Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
કવિવર સમયસુન્દર ૧૧ કવિવર સમયસુન્દર.
(લેખકઃ રા. ર. મેહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ) જૈન સાધુઓ ભારતની એક ધાર્મિક સંસ્થા છે અને પિતાના આચાર-નિયમ પ્રમાણે બ્રમણશીલ-પરિવ્રાજક છે. એક વર્ષમાં એકી સાથે ચાતુર્માસ એક સ્થળે ગાળવું તેમને અપરિહાર્ય છે; જ્યારે બાકીના આઠ માસમાં એક ગામથી બીજા ગામ અપ્રતિહત વિહાર કરી દરેક સ્થલે ઉપદેશ આપતા રહી વિહાર કર્યો જાય છે. લગભગ પચીસસો વર્ષ પહેલાં થયેલા ધર્મ સંસ્થાપક શ્રી મહાવીરના અનુયાયી જૈન શ્રમણોની સરકૃતિ સમયધર્મ પ્રમાણે અનેક ઉદય અને અસ્તના હિંડેલે હીંચીને હજુ સુધી પણ અખંડપણે ચાલી આવી છે. તે શ્રમણ-૫થે સ્થાપેલા દયા ધર્મની અસરથી ભારતમાં હિંસક યજ્ઞયાગ બંધ પડયા એટલું જ નહિ પણ જાતિભેદના જુલમને ઘણું સૈકાઓ સુધી વિશેષ અવકાશ મળ્યો નહિ. વિશેષમાં કાવ્ય, નાટક, કથા-ભાષા વગેરે સાહિત્ય પ્રદેશમાં પણ તે શ્રમણએ દરેક શતકમાં દરેક યુગમાં અન્ય પંથની સાથે સાથે પ્રબળ ફાળો આપ્યો છે, અને એ સત્યની પ્રતીતિ તેના સાહિત્યનો ઈતિહાસ લખાશે ત્યારે અતિ સ્પષ્ટ રીતે અને જરૂર થશે.
સંસારની ઉપાધિઓના બંધનથી મુક્ત એવા નિબંધ પંખીઓ પેઠે વિચરતા માત્ર ધર્મપરાયણ જીવન ગાળવા નિર્માએલા સાધુઓના સૂર વિશ્વબંધુ –ભાવનાં, પ્રભુભક્તિનાં, અને નીતિના ઉપદેશનાં ગીતો ગાવામાં જ નીકળી શકે. તિપિતાના જમાનાની ભાવનાઓને વ્યક્ત કરવી, પિતાના સમયના જુદા જુદા આદર્શોને અને ખા ખા વહેતા લાગણીપ્રવાહને એકત્ર કરી પયગમ્બરી વાણીમાં તેનું ઉધન કરવું એ કવિઓનું કર્તવ્ય છે. સામાન્ય લોકોના દિલમાં જે સુન્દર ભાવ જાગે-પણ જે સમજવાની કે સમાવવાની તેમનામાં તાકાત નથી-તેમને ભાષા આપવી, તેમને અમર વાણુમાં વ્યક્ત કરવા એ કવિએનું કાર્ય છે. નિબંધ પંખીઓમાં કેકિલા જેવું ભ્રમણશાલી પંખી ભાગ્યે જ જોવામાં આવશે. આવા કવિપરભૂતો જૈન સાધુઓએ પ્રાન્ત પ્રાત અને દેશદેશ વિહાર કરી પિતાના કાવ્યને ટહૂકો લોકોને સંભળાવ્યો છે. આ પૈકી એક કવિપરભૂતનો પરિચય કરાવવાની આ નિબંધની ઉમેદ છે.
