Book Title: Kirti Kaumudi me Prayukta Chanda
Author(s): Ashok Kumar Singh
Publisher: Z_Vijyanandsuri_Swargarohan_Shatabdi_Granth_012023.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210396/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmezvaradevakRta kIrtikaumudI' kA aitihAsika mahAkAvyoM meM mahattvapUrNa sthAna hai| gujarAta ke baghela rAjavaMza ke rANaka lavaNa prasAda aura vIradhavala ke purohita somezvaradeva aura cAlukya rAjA bhImadeva ke amAtya sahodara vastupAla aura tejapAla meM pragAr3ha mitratA thI / vastupAla ke apane prati sauhArdra, usake apratima parAkrama, sAhityika pratibhA tathA yaza abhibhUta somezvara ne vastupAla ke guNoM kI prazastirUpa 'kIrtikaumudI' nAmaka kAvya sahita kaI prazastiyoM kI racanA kI / somezvaradeva uccakoTi ke pratibhAzAlI kavi the, kIrtikaumudI unakI utkRSTa sAhityika racanA hai| isameM pratipAdya tathyoM kA bhI vizeSa mahattva hai, kyoMki isakA nAyaka kAvya-praNetA kA samakAlIna hai, ciraparicita hai, pragAr3ha mitra hai / kavi aura kAvyanAyaka ke samakAlIna hone se kAvya kI aitihAsika dRSTi se prAmANikatA bar3ha jAtI hai| kIrtikaumudI meM prayukta chanda kIrtikaumudI meM nau sarga haiM aura isake zlokoM kI kula saMkhyA 722 hai| isake sargoM kA nAma kramazaH nagaravarNana, narendravaMza varNana, mantrapratiSThA, dUtasamAgama, yuddhavarNana, purapramodavarNana, candrodayavarNana, paramArthavicAra aura yAtrAsamAgamana hai / sargAnusAra kIrtikaumudI meM prayukta chandoM kA lakSaNasahita vivecana isa prakAra hai| prathama sarga nagara varNana meM 81 zloka haiN| isameM AraMbha ke 76 zlokoM meM anuSTup chanda prayukta huA hai| isake pazcAt 77 se 81 zlokoM meM kramazaH upendravajrA, upajAti, puSpitAgrA, mAlinI tathA zArdUlavikrIDita chanda prayukta hue haiN| ina chandoM kA lakSaNa evaM kIrtikaumudI ke anusAra udAharaNa nimnavat hai - anuSTubh ' - zloke SaSThaM guru jJeyaM sarvatra laghu pNcmm| dvicatuH pAdayorhasvaM saptamaM dIrghamanyayoH // arthAt anuSTup meM ATha varNa vAle cAra caraNa hote haiN| isake aneka prakAra hote haiN| anuSTup ke pratyeka caraNa kA pA~cavA~ varNa laghu, aura chaThA guru hotA hai| prathama aura tRtIya caraNa kA sAtavA~ varNa guru aura dvitIya aura caturtha caraNa kA laghu hotA hai / zeSa varNa yA to laghu yA guru hote haiN| tt DaoN. azoka kumAra siMha........ udAharaNa - zriye santu satAmete, ciraM cAturbhujA bhujAH / yAmikA iva dharmasya catvAraH sphuradAyudhAH // 9/9 hara prAsAdasandohamanoharamidaM saH / rAjate nagaraM tacca, rAjahaMsairalakRtAm || 76 / 9 // upendravajA 4 ( upendravajrA jatajAstato gau) isake pratyeka caraNa meM kramazaH jagaNa, tagaNa aura jagaNa ke pazcAt do guru hote haiN| udAharaNa 5 - sazaMkhacakraH prathitaprabhutAvatArazAlI kamalAbhirAmaH / sa eva kAsArazirovataMsaH kaMsaprahartuH pratimAM vibharti / / 77/9 / / upajAti 6 - (anantarodIritalakSmabhAjau pAdau yadIyAvupajAtayastAH) arthAt