haiM- kAlA, pIlA, nIlA, lAla aura sapheda / Adhunika vijJAna kI dRSTi se sapheda raMga maulika nahIM hai| vaha sAta raMgoM ke milane para banatA hai| unhoMne raMgoM ke sAta prakAra batAye haiM / yaha satya hai ki raMgoM kA prANI jIvana ke sAtha bahuta hI gaharA sambandha hai / vaijJAnikoM ne bhI parIkSaNa kara yaha siddha kiyA hai ki raMgoM kA prakRti para, zarIra para aura mana para prabhAva par3atA hai| jaise lAla, nAraMgI, gulAbI, bAdAmI raMgoM se mAnava kI prakRti meM USmA bar3hatI hai| pIle raMga se bhI USmA bar3hatI hai, kintu pUrvApekSayA kama | nIle, AsamAnI raMga se prakRti meM zItalatA kA saMcAra hotA hai| hare raMga se na adhika USmA bar3hatI hai aura na adhika zItalatA kA hI saMcAra hotA hai, apitu zItoSNa sama rahatA hai| sapheda raMga se prakRti sadA sama rahatI hai| raMgoM kA zarIra para bhI adbhuta prabhAva par3atA hai| lAla raMga se snAyu maMDala meM sphUrti kA saMcAra hotA hai / nIle raMga se snAyavika durbalatA naSTa hotI hai, dhAtukSaya sambandhI roga miTa jAte haiM tathA hRdaya aura mastiSka meM zakti kI abhivRddhi hotI hai| pIle raMga se mastiSka kI durbalatA naSTa hokara usameM zakti saMcAra hotA hai, kabja, yakRta, plIhA ke roga miTa jAte haiM / hare raMga se jJAna-tantu va snAyu maMDala sudRr3ha hote haiM tathA dhAtu kSaya sambandhI roga naSTa ho jAte haiN| gahare nIle raMga se AmAzaya sambandhI roga miTate haiN| sapheda raMga se nIMda gaharI AtI hai| nAraMgI raMga se vAyu sambandhI vyAdhiyA~ naSTa ho jAtI haiM aura damA kI vyAdhi bhI zAnta ho jAtI hai| baiMganI raMga se zarIra kA tApamAna kama ho jAtA hai / prakRti aura zarIra para hI nahIM, kintu mana para bhI raMgoM kA prabhAva par3atA hai| jaise, kAle raMga se mana meM asaMyama, hiMsA evaM krUratA ke vicAra laharAne lgeNge| nIle raMga se mana meM IrSyA, asahiSNutA, rasa-lolupatA evaM viSayoM ke prati Asakti va AkarSaNa utpanna hotA haiM / kApota raMga se mana meM vakratA, kuTilatA aMgaDAiyA~ lene lagatI haiM / aruNa raMga se mana meM RjutA, vinamratA evaM dharma-prema kI pavitra bhAvanAe~ paidA hotI haiN| pIle raMga se mana meM krodha - mAna-mAyA-lobha Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA : eka vizleSaNa 467 . mmmmmmunmarrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrummmmm...... Adi kaSAya naSTa hote haiM aura sAdhaka ke mana meM indriya vijaya ke bhAva taraMgita hote haiN| sapheda raMga se mana meM apUrva zAnti tathA jitendriyatA ke nirmala bhAvoM kA saMcAra hotA hai| anya dRSTi se bhI raMgoM kA mAnasika vicAroM para jo prabhAva hotA hai usakA vargIkaraNa cintakoM ne anya rUpa se prastuta kiyA hai, yadyapi dvitIya vargIkaraNa prathama vargIkaraNa se kucha pRthaktA lie hue hai / jaise, AsamAnI raMga se bhakti sambandhI bhAvanAe~ jAgrata hotI haiM / lAla raMga se kAma vAsanAe~ udbuddha hotI haiN| pIle raMga se tAkika zakti kI abhivRddhi hotI hai| gulAbI raMga se prema viSayaka bhAvanAe~ jAgrata hotI haiN| hare raMga se mana meM svArtha kI bhAvanAeM panapatI haiM / lAla va kAle raMga kA mizraNa hone para mana meM krodha bhar3akatA hai| jaba hama ina donoM prakAra ke raMgoM ke vargIkaraNa para tulanAtmaka dRSTi se cintana karate haiM to aisA jJAta hotA hai ki pratyeka raMga prazasta aura aprazasta do prakAra kA hai| kahIM para lAla, pIle aura sapheda raMga acche vicAroM ko utpanna nahIM karate isalie ve aprazasta va azubha haiM, aura kahIM para