તેમનું નામ કવિવર સમયસુન્દર. તેમને કાળ વિક્રમને સત્તરમ શતાબ્ધિ છે. તેમને સંવત ૧૯૪૯ માં વાચનાચાર્ય-ઉપાધ્યાય પદ લાહોરમાં મળ્યું હતું. એમને પ્રથમ ગ્રંથ
ભાવશતક' સં. ૧૬૪૧ માં રચેલ મળી આવે છે, તેથી તે વખતે તેમની ઉમર ૨૧ વર્ષની ગણીએ તે તેમને જન્મ સં. ૧૬૨૦ માં મૂકી શકાય કે જે વખતે તેમના દીક્ષાગુરુ સલચંદ્ર ઉપાધ્યાયના દીક્ષાગુરુ જિનચંદ્રસૂરિને સૂરિપદ (૧૭ વર્ષની વયે, સંવત ૧૬૧૨ માં) મળ્યાને આઠ વર્ષ થઈ ગયાં હતાં. તેમનો છેલ્લે ગ્રંથ સં. ૧૬૯૭ લગભગનો મળી આવે છે તેથી તેઓ સં. ૧૬૨૦ થી ૧૭૦૦ સુધી-૮૦ વર્ષ જેટલું જીવન ગાળી. શક્યા હતા એ પ્રાયઃ નિશ્ચિત થાય છે. • • •.
• • • વિ. ૬ ૧૭,
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
જૈનવિભાગ
તત્કાલીન સ્થિતિ, ખરતર ગચ્છ અને તપાગચ્છ વચ્ચે લાંબા વખતથી સ્પર્ધા અને વિખવાદ ચાલ્યા આવતા. એ વિખવાદ સત્તરમા શતકના પૂર્વાર્ધમાં વધી પડ્યો હતો. તામ્બરે અને દિગંબરે વસેને વિરોધ તે બહુ જા હતા પણ સં. ૧૧૭૬ માં સિદ્ધરાજના દરબારમાં વાદિદેવ નામના વેતામ્બર સૂરિએ કુમુદચંદ્ર નામના દિગમ્બરાચાર્યને શાસ્ત્રાર્થમાં હરાવી દિગમ્બરેને ગુજરાતના રાજ્યની હદપાર કરાવ્યા તે પછી એ બંનેનાં કાર્ય કરવાનાં ક્ષેત્રે બહુધા જૂદાં પડી ગયાં હતાં ને તેથી એમના વચ્ચે વિરોધ પણ મેળો પડી ગયે હતો. પણ બીજી બાજુએ શ્વેતામ્બર મૂર્તિ પૂજકમાંથી જુદા પડી લંકામત અને બીજા મત નીક
ળ્યા પછી તેમની સાથે વિરોધ પ્રબળ થઈ પડ્યો હતો. વેતામ્બર મતના ખરતર અને તપગચ્છ વચ્ચેની ભલામતી પણ પ્રબળ થઈ પડી હતી અને તેમાં ધર્મ સાગર ઉપાધ્યાયજી નામના તપગચ્છીય વિદ્વાન–પણ-ઉગ્રસ્વભાવી સાધુએ કુમતિકદમુદ્દાલ (યાને પ્રવચન પરીક્ષા) નામને ગ્રંથ બનાવી તપગચ્છ સિવાયના અન્ય સર્વ ગચ્છ અને મત સામે અનેક આક્ષેપ મૂક્યા. આથી તે સર્વ મતે ખળભળી ઉઠયા; અને તેનું જે સમાધાન ન થાય તે આખા જૈનસમાજમાં દાવાનળ અગ્નિ પ્રકટે. આ વખતે જોખમદાર આચાર્યોથી વચ્ચે પડ્યા વગર રહી શકાય નહિ, તેથી તપગચ્છાચાર્ય શ્રી વિજયદાનસૂરિએ ઉપરોક્ત ગ્રંથ પાણીમાં બોળાવી દીધો અને તેને અપ્રમાણ ઠેરવ્યું. તેમણે જાહેરનામું કાઢી “સાત બેલ” ની આજ્ઞા કાઢી એક બીજા મતવાળાને વાદ-વિવાદની અથડામણ કરતા અટકાવ્યા, પણ આટલાથી વિરોધ જોઈએ તેવો ન શમે તેથી વિજયદાનસૂરિ પછી આચાર્ય હીરવિજયસૂરિએ ઉક્ત “સાત બેલ” એ નામની બાર આજ્ઞાઓ જાહેર કરી હતી. (સં. ૧૬૪૬.) આથી જૈન સમાજમાં ઘણી શાન્તિ આવી, અને ખરતરગચ્છના અને તપગચ્છના આચાર્યો એક બીજાની નિન્દામાં ન ઉતરતાં જૈન ધર્મનો પ્રભાવ અન્ય સમાજમાં અને રાજદ્વારમાં પાડવા માટે પ્રથત્નશીલ થયા.
