Book Title: Kuvalayamala Katha ke Adhar par Golladesh va Gollacharya ki Pahichan
Author(s): Yashwantlal Malliya
Publisher: Z_Jaganmohanlal_Pandit_Sadhuwad_Granth_012026.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210407/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuvalayamAlAkahA ke AdhAra para gollAdeza va gollAcArya kI pahicAna DA0 yazavanta malaiyA kolarADo sTeTa vizvavidyAlaya, phorTa kojisa (yU0 esa0 10) pichale do sau varSoM ke anusandhAna se bhAratIya itihAsa kI bahuta sI samasyAyeM sulajhI haiN| nAlandA, zrAvastI, takSazilA Adi sthAnoM ko nizcita rUpa se pahicAna liyA gayA hai| firoz2azAha jisa stambha ke lekha ko par3ha sakate vAlA dUMDha nahIM sakA, vaha Aja binA kisI sandeha ke par3hA jA sakatA hai| kaI samasyAyeM aisI haiM jinakA vyApaka adhyayana to huA hai, para koI nirvivAda hala nahIM milA hai| udAharaNArtha kAlidAsa ke samaya kA nizcaya, gautamabuddha kI nirvANa tithi, siMdhu-sarasvatI sabhyatA ko lipi kI pahacAna Adi / yahA~ para eka aisI samasyA para vicAra kiyA gayA hai jisakA mahattva jaina sAmAjika va dhArmika itihAsa ke lie hI nahIM, balki bhAratIya itihAsa ke lie bhI hai| saMyoga se isakA samAdhAna santoSajanaka rUpa se ho sakA hai| alaga-alaga sthAnoM para, va alaga-alaga samaya ke jo sUtra milate haiM. unake adhyayana se eka niSkarSa para pahuMcA jA sakatA hai jisameM koI virodhAbhAsa mAlUma nahIM hotA / kaI prAcIna granthoM meM gollAdeza nAma ke sthAna kA ullekha AtA hai| AThavIM sadI meM udyotanasari dvArA racita kuvalayamAlAkahA meM aThAraha deza-bhASAoM kA ullekha hai| inameM se eka gollAdeza kI bhASA bhI hai| ye nAma lakSmaNadeva racita nemiNAhacariu (samaya anizcita), puSpadanta racita nayakumAracariu (dasavIM zatI uttarArdha), rAjazekhara kI kAvyamImAMsA (dasavIM zatI pUrvAdha) va rAmacandra-guNacandra ke nATyadarpaNa (bArahavIM zatI) meM bhI diye hue haiN| cUNisUtroM meM bhI isa sthAna kA ullekha hai / isa sthAna ke ullekha bahuta kama pAye gaye haiN| kucha apavAdoM ko chAr3akara isakA zilAlekhoM meM bhI ullekha nahIM hai / aitihAsika bhUgola kI pustakoM meM isakA ullekha nahIM kiyA gayA hai| isa lekha meM isa sthAna kI nizcita pahicAna karane kA prayAsa kiyA gayA hai| gollAdeza kI sthiti para pahale uhApoha kiyA gayA hai| eka vidvAna ke mata se yaha godAvarI nadI ke AsapAsa kA kSetra hai| yaha milate-julate zabda hone se anumAna kiyA gayA hai| Age ke vivecana se spaSTa hai ki yaha dhAraNA galata hai| zilAlekhoM meM gollAdeza ke spaSTa ullekha kevala zravaNabelagolA meM pAye gaye hai| inake aMza Age diye gaye hai| inameM gollAcArya nAma ke muni kA ullekha hai / ye gollAdeza ke rAjA the va kisI kAraNa se inhoMne dIkSA le lI thii| maisUra vizvavidyAlaya dvArA prakAzita aipigrAphikA karNATikA ! zravaNabelagolA grantha meM kahA gayA hai ki inheM pahicAnanA sambhava nahIM hai| sana 1972 meM anekAMta meM prakAzita lekha 'golApUrva jAti para vicAra' meM yaha sambhAvanA vyakta kI gaI thI ki zravaNabelgolA ke lekhoM meM jisa gollAdeza kA ullekha hai, yaha vahI sthAna hai jahA~ se golApUrva, golAlora va golasiMdhAre jaina jAtiyA~ nikalI hai / prastuta uhApoha se bhI yaha sambhAvanA sahI siddha hotI hai / yahA~ nimna praznoM para vicAra kiyA gayA hai : 1. kuvalayamAlAkahA ke anusAra kahAM-kahIM gollA deza kA honA asambhava hai ? jahA~-jahA~ isakI sthiti asambhava hai, vahA~ chor3akara anya kSetroM meM hI isakI sthiti para vicAra kiyA jAnA cAhiye / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 paM. jaganmohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha [ khaNDa 2. zravaNabelagolA ke lekhoM meM isa deza sambandhI kyA jAnakArI hai ? 