ve acche vicAroM ko utpanna karate haiM, ataH ve prazasta va zubha haiM / krodha se agni tattva pradIpta ho jAtA hai, usakA varNa lAla mAnA gayA hai| moha se jalatattva kI abhivRddhi ho jAtI hai, usakA varNa sapheda yA baiMganI mAnA gayA hai| bhaya se pRthvI-tattva pradhAna ho jAtA hai, isakA varNa pIlA hai| lezyAoM ke varNana meM bhI krodha, moha aura bhaya Adi antar meM rahe hue haiM aura unakA mAnasa para asara hotA hai / kahIM para zyAma raMga ko bhI prazasta mAnA hai, jaise-namaskAra mahAmantra ke padoM ke sAtha jo raMgoM kI kalpanA kI gayI hai usameM 'namo loe sabvasAhUNaM' kA varNa kRSNa batAyA hai| sAdhu ke sAtha jo kRSNa varNa kI yojanA kI gayI hai vaha kRSNalezyA jo nikRSTatama cittavRtti ko samutpanna karane kA hetu aprazasta kRSNa varNa hai usase pRthak hai, kRSNalezyA kA jo kRSNavarNa hai usase sAdhu kA jo kRSNa varNa hai vaha bhinna hai aura prazasta hai / pAzcAtya dezoM meM vaijJAnika raMga ke sambandha meM gambhIra adhyayana kara rahe haiM / kalara thirepI raMga ke AdhAra para samutpanna huI hai / raMga se mAnava ke citta va zarIra kI bhI cikitsA prAraMbha huI hai jisake pariNAma bhI bahuta hI zreSTha Aye haiN|" Adhunika vijJAna kI dRSTi se vidyut cumbakIya taraMgeM bahuta hI sUkSma haiM / ve virAT vizva meM gati kara rahI haiM / vaijJAnikoM ne vidyuta cumbakIya spekTrama kA sAmAnya rUpa se vibhAjana isa prakAra se kiyA hai: reDiyo | sUkSma taraMgeM avarakta dRzyamAna parA baiganI taraMgeM eksa-re gAmA kiraNeM 10-10 taraMga dairdhya prastuta cArTa se yaha spaSTa hotA hai ki vizva meM jitanI bhI vikiraNeM haiM una vikiraNoM kI tulanA meM jo dikhAI detI haiM una vikiraNoM kA sthAna nahIM-jaisA hai / para una vikiraNoM kA sthAna bahuta hI mahatvapUrNa hai jo vikiraNe dRSTigocara hotI haiM / tripAla ke mAdhyama se unake sAta varNa dekha sakate haiN| jaise baiMganI, nIla, AkAza-sadRza nIla, harA, pIlA, nAraMgI aura lAla / ina vikiraNoM meM eka mahatvapUrNa vizeSatA yaha hai ki kramaza: ina raMgoM meM AvRtti (Frequency) kama hotI hai, aura taraMga-darya (wave length) meM abhivRddhi hotI hai / baiMganI raMga ke pIche kI vikiraNoM ko aparA baiMganI (ultra-violet) aura lAla raMga ke Age kI vikiraNeM avarakta kahI jAtI haiN| prastuta vargIkaraNa meM varNa kI mukhyatA hai / kintu jitanI bhI vikiraNeM haiM unakA lakSaNa, AvRtti aura taraMgadairghya hai / vijJAna ke Aloka meM jaba hama lezyA para cintana karate haiM to sUrya ke prakAza kI bhA~ti yaha spaSTa hotA hai ki chaha lezyAoM ke varNa aura dRSTigocara hone vAle spekTrama (varNa-paTa) ke raMgoM kI tulanA isa prakAra kI jA sakatI haidikhAyI diyA jAne vAlA spekTrama lezyA 1 aparA baiganI se baiMganI taka 2 nIla kRSNalezyA nIlalezyA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : paMcama khaNDa 3 AkAza sadRza nIla kApotalezyA 4 pIlA tejolezyA 5 lAla padmalezyA 6 avarakta tathA Age kI vikiraNeM zuklalezyA DA. mahAvIrarAja gelaDA ne "lezyAH eka vivecana' zIrSaka lekha meM jo cArTa diyA hai usameM unhoMne sapta varNa ke sthAna para pAMca hI varNa liye haiM aura harA va nAraMgI ye do varNa chor3a diye haiN| uttarAdhyayana sUtra meM tejolezyA kA raMga hiMgula kI taraha rakta likhA hai aura padmalezyA kA raMga haritAla kI taraha pIta likhA hai| kintu DA. gelaDA ne tejolezyA kI pIle varNa vAlI aura papa lezyA ko lAla varNa vAlI mAnI hai vaha Agama kI dRSTi se ucita nahIM hai / lAla ke bAda