વિક્રમને સત્તરમો સૈકે જેને માટે ઘણા પ્રતાપી હતો. તે સદીમાં મહાન મોગલ સમ્રાટ અકબર, જહાંગીર અને શાહજહાં (સં. ૧૬ ૧૨ થી સં. ૧૭૬૪) એ ત્રણ શહેનશાહએ સમગ્ર ભારતવર્ષમાં રાજ્યસત્તા જમાવી રાખી લોકમાં આબાદી અને શાન્તિની સ્થિરતા કરી. અકબરે સં૦ ૧૬૨૪ માં ચિતડ, ૧૬૨૫ માં રણથંભેર અને કલંજરના કિલ્લા જીતી લીધા અને સં૦ ૧૬૨૮ માં અમદાવાદમાં પિતાનો વાવટા ફરકાવ્ય. પછી વડોદરા, ચાંપાનેર, સુરત એ સઘળા મિર્ઝાઓએ કબજે કરેલો મુલક તેઓને હાંકી મેલી, પિતાના રાજ્ય તળે મૂકી અકબર આગ્રે આવ્યો. ત્યારપછીના ત્રણ વર્ષમાં બિહાર અને બંગાલા હાથ કયો. સામાન્ય સવ સ્થળે શાંતિ પ્રસરી. આ સકામાં શ્વેતામ્બર જૈન સાધુ સંસ્કૃત પ્રાકૃત અને સ્વભાષા-લેકભાષામાં સાહિત્ય વિશેષ વિશેષ ઉત્પન્ન કરવા લાગ્યા. તપગચ્છીય પ્રભાવક મહાપુર૧ હીરવિજ્યસૂરિએ તથા તેમના શિષ્ય ઉપાધ્યાય શાંતિચંદ્ર આદિએ; ખરતર ગીય જિનચંદ્રસૂરિએ; અને નાગપુર તપગચ્છીય પદ્મસુંદર ઉપાધ્યાયે અકબર બાદશાહને જૈન ધર્મનું સ્વરૂપ સમજાવી તેની તેના પ્રત્યે સભાવના ખેંચી અનેક જૈન તીર્થ સંબંધી ફરમાન, જીવ-વધ-બંધની આશાઓ અને પુસ્તકે, સ્થાન વગેરેનાં નામે પ્રાપ્ત કર્યો. જહાંગીરે તપગચ્છી વિજયસેનસૂરિ અને ખાનગી
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
કવિવર સમયસુન્દર
૧૪૩ જિનસિંહરિને મેટાં ધાર્મિક બિરૂદ આપ્યાં, અને શહાજહાંએ પણ સહાનુભૂતિ દાખવી. આ સામાન્ય રીતે શાંતિની શતવર્ષમાં અન્ય ધર્મોમાં પણ ઘણી જાગૃતિ આવી અને સાહિત્યવૃદ્ધિ થઈ.
સં. ૧૬૦૦ માં તળ અમદાવાદમાં જન્મનાર દાદુજીએ ત્યાગી ફકીર બની જયપુર માંના રાજયમાં ઘણે જીવન-કાળ કાઢી ૧૬૪૨ માં અકબર સાથે ધર્માલાપ કર્યો. વેદાન્તજ્ઞાન સામાન્ય મનુષ્યોને ગળે ઉતારવા સરલ રીતિથી લોકગમ્ય ભાષામાં ઉપદેશ કર્યો મુખ્ય વાત એ હતી કે.