3. kyA prAcIna kAla meM golApUrva, golAlAre va golasiMdhAre jAtiyA~ eka hI pradeza kI vAsI thIM? yaha sthAna kahA~ thA ? 4. yaha kSetra gollAdeza kaba se va kisa kAraNa se kahalAyA? isake ullekha milanA kyoM banda ho gaye ? 5. gollAcArya kauna the ? unakA samaya kyA thA ? kuvalayamAlAkahA Adi panthoM se gollAdeza ko sthiti kA nirdhAraNa ina granthoM se patA calatA hai ki 8-12 vIM sadI ke AsapAsa bhArata ke adhikAMza bhAga meM karIba 18 pramukha deza-bhASAyeM bolI jAtI thiiN| inameM se sabhI dezoM ko (gollAdeza ke chor3akara) sahI pahicAna kI jA sakatI hai / Adhunika bhArata kA jo bhASAzAstrIya vibhAjana kiyA jAtA hai, vaha ina granthoM ke vibhAjana se kApho milatA hai / yaha sambhava hai ki alaga-alaga bhASAoM va boliyoM kI sImAoM meM taba se aba taka kucha parivartana ho gayA ho kyoMki janasamadAya kI anyatra Asa-pAsa jAkara basane kI pravRtti rahI hai| phira bhI, sugamatA ke lie yanivarsiTI Apha zikAgo dvArA prakAzita 'e hisTArikala aiTalasa Apha sAutha eziyA meM Adhunika bhASAzAstrIya vibhAjana ke mAnacitra kA prayoga kiyA jAtA hai| ina dezoM kI pahicAna isa taraha se kI jA sakatI hai : 1. AMdhra / yaha spaSTa hI vartamAna telugU bhASA kSetra arthAt AMdhra pradeza hai / isameM tailaMgAnA bhI zAmila hai| 2. karNATaka : kannar3a bhASo pradeza / kucha uttarI bhAga ko chor3akara vartamAna samasta karNATaka pradeza / 3. siMdhu / yaha pAkistAna kA siMdha pradeza hai| mulatAnI hindI-paMjAbI se milatI hai| ataH isameM se multAna nikAla denA cAhie / kacchI siMdhI se milatI julatI hai / isaliye kaccha ko siMdhu deza meM mAnanA cAhie / 4. gurjara : vartamAna gujarAta / isameM saurASTra zAmila hai| vartamAna rAjasthAna kA kucha bhAga bhI isameM mAnA jAnA cAhiye / yaha bhAga prAcIna kAla meM gurjara rASTra kA bhAga mAnA jAtA thA kyoMki yahA~ gurjara jAti kA rAjya thaa| 5. mahArASTra : marAThI bhaassii| isameM koMkaNa bhI mAnA jAnA caahiye| vidarbha kA kAphI bhAga goMDa Adi jAtiyoM se basA thA, ise prAcIna mahArASTra meM nahIM mAnA jAnA cAhiye / 6. tAjika: vartamAna soviyata saMgha va cona-tAjika bhASI pradeza / prAcIna kAla meM yahAM ke yArakanda va khotAna meM paMjAba Adi se vyApArika sambandha the| yahA~ aneka prAcIna brAhmI va kharoSThI lekha pAye ga 7. Takku / paMjAbI bhASI / pAkistAnI va bhAratIya paMjAba, jammU va sambhavataH hariyANA kA kucha bhAga / mulatAna ko bhI isI kSetra meM mAnA jAnA cAhie / 8. mAlaba : vartamAna meM ise madhyapradeza kA mAlavA ho mAnA jAtA hai| vAstava meM rAjasthAna kA koTA ke AsapAsa kA kucha dakSiNI bhAga bhI prAcIna mAlaba kA bhAga thA / yahA~ prAcona kAla meM mAlava jAti kA rAjya thaa| 9. maru / mAravAr3I bhASI pradeza / rAjasthAna se prAcIna gurjara rASTra, prAcIna mAlava va brajabhASI kSetra ko nikAla kara jo zeSa hai, use hI maru samajhA jAnA caahiye| 10. magaSa / bihArI va bhojapurI (pUrvI uttara pradeza) bhASo pradeza / 11. kozala : isa nAma ke do sthAna the| eka to vArANasI ke AsapAsa va dUsarA madhyapradeza ke chattIsagar3ha