AgamakAra ne pIta kA ullekha kyoM kiyA hai isa sambandha meM hama Age kI paMktiyoM meM vicAra kreNge| tIna jo prArambhika vikiraNeM haiM, ve laghutaraMga vAlI aura punaH-punaH AvRtti vAlI hotI haiM / isI taraha kRSNa, nIla aura kApota lezyAe~ tIvra karma bandhana meM sahayogI va prANI ko bhautika padArthoM meM lipta rakhatI haiN| ye lezyAe~ AtmA ke pratikUla haiM, ataH inheM Agama sAhitya meM azubha va adharma lezyAeM kahA gayA hai aura inase tIvra karma bandhana hotA hai| usake pazcAt kI vikiraNoM kI taraMgeM adhika lambI hotI haiM aura unameM AvRtti kama hotI hai / isI taraha tejo, padma va zukla lezyAe~ tIvra karma bandhana nahIM krtiiN| inameM vicAra, zubha aura zubhatara hote cale jAte haiM / ina tIna lezyA vAle jIvoM meM kramaza: adhika nirmalatA AtI hai| isalie ye tIna lezyAe~ zubha haiM aura inheM dharma lezyAe~ kahA hai| uparyukta paMktiyoM meM hamane jo vikiraNoM ke sAtha tulanA kI hai vaha sthUla rUpa se hI hai / tathApi itanA spaSTa hai ki lezyA ke lakSaNoM meM varNa kI pradhAnatA hai / vikiraNoM meM AvRtti aura taraMga ko lambAI hotI hai / vicAroM meM jitanA adhika saMkalpa-vikalpa ke dvArA Avarta hoMge ve utane hI adhika AtmA ke lie ahitakara hoNge| etadartha dhyAna aura japayoga va sAdhanA ke dvArA vicAroM ko sthira karane kA prayAsa kiyA jAtA hai| hama pUrva hI batA cuke haiM ki lezyAoM kA vibhAjana raMga ke AdhAra para kiyA gayA hai| pratyeka vyakti ke cehare ke AsapAsa eka prabhAmaNDala vinirmita hotA hai jise 'orA' kahate haiM / vaijJAnikoM ne isa prakAra ke kaimare nirmANa kiye haiM jisameM prabhAmaNDala ke citra bhI liye jA sakate haiN| prabhAmaMDala ke citra se usa vyakti ke antarmAnasa meM cala rahe vicAroM kA sahaja patA laga sakatA hai| yadi kisI vyakti ke Asa-pAsa kRSNa AbhA hai phira bhale hI vaha vyakti lacchedAra bhASA meM dhArmika dArzanika carcA kare tathApi kAle raMga kI vaha prabhA usake citta kI kAlimA kI spaSTa sUcanA detI hai| bhagavAna mahAvIra, tathAgata buddha, maryAdA puruSottama rAma, karmayogI zrIkRSNa, prema mUrti krAisTa Adi vizva ke jitane bhI viziSTa mahApuruSa haiM unake ceharoM ke Asa-pAsa citroM meM prabhAmaNDala banAye hue dikhAyI dete haiM jo unakI zubhra AbhA ko prakaTa karate hai| unake hRdaya kI nirmalatA aura agAdha sneha ko prakaTa karate haiN| jina vyaktiyoM ke Asa-pAsa kAlA prabhAmaMDala hai unake antarmAnasa meM bhayaMkara durguNoM kA sAmrAjya hotA hai| krodha kI AMdhI se unakA mAnasa sadA vikSubdha rahatA hai, mAna ke sarpa phUtkAre mArate rahate haiM, mAyA aura lobha ke bavaNDara uThate rahate haiN|" vaha svayaM kaSTa sahana karake bhI dUsare vyaktiyoM ko duHkhI banAnA cAhatA hai / vaidika sAhitya meM mRtyu ke sAkSAt devatA yama kA raMga kAlA hai / kyoMki yama sadA yahI cintana karatA rahatA hai kaba koI mare aura maiM use le jAU~ / kRSNa varNa para anya kisI bhI raMga kA prabhAva nahIM hotaa| vaise hI kRSNalezyA vAle jIvoM para bhI kisI bhI mahApuruSa ke vacanoM kA prabhAva nahIM pdd'taa| sUrya kI camacamAtI kiraNeM jaba kAle vastra para giratI haiM to koI bhI kiraNa punaH nahIM lauTatI / kAle vastra meM sabhI kiraNeM DUba jAtI haiN| jo vyakti jitanA adhika durguNoM kA bhaNDAra hogA usakA prabhAmaMDala utanA hI adhika kAlA hogaa| yaha kAlA prabhAmaMDala kRSNalezyA kA spaSTa pratIka hai| . dvitIya lezyA kA nAma nIlalezyA hai| vaha kRSNalezyA se zreSTha hai| usameM kAlApana kucha halakA ho jAtA hai| nIlalezyA vAlA vyakti svArthI hotA hai / usameM IrSyA, kadAgraha, avidyA, nirlajjatA, pradoSa, pramAda, rasalolupatA, prakRti kI kSudratA aura binA vicAre kArya karane kI pravRtti hotI hai / " Adhunika bhASA meM hama use selphiza kaha sakate Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA : eka vizleSaNa haiM / yadi use kisI kArya meM lAbha hotA ho to vaha anya vyakti ko hAni pahu~cAne meM saMkoca nahIM karatA / kintu kRSNalezyA kI apekSA usake vicAra kucha prazasta hote haiM / 466 tIsarI lezyA kA nAma kApota hai jo alasI puSpa kI taraha maTamailA athavA kabUtara ke kaNTha ke raMgavAlA hotA hai / kApotalezyA meM nIlA raMga phIkA ho jAtA hai| kApotalezyA vAle vyakti kI vANI va AcaraNa meM vakratA hotI hai / vaha apane durguNoM ko chipAkara sadguNoM ko prakaTa karatA hai / " nIlalezyA se usake bhAva kucha adhika vizuddha hote haiN| etadartha hI apalezyA hone para bhI vaha dharmalezyA ke sacina hai| caturthaM lezyA kA raMga zAstrakAroM ne lAla pratipAdita kiyA hai| lAla raMga sAmyavAdiyoM kI dRSTi se krAMti kA pratIka hai| tIna adharmalezyAoM se nikalakara jaba vaha dharmalezyA meM praviSTa hotA hai taba yaha eka prakAra se krAMti hI hai ataH ise dharmalezyA meM prathama sthAna diyA gayA hai| vaidika paramparA meM saMnyAsiyoM kI gairika arthAt lAla raMga ke vastra dhAraNa karane kA vidhAna hai| hamArI dRSTi se unhoMne jo yaha raMga cunA hai vaha jIvana meM krAMti karane kI dRSTi se hI cunA hogA / jaba sAdhaka ke antarmAnasa meM krAMti kI bhAvanA ubuddha hotI hai to usake zarIra kA prabhAmaMDala lAla hotA hai / aura vastra bhI lAla hone se ve AmAmaMDala ke sAtha yaha mila jAte haiN| jaba jIvana meM lAla raMga pragaTa hotA hai taba usake svArtha kA raMga naSTa ho jAtA hai / tejolezyA vAle vyakti kA svabhAva namra va acapala hotA hai| vaha jitendriya, tapasvI, pApabhIru aura mukti kI anveSaNA karane vAlA hotA hai / " saMnyAsI kA artha bhI yahI hai| usameM mahattvAkAMkSA nahIM hotI / usake jIvana kA raMga uSAkAla ke sUrya kI taraha hotA hai| usake cehare para sAdhanA kI lAlI ho aura sUrya ke udaya kI taraha usameM tAjagI ho / paMcama lezyA kA nAma padma hai| lAla ke bAda padma arthAt pIle raMga kA varNana hai / prAtaH kAla kA sUrya jyoM-jyoM Upara uThatA hai usameM lAlimA kama hotI jAtI hai aura sone kI taraha pIta raMga prasphuTita hotA hai| lAla raMga meM uttejanA ho sakatI hai para pIle raMga meM koI uttejanA nahIM hai / padmalezyA vAle sAdhaka ke jIvana meM krodha-mAna- mAyA-moha kI alpatA hotI hai / citta prazAMta hotA hai| jitendriya aura alpabhASI hone se vaha dhyAna-sAdhanA sahaja rUpa se kara sakatA hai / " pIta raMga dhyAna kI avasthA kA pratIka hai| etadarthaM hI bauddha saMnyAsiyoM ke vastra kA raMga pIlA hai| vaidika paramparAoM ke saMnyAsiyoM ke vastra kA raMga lAla hai jo krAMti kA pratIka hai aura bauddha bhikSuoM ke vastra kA raMga pIlA hai vaha dhyAna kA pratIka hai / SaSTama lezyA kA nAma zukla hai| zubhra yA zveta raMga samAdhi kA raMga hai| zveta raMga vicAroM kI pavitratA kA pratIka hai| zuklalezyA vAle vyakti kA citta prazAnta hotA hai / mana, vacana, kAyA para pUrNa niyantraNa karatA hai / vaha jitendriya hai / " etadarthaM hI jaina zramaNoM ne zveta raMga ko pasanda kiyA hai| ve zveta raMga ke vastra dhAraNa karate haiN| unakA maMtavya hai ki vartamAna meM hama meM pUrNa vizuddhi nahIM hai, tathApi hamArA