આપા મટે, હરિ ભજે, તન મન તજે વિકાર,
નિર્વેરી સબ જીવ, દાદુ યહુ મત સાર. એક પરમેશ્વર જગત સાર છે. તે પરબ્રહ્મ ઈષ્ટદેવ તે “રામ” છે. તેની ઉપાસનાથી સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે. જગતનાં સુખો તેની પાસે નિઃસાર છે. તે પરમ આનંદમય સુખ પ્રાપ્ત કરવા દાદુ દયાલે બીજા સાધન માગૅમાં જણાતા બાહ્ય આડંબરી પ્રપંચ ( જેવા કે રામાનુજ, વલ્લભાદિ સગુણ પૂજાઓમાં ), કોરી બંદગી આદિને તુચ્છ બતાવ્યાં. સર્વ સાથે દેષ તજી હળી મળી રહેવું અને સર્વ જીવપર દયા દષ્ટિ રાખવાની તેણે આજ્ઞા કરી. આ પ્રમાણે એવાં સાધને તેણે બતાવ્યાં કે ભિન્ન મતવાળા હિન્દુ મુસલમાન આદિ અવિરોધે આચરી શકે. તે સં. ૧૬૬૦ માં નારાયણ ગામમાં (નારાણે ) સ્વર્ગસ્થ થયા. તેના શિષ્ય સુન્દરદાસે (જન્મ સં. ૧૬૫૩, દાદુજી પાસે દીક્ષા સં૦ ૧૬૫૯, મરણ ૧૭૪૬) વેદાન્ત જ્ઞાનને સુમધુર સરલ અને ઉચ્ચ હિદી કાવ્યમાં વિવિધ પ્રકારની રચના કરી. તેમણે અદ્વૈત બ્રહ્મવિદ્યાનો પ્રચાર કરવાથી અને તેઓ અતિ કુશલ વિદ્વાન હોવાથી તેમને દાદુપંથીઓ “બીજા શંકરાચાર્ય' કહે છે. ૧
ગોસ્વામી તુલસીદાસઃ-(જન્મ સં. ૧૬૦૦; મરણ સં૦ ૧૬૮૦) આ હિન્દી સાહિત્યના અપ્રતિમ મહાકવિ છે. તેમણે રામાયણ રચી તે એટલી બધી આજસુધી પ્રસિદ્ધ છે કે, તેનું વાચન દરેક હિન્દી કુટુમ્બમાં થાય છે. તેમજ તેમણે અનેક હિન્દી કાવ્યો રચ્યાં છે. તે અકબરના પ્રસિદ્ધ કવિ ગંગના તથા અન્ય હિન્દી પ્રસિદ્ધ કવિ વિહારી તથા કેશવદાસના સમકાલીન છે.