ke AsapAsa / dUsarA kSetra dakSiNa-kozala kahA jAtA hai| vartamAna meM donoM kSetroM kI bhASAyeM pUrvI-hindI ke antargata AtI hai / ataH kozala dezabhASA kA kSetra pUrvI hindo (abadhI, baghelI va chattIsagar3ho) kA hI mAnA jAnA cAhiye / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuvalayamAlAkahA ke AdhAra para gollAdeza va gollAcArya kI pahicAna 449 12. antarveda : gaMgA-yamunA ke bIca ke doAba kA adhikatara bhAga / 13. madhyadeza : isameM vartamAna madhyapradeza mAnanA bhrama hI hogaa| isakI pazcimI sImA sarasvatI nadI (jo sUkha cukI hai) va pUrvI sImA prayAga mAnI gaI hai / antarveda ko alaga mAnane se isakI dakSiNI sImA gaMgA nadI taka mAnanA cAhiye / yaha vahI kSetra hai jahA~ Ajakala khar3I-bolI bolI jAtI hai| atyanta prAcIna kAla meM yaha AryoM ke nivAsa kSetra ke madhya meM thA, isIliye madhyadeza khlaayaa| 14. kora : himAlaya ke kSetra meM basane vAloM kI (kirAta jati kI) bhASA / yaha sambhavataH vartamAna nepAlI nahoM, parantu prAcInatara nevArI Adi haiM / ise anArya (arthAt iMDo-yUropiyana nahIM) mAnA gayA hai| isa sUcI meM dakSiNa kI tamila, malayAlama va pUrva ko baMgAlI kA ullekha nahIM hai| lekhaka ke utara-pazcima bhAga meM rahane ke kAraNa use sambhavataH ina dUrastha dezoM kI jAnakArI nahIM rahI hogii| kuvalayamAlAkahA meM khasa. pArasa (pharasI kSetra) va babaMra (ajJAta) kA ullekha bhI hai / bhArata meM kAphI bar3A pradeza vanAcchAdita thA, jahA~ goMDa Adi jAtiyoM kA nivAsa thaa| dakSiNI madhyapradeza, vidarbha va ur3IsA meM Aja bhI bar3I saMkhyA meM inakA nivAsa hai| yahA~ na to mahattvapUrNa sthAna the, na adhika AvAgamana thA / isI kAraNa isa kSetra ko uparokta deza-bhASAoM meM zAmila nahIM kiyA gyaa| uparokta kSetroM ke nikAla dene ke bAda bhArata meM eka hI mahattvapUrNa bhUkhaNDa bacatA hai| yaha vaha bhAga hai jahA~ braja va bundelakhaNDI bolI jAtI hai| donoM pazcimo hindI ke antargata hai va Apasa meM kAphI samAna haiN| ataH prAcIna gollAdeza kI sthiti yahI honA cAhiye / zravaNabelgolA ke lekha se niSkarSa zravaNabelagolA meM kucha bArahavIM zatI ke lekha hai, inameM kisI gollAcAyaM kA ullekha hai| gollAdeza kI sthiti ke nirdhAraNa meM va gollAdeza ke itihAsa ke adhyayana ke liye yaha mahattvapUrNa hai| mahAnavamI maMDapa meM yAdava-vaMzI nArasiha (prathama) ke maMtrI hunna dvArA mahAmaNDalAcArya devakIrti paNDita ke svargavAsa para niSadyAnirmANa kiye jAne kA ullekha hai| zak 1085 (I0 1163) ke isa lekha meM devakoti kI guru-paramparA kA nirdeza hai| gollAcArya ke bAre meM kahA gayA hai ki gollAcArya golladeza ke rAjA the jinhoMne kisI kAraNa se dIkSA le lI thii| yahAM inake garu kA nAma nahIM hai / sirpha itanA kahA gayA hai ki ye akalaka kI paramparA meM nandigaNa ke dezogaNa meM hue the| inako ziSya paramparA (1) ke anusAra hai(1) 1173 I0 meM ziSyaparamparA (2) 1115 meM ziSyaparamparA gollAcArya gollAcArya aviddhakarNa padmanandi (kaumAradeva) traikAlyayogI kulabhUSaNa abhayanandi kulacandradeva sakalacandra mAghanandi muni (kolApurIya) meSacandra vidha gaNDavimuktadeva devakIti / eraDukaTTe vasati ke pazcima meM eka maMDA ke stambha meM mahApradhAna daNDanAyaka gaMgarAja dvArA meghacandra vidya ke nidhana para zaka 1037 (I0 1115) meM niSadyA ke nirmANa kA ullekha hai| isameM bhI gollAcAyaM ke gollAdeza ke zAsaka