lakSya hai dhyAna ke dvArA pUrNa vizuddhi ko prApta karanA / etadartha unhoMne zveta varNa ke vastroM ko cunA hai / lezyAoM ke svarUpa ko samajhane ke lie jaina sAhitya meM kaI rUpaka diye haiN| unameM se eka-do rUpaka hama yahA~ prastuta kara rahe haiM / chaH vyaktiyoM kI eka mitra maMDalI thii| eka dina unake mAnasa meM ye vicAra udbuddha hue ki isa samaya jaMgala meM jAmuna khUba pake hue haiN| hama jAya~ aura una jAmunoM ko bharapeTa khaayeN| ve chahoM mitra jaMgala meM pahu~ce / phaloM se lade hue jAmuna ke per3a ko dekhakara eka mitra ne kahA yaha kitanA sundara jAmuna kA vRkSa hai| yaha phaloM se labAlaba bharA huA hai| aura phala bhI itane bar3hiyA haiM ki dekhate hI muMha meM pAnI A rahA hai| isa vRkSa para car3hane kI apekSA yahI zreyaskara hai ki kulhAr3I se vRkSa ko jar3a se hI kATa diyA jAya jisase hama Ananda se baiThakara khUba phala khA sakeM / dUsare mitra ne prathama mitra ke kathana kA prativAda karate hue kahA saMpUrNa vRkSa ko kATane se kyA lAbha hai ? kevala zAkhAoM ko kATanA hI paryApta hai / tRtIya mitra ne kahA- mitra, tumhArA kahanA bhI ucita nahIM hai bar3I-bar3I zAkhAoM ko kATane se bhI koI phAyadA nahIM hai / choTI-choTI zAkhAoM ko kATa lene se hI hamArA kArya ho sakatA hai / phira bar3I zAkhAoM ko nirarthaka kyoM kATA jAya / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : paMcama khaNDa caturtha mitra ne kahA-mitra, tumhArA kathana bhI mujhe yuktiyukta pratIta nahIM hotaa| choTI-choTI zAkhAoM ko tor3ane kI koI AvazyakatA nahIM hai / kevala phaloM ke gucchoM ko hI tor3anA paryApta hai| .. pAMcaveM mitra ne kahA-phaloM ke gucchoM ko tor3ane se kyA lAbha hai, usa gucche meM to kacce aura pakke donoM hI prakAra ke phala hote haiN| hameM pake phala hI tor3anA cAhie / nirarthaka kacce phaloM ko kyoM tor3A jAya ? chaThe mitra ne kahA- mujhe tumhArI carcA hI nirarthaka pratIta ho rahI hai / isa vRkSa ke nIce TUTe hue hajAroM phala par3e hue haiN| ina phaloM ko khAkara hI hama pUrNa santuSTa ho sakate haiN| phira vRkSa, TahaniyoM aura phaloM ko tor3ane kI AvazyakatA hI nhiiN| prastuta rUpaka ke dvArA AcArya ne lezyAoM ke svarUpa ko prakaTa kiyA hai| chaha mitroM meM pUrva-pUrva mitroM ke pariNAmoM kI apekSA uttara-uttara mitroM ke pariNAma zuma-zubhatara aura zubhatama haiM / kramazaH unake pariNAmoM meM saMkleza kI nyUnatA aura mRdutA kI adhikatA hai| isalie prathama mitra ke pariNAma kRSNalezyA vAle haiM, dUsare ke nIlalezyA vAle haiM tIsare kI kApotalezyA, caturtha mitra kI tejolezyA, pAMcaveM kI padmalezyA aura chaThe mitra kI zuklalezyA hai / eka jaMgala meM DAkuoM kA samUha rahatA thA / ve lUTakara apanA jIvanayApana karate the / eka dina chaha DAkuoM ne socA ki kisI zahara meM jAkara hama DAkA DAleM / ve chaha DAkU apane sthAna se prasthita hue| chaha DAkuoM meM se prathama DAkU ne eka gAMva ke pAsa se gujarate hue kahA-rAtri kA suhAvanA samaya hai| gAMva ke sabhI loga soe haiM / hama isa gAMva meM Aga lagA deM tAki soye hue sabhI vyakti aura pazu-pakSI Aga meM jhulasa kara khatama ho jaayeNge| unake karuNakrandana ko sunakara bar3A Ananda AyagA / dUsare DAkU ne kahA-binA matalaba ke pazu-pakSiyoM ko kyoM mArA jAye ? jo hamArA virodha karate haiM una mAnavoM ko hI mAranA cAhie / tIsare DAkU ne kahA-mAnavoM meM bhI mahilA varga aura bAlaka hameM kabhI bhI parezAna nahIM karate / isalie unheM mArane kI AvazyakatA