મહારાષ્ટ્રમાં અઢાર પર્વના મહાભારતને મરાઠીમાં પહેલવહેલાં અવતારનાર કવિ વિષ્ણુ દાસ, અને મુકતેશ્વર (જન્મ ૧૬૫૬, સ્વર્ગ. ૧૭૦૬) તેમજ પ્રસિદ્ધ સંતકવિઓ એક
૧ રાઘવીય ભક્તમાલમાં જણાવ્યું છે કે “શંકરાચાર્ય દૂસરે, દાદુ કે સુંદર ભર્યો.” આ સુન્દરદાસજીએ સં. ૧૬૬૩–૧૬૮૨ કાશીમાં રહી વિધા લઈ લેકને આપી. પછી બહુ પર્યટન કર્યું. ગુજરાતમાં પણ તે ઘણે કાળ રહ્યા હતા અને ગુજરાતી ભાષા પિતે શીખી લીધી હતી. તેના અપ્રસિદ્ધ “દશે દિશાકે સંયે ' માં ગુજરાત સંબંધી લખ્યું છે કે –
આભડછાત અતીત સૌ કીજિયે, બિલાઇ રૂ કૂકર ચાટત હાંડી ” આ પરથી જણાય છે કે વૈષ્ણવ સંપ્રદાયની અસરથી ગુજરાતમાં આભડછેટ પર લોકોનું ઘણું ધ્યાન રહેતું હશે.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
જનવિભાગ
નાથ (જન્મ સં. ૧૬૦૫, સ્વ. ૧૬૫૬); તુકારામ (જન્મ સં. ૧૬૩૪ યા ૧૬૬૪સ્વ૦ ૧૭૦૮), સમર્થ રામદાસ (જન્મ સં. ૧૬ ૬૫ સ્વ. ૧૭૩૮) આદિ થયા છે.
ગૂર્જર ભાષાના આ યુગ માટે એમ કહેવામાં આવે છે કે “જે ભાષાના પ્રથમ યુગમાં સાહિત્યના પ્રભાતમાં-નરસિંહ મહેતા જેવા ભક્ત કવિનાં પ્રભાતિયાં ગાજી રહ્યાં હતાં તેના મધ્ય યુગમા-સોળમા અને સત્તરમા શતકમાં–પિતાનાં સ્વર્ગીય ગાનનો ધ્વનિ છેક મન્દ પડી ગયો –આ વાત સત્ય નથી. જૈનેતર ગૂર્જર કવિઓ આ યુગમાં વધુ સંખ્યામાં મળી નથી આવ્યા તેથી તેવી વાત મૂકવામાં આવે તે સ્વાભાવિક છે, પણ મને ખાત્રી છે કે આ ઉન્નતિના અને જાગૃતિના યુગમાં અનેક જૈનેતર ગૂર્જર કવિઓ થયા હેવા જોઈએ; અને તે શોધખોળ કરતાં સાંપડી શકશે. જ્યારે મધ્ય યુગમાં જૈન કવિઓ માટે તે નિર્વિવાદ રીતે સ્પષ્ટ કહી શકાય તેમ છે કે તેમણે સાહિત્યની ધારા અખંડ નિરાવરણ અને નિર્મલ રાખી, તેનામાં એજવાળું પયઃ સિંચી તેને બલવતી, વેગવતી અને ઉજવલ બનાવી હતી.
આ સત્તરમા શતકમાં જેમ અંગ્રેજીમાં, રાણી એલિઝાબેથને સમય (સ. ૧૬૧૫૧૬૬) ઉક્ત ભાષા માટે એક મહાન ઉન્નતિને છે, તેવો જ અકબરનો રાજવકાલ (સં. ૧૬૧૩-૧૬૬૨ ) સર્વ દેશી ભાષાઓ માટે વૃદ્ધિ અને ગૌરવને યુગ થયો છે. બંને દેશોમાં આ સમૃદ્ધિશાલી સમયમાં અતિશય સંતોષજનક ઉન્નતિ થઈ છે અને સારા સારા કવિ અને લેખક પાક્યા છે. ઉર્દૂ ભાષાની સ્થાપના-પ્રતિષ્ઠા મુખ્યપણે આ સમયમાં થઈ. હિંદી ભાષાના સમયવીર-મુખ્ય નાયક ગોસ્વામી તુલસીદાસ આ યુગમાં થયા કે જેમને કવિતાકાલ (સં. ૧૬૩૧-સં. ૧૬૮૦ ) છે. તે મહાનુભાવ-મહાભાએ રામાયણ આદિ રચી હિન્દી પર જેટલો ઉપકાર કર્યો છે તેવો કેઈએ કર્યો નથી; કવિપ્રિયા અને રસિકપ્રિયાના કર્તા હિન્દી કવિ કેશવદાસ ( કવિતાકાલ સં૦ ૧૬૪૮-૧૬૬૮) એક પ્રતિષ્ઠિત નામી કવિ થયા; આ ઉપરાંત અકબરના દરબારમાંના ગંગકવિ, બીરબલ (“બ્રહ્મ' ઉપનામથી) આદિ, તેમજ સેનાપતિ, દાદુ દયાલ, સુન્દરદાસ, બનારસીદાસ પ્રભૂતિ કવિઓ ઉભવ્યા. આ બહકાલમાં આની પહેલાં સુરદાસ આદિએ વ્રજભાષા ારા કૃષ્ણ કવિતા પર અધિક ધ્યાન આપ્યું હતું, જ્યારે તુલસીદાસના કાલથી રામભક્તિની ધારા વહી અને પછી રામભકતોએ કૃષ્ણની પેઠે રામનું પણ ગંગારપૂર્ણ વર્ણન કર્યું. (આની અસર જૈન સાહિત્યમાં નેમિનાથ-રાજુલા અને સ્થૂલભદ્ર ને કેશ્યાના પ્રસંગો લઈ શૃંગારપર મર્યાદીત સ્વરૂપે ઉતરી વૈરાગ્ય પરિણામ પર લાવવા જન કવિઓ પ્રેરાયા હોય એવું સંભવે છે ) મહારાષ્ટ્રમાં મહાભારત મરાઠીમાં અવગત થયું અને તત્ત્વજ્ઞાન અભંગ-દાસબેધ જેવા તારિક ઉપદેશો ભાષામાં ઉતરવા લાગ્યા. આવા પ્રતાપી-ઉત્સા ભર્યા શતકમાં ગૂજરાતી સાહિત્યમાં ગાનને ધ્વનિ મંદ પડે એ માનવાને આંચકે આવે.
મધ્યયુગ ભાષા ગૂર્જર પ્રાચીન સાહિત્યના ત્રણ યુગ નામે અપભ્રંશ યા પ્રાચીન ગુજરાતી યુગ, મધ્ય કાલીન યુગ અને અર્વાચીન યુગ એમ પાડીએ, તો અપભ્રંશ યુગમાં “અપભ્રંશ' કિંવા પ્રાચીન ગુજરાતીનાં વ્યાકરણ આદિપ્રવર્તક અને પ્રાકૃત બોલીઓના પાણિની -હેમાચાર્ય
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
કવિવર સમયસુન્દર
૧૪૫
(વિ સ’૦ ૧૧૪૫ થી ૧૨૨૯), પ્રબંધચિંતામણિના કર્તા મેજીંગ ( વિ॰ સ૦ ૧૩૬૧), કવિ ધનપાલ ( ભવિષ્યદત્ત કથાના કર્તા ) આદિ અનેક જૈન ગ્રંથકારેએ પ્રબલ સાહિત્યસેવા કરી છે. જૈન ભંડારામાં અપભ્રંશનાં અનેક પુસ્તકા મળી શકે તેમ છે. એ સિદ્ધ વાત છે કે સંવત પંદરમા સૈકા સુધી સૌરાષ્ટ્ર, ગુજરાત અને રાજસ્થાન એ સર્વ પ્રદેશામાં અપભ્રંશ ભાષા જ વ્યાપક ભાષા તરીકે પ્રવર્તતી હતી. સંવત્ ૧૩ મા સૈકાથી સ૦ ૧૫૫૦ સુધીની ભાષાને અન્તિમ અપભ્રંશ ભાષા ગણી શકીએ. આને ડા॰ ટેસીટેરી જાની પશ્ચિમ રાજસ્થાની ભાષા કહે છે.