hone Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45. paM. jaganmohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha [khaNDa kA ullekha hai| yahAM mahattva kI bAta yaha hai ki unheM kisI 'nUlacandila' rAjavaMza kA kahA gayA hai| gollAcArya ke garu kA ullekha nahIM hai, para unheM mahendrakIti ke ziSya vIraNaMdI kI paramparA meM batAyA gayA hai| yahAM gollAcArya kI ziSya paramparA uparokta (2) ke anusAra dI gaI hai / satigandhAvaraNa vasati ke maMDapa meM zak 1068 (I0 1146) ke lekha meM uparokta medhacandra vidya kI paramparA meM hue prabhAcandra kA ullekha hai| isa lekha meM ve prathama 41 padya nahIM haiM jo eraDukaTTe vasati ke lekha meM haiM / inameM gollAcAyaM sambandhI zloka bhI hai| karNATaka meM hI eka anya sthAna meM eka bhagna stambha para bArahavIM sadI kA eka lekha hai| isameM gollAcArya, unake ziSya guNacandra va unake ziSya indranandi, nandimuni va kanti kA ullekha hai| lekha yA usakA zabdazaH anuvAda upalabdha nahIM ho sakA hai| phalataH yahA~ para itanA jAna lenA paryApta hai ki gollAcArya gollAdeza ke the va natlacaMdila vaMza ke the| caMdila spaSTa hI caMdela kA rUpAntara hai| isI prakAra se khaNDelavAla ko khaDillavAla kahA gayA hai / nUla nannuka kA rUpAntara jAna par3atA hai, ye caMdela rAjavaMza ke sthApaka mAne gaye haiN| ataH golla yA gollAdeza caMdeloM ke rAjya meM honA cAhiye / gollApUrva golAlAre va golasiMghAre jAtiyoM kA mUla sthAna ina jaina jAtiyoM ke bAre meM aisA mAnA jAtA rahA hai ki inakA prAcIna kAla meM kucha sambandha thaa| Age ke adhyayana se spaSTa hai, yaha dhAraNA sahI mAlUma hotI hai| isake itihAsa ke adhyayana se gollAdeza ke nirdhAraNa meM bhI madada milatI hai| kisI bhI jAti ke prAcIna nivAsasthAna ko jAnane ke liye nimna vinduoM kA adhyayana upayogI hai : 1. jAti ke nAma kA vizleSaNa : jAtiyoM ke adhyayana se yaha mAlUma hotA hai ki lagabhaga sabhI jAtiyoM kA nAma sthAnoM ke nAma para AdhArita hai| udAharaNArtha, agravAla agarohA (agrotaka) ke, zrImAla (brAhmaNa va baniyA) zrImAla ke, zrIvAstava (kAyastha Adi) zrAvastI ke, jujhautiyA brAhmaNa jujhauta (jaijAkabhukti) ke vAsI rahe haiM / isa kAraNa eka hI sthAna se nikalI kaI varga kI jAtiyoM kA nAma eka hI hai| udAharaNa ke liye : kanaujiyA (kAnyakubja) : brAhmaNa, ahIra, bahanA, bhar3abhUjA, bhATa, dahAyata, darjI, dhobI, halavAI, luhAra, mAlI, nAI, paTavA, sunAra va telii| jaisavAla (jaisa, jilA rAyabarelI): baniyA, baraI (panavAr3I), kuramI, kalAra, camAra va khaToka / zrIvAstava (zrAvastI) : kAyastha, bhar3abhUjA, darjI, telI / khaMDelavAla (khaMDelA) : brAhmaNa, bniyaa| baghela (baghelakhaMDa) : bhilAla, goMDa, lodhI, mAlI, paMvAra / 2. bolI: jaba eka jAti ke loga anyatra jAkara basa jAte hai, taba kaI pIr3hiyoM taka apane pUrvajoM kI bhASA kA prayoga karate rahate haiN| 3. visthApana kI dizA: bahuta se parivAroM meM sau yA do sau varSa pUrva ke pUrvajoM ke sthAna kI smRti banI rahatI hai| eka hI jAti ke aneka parivAroM ke itihAsa se yaha mAlUma ho sakatA hai ki yaha kisa dizA se Akara basI hai| 4. vartamAna meM nivAsa : kisI jAti ke dUra-dUra taka phaila jAne para bhI aksara usake kendrIya sthAna meM usakA nivAsa banA rahatA hai| udAharaNArtha, hariyANA ke AsapAsa Aja bhI agravAla kAfI saMkhyA meM haiN| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuvalayamAlAkahA ke AdhAra