nhiiN| ataH puruSa varga ko hI mAranA caahie| caturtha DAka ne kahA-sabhI puruSoM ko bhI mArane kI AvazyakatA nahIM hai| jo puruSa zastrayukta hoM kevala unheM mAranA caahie| pAMcaveM DAkU ne kahA-jina vyaktiyoM ke pAsa zastra haiM kintu ve hamArA kisI bhI prakAra kA virodha nahIM karate una vyaktiyoM ko mArane se bhI kyA lAma ? chaThe DAkU ne kahA-hameM apane kArya ko karanA hai / pahale hI hama loga dUsaroM kA dhana curAkara pApa kara rahe haiM, aura phira jisakA dhana hama apaharaNa karate haiM, una dhanikoM ke prANa ko lUTanA bhI kahA~ kI buddhimAnI hai ? eka pApa ke sAtha dUsarA pApa karanA anucita hI nahIM bilakula anucita hai| - ina chaha DAkuoM ke bhI kramazaH vicAra bhI kramazaH eka dUsare se nirmala hote haiM, jo unakI nirmala-bhAvanA ko vyakta karate haiN| uttarAdhyayana niyukti meM52 lezyA zabda para nikSepa dRSTi se cintana karate hue kahA hai ki lezyA ke nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ye cAra nikSepa hote haiN| no-karmalezyA aura no-akarmalezyA ye do nikSepa aura bhI hote hai| no-karma lezyA ke jIva no-karma, aura ajIva no-karma ye do prakAra haiN| jIva no-karma lezyA bhavasiddhika aura abhavasiddhika ke bheda se vaha bhI do prakAra kI hai| ina donoM ke kRSNa Adi sAta-sAta prakAra haiM / ajIva no-karma dravyalezyA ke candra, sUrya, graha, nakSatra, tAraka, AbharaNa, chAdana, Adarza, maNi tathA kAminI ye dasa bheda haiM aura dravya karma lezyA ke chaha bheda haiM / AcArya jayasiMha ne saMyogaja, nAma kI sAtavIM lezyA bhI mAnI hai jo zarIra kI chAyA rUpa hai| kitane hI AcAryoM kA mantavya hai ki audArika, audArikamizra, vaikriya, vaikriyamizra, AhAraka, Aharakamizra, kArmaNa kAya kA yoga ye sAta zarIra haiM to unakI chAyA bhI saptavarNAtmikA hogI, ata: lezyA ke sAta bheda mAnane caahie|53 lezyA ke sambandha meM eka gambhIra prazna hai ki kisa lezyA ko dravya-lezyA kaheM aura kise bhAva-lezyA kaheM ? Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyoMki Agama sAhitya meM kahIM-kahIM para dravya lezyA ke anurUpa bhAva pariNati batAyI gayI hai, to kahIM para dravyalezyA ke viparIta bhAva-pariNati batAyI gaI hai| janma se mRtyu taka eka hI rUpa meM jo hamAre sAtha rahatI hai vaha dravyalezyA hai / nArakIya jIvoM meM tathA devoM meM jo lezyA kA varNana kiyA gayA hai vaha dravyalezyA kI dRSTi se kiyA gayA hai / yahI kAraNa hai ki teraha sAgariyA jo kilviSika deva haiM ve jahA~ ekAnta zuklalezyI haiM vahIM ve ekAnta mithyAdRSTi bhI haiM / prajJApanA meM tArAoM kA varNana karate hue unheM pAMca varNa vAle aura sthita lezyA vAle batAyA hai / " nAraka aura devoM ko jo sthita lezyA kahA gayA hai saMbhava hai pApa aura puNya kI prakarSatA ke kAraNa unameM parivartana nahIM hotA ho / athavA yaha bhI ho sakatA hai ki devoM meM paryAvaraNa kI anukUlatA ke kAraNa zubha dravya prApta hote hoM aura nArakIya jIvoM meM paryAvaraNa kI pratikUlatA ke kAraNa azubha dravya prApta hote hoN| vAtAvaraNa se vRttiyA~ prabhAvita hotI haiN| manuSyagati aura tiryaJca gati meM asthita lezyAeM haiN| pRthvIkAya meM kRSNa, nIla aura kApota ye tIna aprazasta lezyAeM batAyI haiN| ye dravyalezyA hai yA bhAvalezyA ? kyoMki sphaTika maNi, hIrA, motI, Adi ratnoM meM dhavala prabhA hotI hai, isalie dravya aprazasta lezyA kaise saMbhava hai ? yadi bhAva lezyA ko mAnA jAya to bhI prazna hai ki pRthvIkAya se nikalakara kitane hI jIva kevala jJAna ko