મધ્યકાલીન યુગ વિક્રમ પંદરમા શતકથી સત્તરમા શતકના ગણીએ તા તેમાં પદમા શતકમાં ઘેાડા, પણુ સેાળમા શતકમાં ઘણા વધુ, અને સત્તરમામાં તે અંત વિપુલ પ્રમાણમાં જૈતકવિઓ અને ગ્રંથકારા મળી આવે તેમ છે. મધ્યકાલીન કે અર્વાચીન યુગમાં એક પણ શતક જૈતાની ગૂર્જર સાહિત્યસેવા વગરનું રહ્યું નથી. જૈન સાધુએએ ભંડારદ્વારા આ સ સાચવી રાખ્યું છે, તે માટે તેમને ધન્યવાદ ધટે છે, અને તેથી તે સર્વાં સાહિત્યના ઇતિહાસ અખંડ લખી શકાશે. તેમ થયું વિશેષ પ્રભાનાં દર્શન થશે.
.
રા. નરિસંહરાવે આંદ્રેશ ગૂજરાતી ભાષાના વિકાસક્રમની સમયરેખામાં સ૦ ૧૬૫૦ થી ૧૭૫૦ સુધીની ભાષાને ‘ મધ્ય ગુજરાતી ' કહી છે. આ મધ્ય ગુજરાતી કે ઉપર નિર્દેશેલ મધ્યકાલીન યુગમાં પ્રસ્તુત કવિ ( વિક્રમ સત્તરમા સૈા) થયેલ છે. તે સૈકામાં અનેક સુંદર કૃતિઓ રચી પેાતાને સિદ્ધહસ્ત આખ્યાન-કથા કવિ તરીકે સિદ્ધ કરનાર જનવિએ નામે કુશલલાભ ( કૃતિ સ૦ ૧૬૧૭ થી ૧૬૨૪), સેાવિમલસૂરિ ( કૃતિ સં॰ ૧૬૧૫ થી ૧૬૩૩ ), નયસુંદર ( કવિતાકાલ સ॰ ૧૯૩૨ થી ૧૬૬૯), પ્રસ્તુત કવિ સમયસુંદર ( સં૦ ૧૬૫૮ થી ૧૭૦૦), અને શ્રાવક કવિ ઋષભદાસ ( કવિતાકાલ સં૦ ૧૬૬૨ થી ૧૬૮૭) એ પાંચ અગ્રભાગ લે છે. આ પૈકી ઋષભદાસ સંબંધી લેખ પાંચમી ગૂર સાહિત્ય પરિષદ્માં મેં જરા વિસ્તારથી લખી મેાકલ્યેા હતા તે તેના રીપેટમાં તેમજ અન્યત્ર છપાઇ ગયા છે, અને નયસુન્દર સબંધી મારી નિબધ આનંદ કાવ્ય મહેાદધિના છઠ્ઠા મૌક્તિકની પ્રસ્તાવનામાં પ્રકટ થયા છે. આ લેખદ્રારા કવિવર સમયસુન્દર સંબંધી કંઇક હકીક્ત જણાવવા મેં પ્રયત્ન કર્યો છે.
મધ્યયુગનુ કથાસાહિત્ય
સ॰ સત્તરમા સૈકાના પ્રારંભથી લાકકથાઓને કાવ્યમાં મુકવાના સુંદર પ્રયાસે। જૈન સાધુઓના હાથથી થઇ રહ્યા હતા. ભાત્ર પોતાના ધાર્મિક કથા સાહિત્યમાંથી જ વસ્તુ લઇ જૈન સાધુઓએ પેાતાનું–જૈન કાવ્ય સાહિત્ય અખંડપણે ઉત્પન્ન કર્યું છે. ( જેમ પ્રેમાનંદાદિએ કર્યું છે તેમ ), એટલુંજ નહિ, પણ તે ઉપરાંત લેાકકથાઓને પણ કાવ્યમાં ( શામળદાસાદિની માક) ઉતારી છે; વિશેષમાં તેઓએ, એ બંને કવિએ-પ્રેમાનંદ અને શામળભટ્ટ –ની અગાઉના સૈકામાં એટલે સવંત સત્તરમા સૈકામાં-તેના પ્રારંભથી ભાષામાં અવતાર્યું છે.