para gollAdeza va gollAcArya kI pahicAna 451 5. prAcIna zilAlekha : zilAlekha kisI jAti ke prAcIna nivAsa sthAna ke sabase mahatvapUrNa sUcaka haiN|' 6. gotroM ke nAma : aneka jAtiyoM ke kaI gotroM ke nAma sthAna sUcaka haiM / gotroM ke nAma se saikar3oM varSa pUrva ke nivAsa sthAna ko pahicAna kI jA sakatI hai| tInoM jAtiyoM meM golApUrvo kI saMkhyA sabase adhika hai (lagabhaga 24000) / ina para kAphI jAnakArI bhI upalabdha hai / isa jAti kA saMkSipta itihAsa Age diyA gayA hai| golAlAroM kI vartamAna janasaMkhyA karIba 12,000 hai / sana 1915 meM inakI sabase adhika saMkhyA lalitapura meM (400) thii| isase kama janasaMkhyA (270) bhiMDa meM thI / inakA prAcIna nivAsa bhiMDa ke AsapAsa thA, aisA mAnA gayA hai / inake zilAlekha gyArahavI zatI ke uttarArdha se milate haiM jinameM golArADe nAma prayoga kiyA gayA hai| ye gollArASTra ke nivAsI hone ke kAraNa hI golArADe kahalAye / isI prakAra se mahArASTra ke nivAsI marAThe, saurASTra ke nivAsI soraThe va kArASTra ke nivAsI karhADe kahalAye / ahAra ke lekhoM meM eka gagaMrATa jAti kA ullekha hai / ye sambhavataH gaMgarADa (ji0 jhAlAvAr3a) se nikale gaMgarADe yA gaMgeravAla haiN| golasiMghAre lagabhaga 1400 kI janasaMkhyA kI eka laghusaMkhya jAti hai / isake prAcIna ullekha 17vIM zatAbdI se pUrva dekhane meM nahIM aaye| lekhoM meM inheM golazrRMgAra kahA gayA hai| san 1912 meM inakI sabase adhika janasaMkhyA (298) iTAvA meM thii| inakA prAcIna sthAna bhI bhiMDa ke AsapAsa kahA jAtA hai| golApUvaM jAti kA bArahavIM sadI ke AsapAsa kA nivAsa sthAna nizcita rUpa se pahicAnA jA sakatA hai kyoMki 1. inameM buMdelakhaMDI hI bolane kI paramparA hai / 2. kaI golApUrva parivAroM ke pUrvaja TIkamagar3ha, chatarapura, sAgara Adi jiloM se anyatra pichale 100-2.. varSoM meM jAkara base haiN| 3. san 1940 kI golApUrva DAyarekTarI ke anusAra inako kAfo janasaMkhyA Tokamagar3ha jile meM kharagApura, baldevagar3ha va kakaravAhA ke AsapAsa, chatarapura jile meM gulagaMja, malaharA va daraguoM ke AsapAsa, lalitapura jile sojanA, maMDAvarA va girAra ke AsapAsa va sAgara jile meM serApura, zAhagar3ha va barAyaThA ke AsarAsa bapatA hai| yaha ullekhanIya hai ki ye saba sthAna dhasAna nadI ke donoM ora 15-20 mIla ke andara-andara hI hai| 4. ina sthAnoM meM golApUrva anvaya ke prAcInatama zilAlekha haiM / lekhoM meM kaI bAra gollApUrva zabda prayukta huA hai / kucha lekhoM kI sUcanAeM nimna hai : (a) papaurA (ji0 TIkamagar3ha) (1) saM0 1202 kA Tur3A ke putra gopAla, usako patno mAhiNI va putra sAMThu kA lekha / (2) saM0 1202 kA galle va usake putra akalana kA lekha / (3) chatarapura (1) saM0 1205 kA arAsta, usakI patnI lahukaNa va putra sAMtana va AlhaNa kA lekha / (2) saMbhavataH isI samaya kA kakkA ke putra vosala Adi kA lekha / chatarapura meM kucha lekha par3he nahIM jA sake haiN| (sa) ahAra (1) saM0 1203 kA tAvade, patnI jasamatI va putra laMpAvana kA lekha / (2) saM0 1213 kA jAlha, patnI malakA va putra pohAvana kA lekha / (3) saM0 1213 kA jAlha pAnI malahA va putra saudeva, rAjajasa va vachala kA lekha / (4) saM0 1231 kA devananda, putra amara va patno praviNI kA lekha / (5) 1237 ke 3 lekha / / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 paM0 jagammohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha (ba) nAvaI (lalitapura) (1) saM0 