prApta karate haiM to pRthvIkAya ke usa jIva ne aprazasta bhAva-lezyA meM kevalI ke AyuSya kA bandhana kaise kiyA ? bhavanapati aura vANavyantara devoM meM cAra lezyAe~ haiM---kRSNa, nIla, kApota aura tejo| to kyA kRSNalezyA meM Ayu pUrNa karane vAlA vyakti asurAdi deva ho sakatA hai ? yaha prazna AgamamarmajJoM ke lie cintanIya hai / kahA~ para dravya lezyA kA ullekha hai aura kahA~ para bhAvalezyA kA ullekha -- isakI spaSTa bheda-rekhA AgamoM meM kI nahIM gayI hai jisase vicAraka asamaMjasa meM par3a jAtA hai / - uparyukta paMktiyoM meM jaina dRSTi se lezyA kA jo rUpa rahA hai usa para aura usake sAtha hI AjIvaka mata meM, bauddha mata meM va vaidika paramparA ke granthoM meM lezyA se jo milatA-julatA varNana hai usa para hamane bahuta hI saMkSepa meM cintana kiyA hai| uttarAdhyayana, bhagavatI, prajJApanA aura uttaravartI sAhitya meM lezyA para vistAra se vizleSaNa hai, kintu vistAra bhaya se hamane jAna karake bhI una sabhI bAtoM para prakAza nahIM DAlA hai| yaha satya hai ki paribhASAoM kI vibhinnatA ke kAraNa aura paristhitiyoM ko dekhate hue spaSTa rUpa se yaha kahanA kaThina hai ki amuka sthAna para amuka lezyA hI hotI hai| kyoMki kahIM para dravyalezyA kI dRSTi se cintana hai, to kahIM para bhAvalezyA kI dRSTi se aura kahIM para dravya aura bhAva donoM kA milA huA varNana hai / tathApi gaharAI se anucintana karane para vaha viSaya pUrNatayA spaSTa ho sakatA hai / Adhunika vijJAna kI dRSTi se bhI jo raMgoM kI kalpanA kI gayI hai unake sAtha bhI lezyA kA kisa prakAra samanvaya ho sakatA hai isa para bhI hamane vicAra kiyA hai / Agama ke marmajJa manISiyoM ko cAhie ki isa viSaya para zodhakArya kara naye tathya prakAza meM lAye jaayeN| 24. sambarbha evaM sandarbha sthala 1. bRhad vRtti, patra 650 lezayati-zleSayatIvAtmani jananayanAnIti lezyA atIva cakSurAkSepikA snigdhadIpta rUpA chAyA / 2 mUlArAdhanA 7 / 9607 , javAharale kinhAvIo havaMti purisassa | anbhantaralessAo, taha kiNhAdIya purisassa // 3 (ka) gommaTasAra, jIvakANDa, gAthA 464 lezyA : eka vizleSaNa 471 vaNNodayeNa jaNido sarIravaNNo du davvado lessA | sA soDhA kiNhAdI aNeyabheyA sabheyeNa // (kha) uttarAdhyayana niryukti, gAthA 536 uttarAdhyayananiyukti, gAthA 540 4 5 gommaTasAra jIvakANDa gAthA 486, pa0 saM0 (prA0 ) 1 / 142-3 / 6 7 8 ha dhavalA 1, 1, 1, 4, pR. 146 10 tateNaM se usu uDDhaM behAsaM uvdihie samANe jAI tattha pANAI abhihaNaI vatteti lessetti / dhavalA 7 2, 1 sU0 3, pR0 7 sarvArthasiddhi 2 / 6, tattvArtharAjavArtika 2/6/8 jAti 2680101 - - bhaga0 2 / 5 / u0-6. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 0 0 472 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : paMcama khaNDa 11 avihillese 12 AcArAMga, a0 5 bhagavatI 22:30- 1 >**** **** **** 13 prajJApanA, pada 2 14 prajJA0 pada 17 TIkA0 pR0 333 15 karma dravyalezyA iti sAmAnyA'bhidhAne'pi zarIra nAmakarma dravyANyeva karma dravyalezyA / kArmaNa zarIravat pRthageva karmASTakAt karma vargaNA niSpannAni karma lezyA dravyAnIti tattvaM punaH / --uttarA0 a0 34 TI0 pu0, 650 16 prajJApanA0 17 TIkA, pR0 330 17 ayadotti cha lessAo, sahatiyalessA du desavirada tiye / tatto mukkAlessA, ajogiThANaM alessaM tu // - gommaTasAra, jIvakANDa, 531 18 mAvalezyA kaSAyodayaraMjitAyoga pravRttiriti kRtyA audayikI vyucyate, 19 joga pauttI lezyA kasAya udayANu raMjiyA hoi / tatta doSNaM kajjaM bandha caudhvaM samuddiThaM || -jIvakANDa, 486 20 (ka) uttarAdhyayana a0 34 - TI0 pR0. 