jisameM indravajrA aura upendravajrA kA lakSaNa milA ho, usakA nAma upajAti chanda hai| iMdravajrA chanda kA lakSaNa hotA hai - syAdindravajrA jatajAstato gau arthAt jisake pratyeka caraNa meM do tagaNa, eka jagaNa aura do guru hoM to usako iMdravajrA kahate haiN| udAharaNa 7 upendravajrA na mAnase mAdyati mAnasaM me iMdravajrA acchodamacchodakamaSyasAraM isa zloka ke prathama aura caturtha caraNa upendravajrA meM hone aura dvitIya aura tRtIya caraNa iMdravajrA meM hone se isameM upajAti chanda hai / puSpitAgrA aji nagarephato yakAro / yuji ca na jau jaragAzca puSpitAgrA || iMdravajrA pampA na sampAdayati pramodam / upendravajrA sarovare rAjati siddhabhartuH yadi viSama pAdoM meM do nagaNoM se pare eka ragaNa, eka yagaNa ho aura samapAdoM meM eka nagaNa, do jagaNa, eka ragaNa aura aMta meM eka guru ho to vaha chanda puSpitAgrA kahA jAtA hai| jaise prtitttghttitaamighaatjaatprsRmrphenkdmbkcchlen| harahasitasitadyutiM svakArti, dizidizi kandalayatyayaM tddaagH||6|| GMG 96 parereamen For Private Personal Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatIndasUri sama rakagrantha - jaina Agama evaM sAhitya - mAlinI - mantrapratiSThA nAmaka tRtIya sarga meM zlokoM kI saMkhyA 79 (nanamayayayuteyaM mAlinI bhogilokaiH) jisake cAroM caraNoM meM kramazaH hai| isa sarga meM prathama 50 zloka anuSTubh meM nibaddha haiN| isake 22 nagaNa, nagaNa, magaNa tathA yagaNa, yagaNa hoM tathA ATha aura sAta akSaroM zloka (51 se 73) rathoddhatA meM, do (74-75) zAlinI meM para yati ho, usako mAlinI chanda kahate haiN| aura zlokasaMkhyA 76 vaMzastha meM, 77 zikhariNI meM, 78 mAlinI yathA'1 . meM aura aMtima 79 puSpitAgrA meM nibaddha hai| alaghulahariliptavyomabhAge taDAge, trltuhinpinnddaapaanndduddinnddiirdmbhaat| Upara prayukta chandoM meM se anuSTup, mAlinI aura puSpitAgrA taruNataraNitApavyApadApannamucceriha viharati tArAcakravAlaMvizAlaM / / 80 // kA paricaya diyA jA cakA hai| anya chandoM rathoddhatA, zAlinI. zArdUlavikrIDita 2 - vaMzastha aura zikhariNI kA lakSaNa aura kIrtikaumudI se unake sUryAzvairmasajAstatA: saguravaH zArdUlavikrIDitam 1 arthAt jisameM magaNa, udAharaNa nimnavata haiM-- sagaNa, jagaNa, sagaNa aura do tagaNa tathA anta meM eka guru ho aura bholatA.. bAraha, sAta varNoM para yati ho to usa chanda kA nAma zArdUlavikrIDita rAnnarAtiha rathoddhatA tgau| hotA hai| jaise 13 - arthAt ragaNa, nagaNa, ragaNa, eka laghu, eka guru ho to ekatra sphuTadabjarAjirajasA babhUkRtaH subhravAM, usakA nAma rathoddhatA hai prabhrazyatkucakumbhakukuMmarasairanyatra rktiikRtH| udAharaNa7 - anyatra smitanIlanIrajaladalacchAyena nIlIkRtaH, yauvane'pi madanAnna vikriyA, no dhane'pi vinyvytikrmH| zreyaH sindhuravarNakambaladhurAM dhatte sr:shekhrH||81|| durjane'pi na manAganArjavaM, kena vAmiti navAkRtiH kRtA // 61/3 // dvitIya sarga 'narendravaMzavarNana' meM 115 zloka haiN| isake . prAraMbha meM 81 zloka anuSTapa meM, aThAraha zloka (82 se 99) zAli upajAti meM, tIna (100 se 102) indravajrA meM, bAraha (103 zAlinyuktA mtau tagau go'bdhilokaiH|| 114) vasantatilakA meM aura aMtima 115vA~ zloka mAlinI arthAt isa chanda ke pratyeka caraNa meM kramazaH magaNa, do chanda meM haiN| tagaNa aura do guru hote haiN| cAra tathA sAta varNoM para yati hotI hai| isa sarga meM prayukta chandoM meM se vasantatilakA chanda ko udAharaNa19 choDakara anya chandoM kA lakSaNa prathama sarga ke vivaraNa ke krama daSTinaSTA bhapatInAM tamobhiste lobhAndhAn sAmprataM kurvate' gre| meM diyA jA cukA hai| isakA lakSaNa evaM kIrtikaumudI se isakA yairnIyante vartmanA tena yatra, azyantyAzu vyAkulAste pi' te'pi||75||3 udAharaNa nimnavat hai-- vaMzastha20 . vasantatilaka jatau tu vaMzasthamudIritaM jrau|| jJeyaM vasantatilakaM tabhajA jagau gH| arthAt vaMzastha ke cAroM caraNoM meM se pratyeka meM jagaNa, jisake cAroM caraNoM meM kramazaH tagaNa, bhagaNa, jagaNa aura / tagaNa, rajagaNa aura ragaNa hote haiN| do guruvarNa hoM usako vasantatilaka nAmaka chanda kahate haiN| jaise5 . udAharaNa21 muNDeva, khaNDitaniraMtaravRkSakhaNDA, na sarvathA kazcan lobhavarjitaH niSkuSDaleva dlitojjvlvRttvpraa| karoti sevAmanuvAsaraM vibhoH| dUradapAstaviSayA vidhaveva dainyamabhyebhramyeti tathApi kAryaH sa tathA manISibhiH guurjrdhraadhipraajdhaanii||104/2|| paratra bAdhA na yathA'tra vaacytaa||76/3 aroordarsxroordwoniromowomewooorandomooo6n6d6996dminirombolanoroboorGrilordwordbrowroordar Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - yatIndrasUri smArakagranya - jaina Agama evaM sAhitya zikhariNI22 nahIM hai| saMbhavata: sAhityadarpaNakAra AcArya vizvanAtha ke isa rasai rudraizchinnA yamanasabhalAgaH zikhariNI mata ke anurUpa ki koI sarga vividha vRttoM se yukta honA cAhie arthAt pradhAna chanda se pRthak chanda meM nibaddha honA caahie|26 arthAt jisameM yagaNa, magaNa, nagaNa, sagaNa, bhagaNa, aMta meM somazvara deva ne isameM anuSTap kA prayoga nahIM kiyA hai| isa sarga meM kramazaH eka laghu aura eka guru ho to usa chanda ko zikhariNI prathama 55 zloka upajAti meM aura aMtima 5vA~ zloka praharSiNI meM kahate haiN| nibaddha hai| praharSiNI kA lakSaNa27 evaM udAharaNa28 isa prakAra haiudAharaNa23 - mnau naugastridazayatiH prhrssinniiym|| puraskRtya nyAyaM khalajanamanAdRtya sahajA narInnirjitya zrIpaticaritamAzritya ca ydi| praharSiNI ke pratyeka caraNa meM kramazaH magaNa, nagaNa, jagaNa, . samuddhartuM dhAtrImabhilaSasi tat saiSa zirasA, ragaNa aura eka guru hotA hai| dhRto devAdezaH sphuTamaparathA svasti bhavate / / 77/3 / / AzAyAmaziziradhAmni pazcimAyAcaturtha sarga 'dUtasabhAgama' meM 91 zloka haiM, jinameM se prathama mAyAte sukRtvtaampshcimo'sau| 41 zloka anuSTapa meM 47 zloka (42 se 88) vasantamAlinI tAn kRtvA dhanakanakaiH kavIn kRtArthA - yA upapUrvA meM, zloka saMkhyA 89 vasantatilakA