1203 kA nande va acche kA mAnastambhoM para lekha / (gha) lalitapura (1) saM0 1243 kA rAla, patnI campA, unake putra yolhe, usakI patnI vAdiNI va unake putra rAmacaMdra, vijayacaMdra, udayacaMdra va hAlalacaMdra kA lekha / (ra) bahorIbaMda (1) saM0 1010 yA 1070 kA cedi ke kalacuri gayAkarNa ke rAjyakAla kA, golApUrva anvaya ke zrIsarvadhara ke putra mahAbhoja kA lekha / isa lekha kA saMvat ThIka se nahIM par3hA gayA hai| gayAkarNa kA samaya kA I0 1123 se I0 1153 taka mAnA gayA hai | ataH 1070 zaka saMvat hI honA cAhiye / [ khaNDa bahorIbaMda kA lekha saMbhavataH kisI pravAsI parivAra kA hai jo vyApAra ke liye nikaTastha kalacuri rAjya meM basa gayA hogA / (la) mahobA 1. saM0 1219 kA bhasma kA AdinAtha pratimA para lekha / 2. saM0 1243 kA rAlu patnI caMpA, unake putra polhe, usakI patnI vAMchihaNI va unake putra rAmacaMdra ka vijayacaMdra ke lekha kA abhinaMdana pratimA para lekha / yaha vahI parivAra hai jisakA lalitapura kI pratimA meM ullekha hai / 3. saM0 1243 kI munisuvrata pratimA para lekha / yaha pUrA par3hA nahIM gayA hai / yahA~ para saM0 821, 822 (saMbhavata: donoM kalacuri saM 0 haiM), 1144 va 1209 kI mUrtiyoM ke nirmAtA kI jAti kA ullekha nahIM hai / mahobA caMdeloM kI rAjadhAnI rahI thI / saMbhavataH isa kAraNa se yahA~ anyatra se golApUrvaM Akara base hoM / Upara ghasAna nadI ke Asa-pAsa jisa kSetra kA ullekha hai, usameM golApUrvI ke bArahavIM zatAbdI se aba taka ke sabhI sadiyoM ke lekha haiM / kaI anya lekha yA to aba taka par3he nahIM gaye haiM yA unake nirmANakartA kI jAti kA ullekha nahIM hai| gotra briTiza rAjya ke pUrva kA saM0 1825 (I0 1768) meM khaTorA ( khaTaulA, chatarapura) nivAsI navalasAha caMderiyA ne vardhamAna purANa kI racanA kI thI / kevala yahI eka graMtha hai jisameM golApUrva jAti ke bAre meM vizeSa jAnakArI dI gaI hai| isameM golApUrva jAti ke 58 gotra ginAye gaye haiM / isa graMtha ke vibhinna pAThAMtaroM va anya gotrAvaliyoM ko milAne se karIba 76 gotroM ke nAma milate haiM / inameM se aba kevala 33 gotra zeSa haiM / 76 meM se adhikatara sthAnoM ke nAma para AdhArita haiM / inameM se kucha isa prakAra pahacAne jA sakate hai / caMderiyA - caMderI ( TIkamagar3ha, baldevagar3ha ke pAsa ) papaurayA - papaurA (Tokamagar3ha, baldevagar3ha ke pAsa ) milasaiyAM - bhelasI ( TIkamagaDha, baldevagar3ha ke pAsa ) soravA - soraI (lalitapura, maDAvarA ke pAsa ) daragaiyAM - daraguvAM (ji0 chatarapura, hIrApura ke pAsa ) kanakapuriyA - kannapura ( TIkamagar3ha, baldevagar3ha ke pAsa ) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6] kuvalayamAlAkahA ke AdhAra para gollAdeza va gollAcArya kI pahicAna 453 hIrApuriyA-hIrApura (sAgara) mazagaiyAM-majhaguvAM (ji0 chatarapura, baksvAhA ke pAsa) dhamoniyA-dhAmonI ( sAgara ) / uparokta 9 meM se kevala caMderiyA va milasaiyA~ hI zeSa hai anya gotra naSTa ho cuke haiM / ye sabhI sthAna dhasAna nadI ke donoM ora 15-20 mIla ke aMtargata hI hai| Upara ke vivecana se yaha spaSTa hai ki 11-12vIM se 18-19vIM sadI taka golApUrva jAti kA mukhya nivAsa ghasAna nadI ke donoM ora, akSAMza 25 se 24deg taka, thaa| kaI lekhakoM kA anumAna thA ki golApUrvo kA mUla sthAna oraThA rAjya (vartamAna TIkamagar3ha jilA) thaa| para yaha mata bhramajanaka ho sakatA hai| orachA ke adhikatara bhAga meM (vizeSakara orachA ke cAroM