650 (kha) prajJApanA 17, pR0, 331 (kha) prajJA0 17, pR0 331 23 lesANAM nikkhevo ca ukkao duviho u hoi nAyabbo - 534 24 uttarAdhyayana, 34 / 56 25 uttarAdhyayana 34 / 57 26 uttarAdhyayana 343 27 tattvArtharAjavArtika 16, pR0238 Sacred Books of the East, Vol. XLV Introduction, p. XXX 28 26 aMguttaranikAya 6-6-3 bhAga 3, pR0 93 30 dIghanikAya 112, pR0 16, 20 31 aMguttaranikAya 6 / 6 / 3, bhAga 3, pR0 35 - 63, 64 / 32 (ka) aMguttaranikAya 64622 bhAga 3 10 93-94 40 41 21 uttarAdhyayana, a0 34, pR0 650 22 na lezyA sthiti hetavaH kintu kaSAyAH lezyAstu kaSAyodayAntargatAH anubhAga hetava ataeva ca sthitipAka vizeSa stasya bhavati lezyA vizeSeNa / - utarA0 34, pR0 650 +++++++ (kha) dIghanikAya, 3 / 10, pR0 225 33 SaD jIvavarNA paramaM pramANaM, kRSNo dhUmro nIlamathAsya madhyam / raktaM punaH sahyataraM suvaM tu hAridrava susukhaM ca zuklam // mahAbhArata, zAMtiparva 280133 34 mahAbhArata, zAMtiparva, 280134-47 35 mahAbhArata, zAMtiparva 261 / 4-5 36 zukla kRSNe gatI hyaM te, jagataH zAzvato mate / ekayA bAyanAvRtimanyayAvata dhammapada, paMDitavagga, zloka 16 punaH // - gItA 8 / 26 sarvArthasiddhi a0 2 0 2 37 38 pAtaJjala yogasUtra 4 / 7 36 ajAmekAM lohita zuklakRSNAM bahavIH prajAH sRjamAnAM sarUpAH / art ko pamANo'nute jahAtyenAM bhukta mogAmajojyaH / zvetAzvatara upaniSada, 415 sAMkhya kaumudI, pR0 200 ApaH zvetA kSitiH pItA, raktavarNoM hutAzanaH / mArato nIlajIbhUtaH, AkAzaH sarvavarNakaH / - zivasvarodaya, bhASA TIkA, zlo0156, pR0 42 ***** Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA: eka vizleSaNa 473 + + + + + + + + +++ + + + + - - - - - - - +++++ -- - - + + ++ ++++ + + + + + 46 52 42 dekhie-"aNu aura AbhA" le0 pro0 je0 sI0 TrasTa 43 dekhie-pUjya pravartaka zrI aMbAlAla jI ma0 abhinandana grantha, pu0 252 44 uttarAdhyayana 34 / 21-22 / 45 vahI 34 / 22-24 uttarAdhyayana sUtra 34 / 25-26 47 vahI 34 / 27-28 48 vahI 34 // 26-30 // 46 vahI 34 // 31-32 50 Avazyaka hAribhadrIyAvRtti, pR0, 245 51 loka prakAza, sarga 3, zloka 363-380 jANaga bhaviyasarIrA tavvairittA ya sApuNo duvihA / kammA no kamme yA no kamme hunti duvihA u // 3 // jIvANamajIvANaya duvihA jIvANa hoi nAyavvA / bhavamabhavasiddhiyANaM duvihANavi hoi sattavihA // 36 // ajIva kammano dambalesA sA dasavihA u nAyavvA / caMdANa ya sUrANa ya gahagaNa NakkhattatArANaM // 37 // AbharaNa chAyaNA daMzagANa maNi kAMgiNI Na jA lesA / ajIva davvalesA nAyavva dasavihA esA ||38||-uttraadhyyn 34, pR0, 650 53 jayasiMha sUri-SaT saptamI saMyogajA iyaM ca zarIracchAyAtmakA parigRhyate anyatvaudArikaudArikamizramityAdi bhedataH saptavidhatvena jIvazarIrasya tacchAyAmeva kRSNAdivarNarUpAM nokarmANi saptavidhAM jIva dravya lezyAM manyate tathA / --uttarA0 34, TIkA0pR0, 350 54 tArAo paJca vaNNao Thipale sAcAriNo -prajJA0 pada 2 --0-0-puSka ra vANI-o-------------------------------------2 1 darjI vastra ko kATatA hai, phira bhI vaha doSI nahIM hai| DAkTara manuSya ke hAtha-paira Adi aMgoM kA chedana karatA hai, phira bhI vaha daMDanIya nahIM hai| rAja yA mistrI makAna ko tor3atA hai, phor3atA hai phira bhI vaha aparAdhI nahIM hai| isI prakAra guru yA adhikArI bhalAI aura sudhAra ke lie kisI ko tAr3anA, tarjanA tathA daMDa Adi dete haiM to ve Akroza ke pAtra nahIM, apitu hita- 1 kArI hI kahalAte haiN| thro------------------------------------------------