meM, 90 zArdUla nAvAsaM svamabhicacAla vstupaal:||56/6|| vikrIDita meM aura 91 puSpitAgrA meM nibaddha hai| candrodayavarNana nAmaka saptama sarga meM 83 zloka hai, jisameM prasaratyatha matsaraprabandhe, drutamekena raNolvaNaM kRpaann| prAraMbha ke 53 zloka anuSTup meM hai| 54 se 56 aura 59 se 72 apareNa sutaM kareNa vIraM, sahasA saMyati yAntameSa ddhe||54/4 upajAti meM, 57, 58 iMdravajrA meM tathA 76, 80 evaM 81 puSpitAgrA meM jagati jvalitAkhilapradezaH, prcuriibhuutmlimlucprcaarH| racita haiN| 82, 83 zArdUlavikrIDita chanda meM,73 vasantatilaka meM, 78 sa parasparavigraho grahaNamiva tessaambhvnnreshvraannaam||61/4|| praharSiNI meM tathA 74 aura 79 drutavilambita chanda meM racita haiN| ___ 'yuddhavarNana' nAmaka pA~caveM sarga meM 68 zloka haiN| inameM eka isa grantha meM drutavilambita chanda kA prayoga sAtaveM sarga meM se 62 zloka taka anuSTup meM, 63 se 67 zloka taka anuSTup ma, 63 sa 67 zlAka taka hI pahala hI pahalI bAra huA hai, isakA lakSaNa evaM udAharaNa isa prakAra haivasantatilakA meM tathA aMtima 6vA~zloka hariNI chanda meM racita hai| isa sarga meM, prayukta nae chanda hariNI kA lakSaNa evaM kIrtikaumudI drutavilambitamAha nabhau bharau kA ukta zloka nimnalikhita hai-- hariNI24 - arthAt jisake pratyeka caraNa meM kramaza: nagaNa, bhagaNa, punaH rasayugahayainsau nau slau go yadA hariNI tdaa| bhagaNa aura aMta meM eka ragaNa ho to usako dratavilambita kahate haiN| udAharaNa.. arthAt jisameM nagaNa, sagaNa, magaNa, ragaNa, sagaNa eka laghu aura guru ho to usa chanda kA nAma hariNI hotA hai| udAharaNa25 pratinRpatibhirbhaganotsAhairnimagnamiva kvacit sa ca narapatirvIrastIraM jagAma mRdhAmbudheH dizi dizi yaza:stomAn somAnvayI samacAraya ccaturakuralIcANakyo'yaM priyNkrnnairgunnaiH||68/5 nigadituM vidhinApi na zakyate, subhaTatA kucayoH kuTilabhUvAm suratasaMyati yau priyapIDitAvapi natiM nagatau cyutakaMcukau / / 79/7 / / AThaveM paramArthavicAra nAmaka sarga meM 71 zloka haiN| isa sarga ke AraMbhika 56 zloka anuSTapa chanda meM haiN| AThaveM sarga ke zeSa zlokoM meM se bAraha (57-68) puSpitAgrA meM zloka 69 vA~ zAlinI meM.70vA~ praharSiNI meM aura aMtima 71vA~ zArdalavikrIDita chanda meM racita hai| parapramoda-varNana, zIrSaka chaThe sarga meM 56 zloka haiN| isa sarga meM kAvya ke pradhAna chanda anaSTapa meM koI bhI zloka nibaddha indiarrianiadiwasidiardiarianiaasariwarta 100drandirmiretarsansartandardinsantarvarsanaras Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatIndrasUri smArakagrantha - jaina Agama evaM sAhitya - kIrtikaumadI ke nauveM evaM aMtima sarga meM 78 zloka haiN| pabliziMga hAusa, ahamadAbAda, 1953, pR. 6 isameM bhI prastuta kAvya ke pradhAna chanda haiM anuSTup kA prayoga nahIM 3. kIrtikaumudI, siMdhI, pRSTha 3 huA hai apitu isameM adhikAMza zloka upajAti meM nibaddha haiN| 4. kedAra bhaTTa, vRttaratnAkara, saM. nRsiMha deva