ora 40 mola taka) golApUrvo kA nivAsa nahIM thaa| lalitapura, sAgara va chatarapura jile ke kucha bhAgoM meM golApUrvo kA prAcInakAla se nivAsa spaSTa siddha hotA hai / 11-12vIM sadI se pUrva golApUrvo kA nivAsa kahA~ thA? yaha prazna mahatvapUrNa hai| navalasAha caMderiyA ne varSamAna purANa meM 84 vaizya jAtiyoM kI nAmAvalI ke bAda likhA hai| tina meM golApUrva ko utapati kahIM bakhAna / saMbodhe zrI Adijina, ikSvAka vaMza paravAna / / goyalagar3ha ke vAsI tesa, Ae zrI jina Adi jineza / caraNakamala praNamaiM dhara zIsa, aru astuti kInI jagadIza / / taba prabhu kRpAvaMta atibhaye, zrAvaka vrata tinahU ko dye| kriyAcaraNa kI dInI sIkha, Adara sahita gahI nija ThIka / / pUrvahi thApI naita nu eha, aru goyalagar3ha thAna kaheha / tAteM golApUraba nAma, bhASyo zrIjinavara abhirAma // adhikatara vidvAnoM ne goyalagar3ha ko gvAliyara mAnA hai| paramAnanda zAstrI ne ise golAkoTa mAnA hai / lekina I0 1768 ke isa kathana ko kyA mahatva diyA jA sakatA hai ? gvAliyara ke Asa-pAsa dUra-dUra taka golApUrva jAti ke nivAsa kA koI cinha nahIM pAyA gayA hai| Upara kahA jA cukA hai ki golAlora va golasiMdhAre jAtiyoM kA prAcIna nivAsa bhiMDa ke Asa-pAsa mAlUma hotA hai / eTA (u0 pra0) ke saM0 1335 (1278 I0) ke eka lekha meM mUlasaMgha ke golalataka anvaya ke kucha vyaktiyoM dvArA tIna mUrtiyoM kI sthApanA kA ullekha hai| isa jAti ke bAre meM koI anya jAnakArI upalabdha nahIM hai / golApUrva nAma kI tIna anya ajaina jAtiyA~ haiN| inameM golApUrva darjI va golApUrva kalAra jAtiyoM ke bAre meM bhI koI sUcanA nahIM hai / paraMtu golApUrva nAma kI eka brAhmaNa jAti ke bAre meM kucha jAnakArI prApya hai| golApUrva brAhmaNoM kI janasaMkhyA saMbhavataH eka se chaha lAkha ke bIca hogI / inakA pramukha kAma paurohitya Adi nahIM, balki khetI, jamIMdArI Adi hai / inakA nivAsa AgarA jile ke Asa-pAsa hai / AcAra vyavahAra Adi se inheM sanADhya brAhmaNoM se saMbaMdhita mAnA gayA hai / gvAliyara rAjya ke uttarI bhAga meM (aMbAha ke Asa-pAsa) inake kucha gA~va the| ___ kaI lekhakoM ne isa bAta kI saMbhAvanA vyakta kI hai ki ho sakatA hai ki golApUrva jaina va golApUrva brAhmaNa jAtiyAM prAcInakAla meM eka hI rahI hoN| paraMtu vizeSa adhyayana se yaha saMbhAvita nahIM lgtaa| para isa bAta kI pUrI saMbhAvanA hai ki ye kabhI eka hI sthAna kI vAsI rahI hoNgii| agara golAlAre, golasiMghAre, golApUrva brAhmaNa jAtiyAM eka hI kSetra ke (AgarA, bhiMDa, iTAvA Adi) nivAsI thI, to golApUrva jaina bhI kabhI usI kSetra ke vAsI hone cAhiye / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 paM0 jaganmohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha [ khaNDa yahA~ do praznoM para vicAra mahatvapUrNa hai| kyA navalasAha caMderiyA kA aitihAsika jJAna vizvAsa ke yogya hai ? yadi hai, to goyalagar3ha sthAna kauna sA hai ? paM0 mohanalAla kAvyatIthaM (golApUrva DAyarekTarI ke saMpAdaka) ne navalasAha ke lekhana ko vizvasanIya nahIM mAnA thA / paraMtu dhyAna se parIkSA karane para navalasAha ke kathana aksara prAmANika nikalate haiN| navalasAha ne apane se chaha pIr3hI pahale ke pUrvaja bhelasI nivAsI bhISamasAha dvArA saM0 1691 (arthAt 174 varSa pUrva) gajaratha calavAkara siMghaI pada pAne kA ullekha kiyA hai / yaha spaSTa hI sahI hai kyoMki bhIkhamasAha caMderiyA dvArA nirmita saM0 1691 kA maMdira bhelasI meM Aja bhI hai / navalasAha ne caMderiyA baiMka (gotra) ke cAra kheroM (grAmoM) kA ullekha kiyA hai| yaha jAnakArI taba kI hai jaba caMderiyA kula ke loga kevala cAra grAmoM meM basate the| navalasAha ke pUrvaja bar3akhere ke nivAsI the| itanA hI nahIM, navalasAha ne apane prAcIna kAla ke pUrvaja golhanasAha (golhaNa sAha) ke bAre meM bhI likhA hai jo canderI ke nivAsI the| zilAlekhoM se patA calatA hai ki gyArahavIM-bArahavIM zatAbdI meM isa prakAra ke nAma kAfI lokapriya the| navala sAha ko golhana sAha se bhISama sAha taka bhI kucha jAnakArI upalabdha thI, parantu "titane jo saba varNana karo, bAr3ha graMtha pAra nahIM tharo" / navalasAha ne goyalagar3ha kA ullekha kisI zruta paramparA ke AdhAra para kiyA thA, yaha mAnanA pdd'egaa| goyalagar3ha gvAliyara hI mAlUma hotA hai| goyalagar3ha to padya ke lie prayukta goyalagar3ha kA rUpAntara hai / yahA~ para gvAliyara ke itihAsa va gvAliyara zabda kI utpatti para vicAra Avazyaka hai| gvAliyara nAma kisI gvAliya RSi ke nAma para par3A kahA jAtA hai / para yaha Adhunika kalpanA hI hai| prAcIna lekhoM meM ise gopAdri, gopAcala Adi kahA gayA hai| isakA artha hai ki parvata kA sambandha gopa jAti se yA kisI gopa vyakti se mAnA jAtA thaa| gopa zabda ke kaI rUpAntara haiM-uttara bhArata meM gvAla, gvalA, gAvalI, gAvarI Adi / dakSiNa bhArata meM aneka caravAhA jAtiyA~ hai-ye ye saba gollA kahalAtI haiN| gvAliyara zabda meM prathama bhAga gvAla arthAt gopa hI hai / dUsarA bhAga sambhava hai gar3ha kA apabhraMza ho| yadyapi yaha pravRtti sandeharahita nahIM hai / gvAliyara ke kile ke prAcInatama lekha haNa (zaka) toramANa va usake patra mihirakula ke hai| toramANa paMjAba ke zAkala sthAna kA rAjA thA , skandagupta kI mRtyu ke bAda usane madhya bhArata para adhikAra kara liyA thaa| kuvalayamAlAkahA ke anusAra toramANa harigupta nAma ke jaina AcArya kA anuyAyI thaa| isake eraNa (ji. sAgara) ke pAsa I0 495 kA lekha va sikke mile haiN| 535 ke AsapAsa kausmasa iMdikoplUstasa (arthAt bhArata mArgadarzaka) nAma ke proka (yavana) lekhaka ne araba, phArasa. bhArata Adi dezoM kI yAtrA kA vivaraNa kiyA hai| isane gollAs nAma ke kiso zaktizAlI rAjA kA ullekha kiyA hai| grIka bhASA meM nAmoM ke bAda s lagatA hai (jaise saMskRta meM visarga lagatA hai), isa kAraNa se nAma gollA honA caahie| itihAsakAroM kA anumAna hai ki yaha mihirakula hai jise I0 533 ke lekha ke anusAra yazodharmA ne parAsta kiyA thaa| mihirakula ko mihiragula bhI likhA gayA hai, gollAgula kA hI rUpa hai, aisA anumAna kiyA gayA hai / parantu yaha bhI sambhava lagatA hai ki gollAdeza (gvAliyara ke AsapAsa) kA adhipati hone ke kAraNa vaha gollAs khlaayaa| yadi navalasAha kA kathana mAnA jAe, to gollApUrva jAti gyArahavIM-bArahavIM sadI se kaI sau varSa pahale gvAliyara ke AsapAsa ke kSetra se jAkara basI thI yaha mAnane se eka anya samasyA kA samAdhAna ho jAtA hai| golAlAre, golasiMghAre va golApUrva brAhmaNa jAtiyAM gvAliyara ke AsapAsa hI (bhiMDa, AgarA, iTAvA Adi jiloM meM) basatI haiM / golApUrva jaina jAti kA bhI prAcInatama nivAsa yahI honA cAhiye / dasavIM-gyArahavIM sadI ke pUrva mUtilekhoM kA pracalana bahuta hI kama thaa| isake pahile ke adhikatara zilAlekha rAjAoM ke milate haiM, sAmAnyajanoM ke nhiiN| isI kAraNa se gvAliyara ke AsapAsa golApUrva jAti ke lekha nahIM haiN|