zAstrI, meharacaMda upajAti se bhinna ATha zloka (saMkhyA 2, 4, 15, 20, 24, 43, lachamana dAsa, dillI - 6, 1971, pRSTha 61 45 evaM 65 iMdravajrA meM tathA 74 se 76 vasantatilakA meM aura 5. kIrtikaumudI, siMdhI, pRSTha 6 grantha ke aMtima do zloka zArdUlavikrIDita chanda meM nibaddha haiN| 6. vRttaratnAkara zAstrI, pRSTha 62 ___ isa prakAra chanda kI dRSTi se kIrtikaumadI kA adhyayana 7. kIrtikaumudI, siMdhI pRSTha 6 karane para jJAta hotA hai ki isameM sarvAdhika zloka anuSTup meM 8. vRttaratnAkara, zAstrI, pRSTha 122 praNIta haiN| saMkhyA kI dRSTi se anuSTapa ke uparAMta kavi ke priya 9. kIrtikaumudI, siMdhI, pRSTha 6 . chanda rahe haiM upajAti aura vsnttilkaa| 10. vRttaratnAkara, zAstrI, pRSTha 86 11. kIrtikaumudI, siMdhI, pRSTha 6 anuSTup chanda kA adhika prayoga isa tathya kI ora iMgita 12. vRttaratnAkara, zAstrI, pRSTha 106 karatA hai ki somezvara deva ne ise mahAkAvya kA rUpa denA cAhA hai| 13. kIrtikaumudI, siMdhI, pRSTha 6 mahAkAvya ke lakSaNa ke rUpa meM pradatta kavirAja vizvanAtha 14. vRttaratnAkara, zAstrI, pRSTha 92 ke nimna do zloka prAsaMgika haiM - 15. kIrtikaumudI, siMdhI, pRSTha 11 ekavRttamayaiH pdyairvsaane'nyvRttkaiH| 16. vRttaratnAkara, zAstrI, pRSTha 67 nAtisvalpA nAtidIrghAH sargA aSTAdhikA ih||6/320|| 17. kIrtikaumudI, siMdhI, pRSTha 15 nAnAvRttamayaH kvApi sargaH kazcan dRshyte| 18. vRttaratnAkara, zAstrI, pRSTha 66 sargAnte bhAvisargasya kathAyAH sUcanaM bhvet|| 6/321 / / 19. kIrtikaumudI, siMdhI, pRSTha 16 uparyukta lakSaNoM ke anusAra mahAkAvya kI racanA prAya: eka 20. vRttaratnAkara, zAstrI, pRSTha 73 chanda meM hotI hai| sarga ke aMta meM bhinna chanda prayukta hote haiN| sAtha hI 21. kIrtikaumudI, siMdhI, pRSTha 16 koI sarga aisA bhI hotA hai jisameM pradhAna chanda se bhinna vividha chandoM 22. vRttaratnAra, zAstrI, pRSTha 99 kA prayoga rahatA hai| aise sargavizeSa meM pradhAna chanda ke prayoga kA 23. kIrtikaumudI, siMdhI, pRSTha 16 abhAva rahatA hai| isa kasauTI para kIrtikaumudI ke chaThe aura nauveM 24. vRttaratnAkara, zAstrI, pRSTha 102 sarga khare utarate haiN| ina donoM soM meM anuSTup kA prayoga nahIM huA hai| 25. kIrtikaumudI, siMdhI, pRSTha 25 isa prakAra kahA jA sakatA hai ki somezvara deva ne 26. kavirAja vizvanAtha, sAhityadarpaNa, pANDaraMga jAvajI kIrtikaumudI meM chandoM kA prayoga eka nizcita yojanA ke anusAra nirNayasAgara presa, baMbaI 1936, pRSTha 372 kiyA hai aura ve isameM saphala rahe haiN| 27. vRttaratnAkara, zAstrI, pRSTha 88 sandarbha 28. kIrtikaumudI, siMdhI, pRSTha29 29. vRttaratnAkara, zAstrI, pRSTha 75 1. somezvara deva, kIrtikaumudI, sampA. muni puNyavijayajI, siMdhI 30. kIrtikaumudI, siMdhI, pRSTha 33 jainagraMthamAlA 32, bhAratIya vidyAbhavana, baMbaI, 1961 31. sAhityadarpaNa, pANDuraMga, pRSTha 372-373 2. jI.ke. bhaTTa, Ana mITarsa eNDa phigarsa Ava spIca, mahAjana ameramananananandamahanatograinururrrrrrrrrrr