આના સમનમાં કહીશું કે સં૦ ૧૫૬૦ માં સિંહકુશલે નખત્રીશી રચી, ઉદયભાનુએ વિસં॰ ૬૫૬૫ માં વિક્રમસેન ચેપાઇ રચી કે જેના માટે રા.મણિભાઇ બકારભાઇએ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
જૈનવિભાગ નેંધ કરી છે કે પાંચસે છાસઠ ટુંકનો આ પ્રબંધ છે. દરેક રીતે તે શામળભટની વાત સાથે હરીફાઈ કરે તેવો છે. આ પ્રબંધની રચના કેઈ પણ રીતે શામળભટ્ટની વાતોથી ઉતરતા પ્રકારની નથી'; ત્યારપછી કુશલલાભે સં. ૧૬૧૬માં માધવ-કામકંડલા પર રાસ, અને સં. ૧૬૧૭ માં ભાલા પર ચોપાઈ દેવશીલે સં. ૧૬૧૯ માં વેતાલ પચવીશી અને હેમાનંદે તે જ નામને ગ્રંથ સં. ૧૬૪૬ માં; ગુણમેસૂરિશિષ્ય રત્નસુંદર ઉપાધ્યાયે પંચપાખ્યાન (પંચતંત્ર) ચતુપદી સં. ૧૬૨૨ માં સાણંદમાં અને શુકબહેતરી ઉર્ફે રસમંજરી સં. ૧૬૦૮ માં ખંભાતમાં, દેવચ્છરાજે નીતિશાસ્ત્ર પંચાખ્યાન (પંચતંત્ર) ચેપઈ સં. ૧૬૪૮ માં; આહીરકલશે સિંહાસનબત્રીશી સં. ૧૬૩૬ માં મંગલ માણેક વિક્રમાદિત્ય અને ખાપરા ચેરનો રાસ સં. ૧૬૩૮ માં નરપતિ કવિએ વિક્રમાદિત્ય ચેપઈ સં. ૧૬૪૮ માં અને નંદબત્રીશી; હેમરને ગોરાવાદલ પદમણી કથા એપાઈ સં૦ ૧૬૬૦ માં: સારંગે ભેજપ્રબંધ પાઇ સં. ૧૬૫૧ માં; અને બિલ્ડિણ પંચાશિકા; અને કનકસુંદરે સં. ૧૬૬૭ માં સગાળશા રાસ; એમ અનેક કવિઓએ અનેક કૃતિઓ રચી છે. જનેતરમાં માત્ર એકાદ જેમકે સં. ૧૫૭૪ માં આમ્રપદ (આમેદ)ના કાયસ્થ કવિ નરસાસુત ગણપતિએ માધવાનળની કથા ગુજરાતીમાં બનાવેલી લોકકથી મળી આવી છે અને શોધ કરતાં બીજી પણ થોડી ઘણું મળી આવે. જો કે સત્તરમા શતકના ઘણાખરા મળેલા ગ્રંથ ધાર્મિક છે, પણ તેમાં આ લેકકથાના ગ્રંથ મળવાથી તેમાંથી લૌકિક બાબતે ઘણી પ્રાપ્ત થઇ શકે તેમ છે.
- ૨ કુશલલાભ-ખરતર ગચ્છના અભયધર્મ ઉપાધ્યાયના શિષ્ય. તેમણે ઉક્ત બે કથાઓ ઉપરાંત તેજસાર રાસ, વિરમગામમાં સં. ૧૬૨૪ માં અગાદત્તરાસ, નવકાર છંદ, ગેડી પાર્શ્વનાથ જીંદાદિ રચેલ છે.
૩ દેવશીલ-તપાગચ્છના સૌભાગ્યસુરિ શિ૦ સેમવિમલસૂરિ શિવ લક્ષ્મીભદ્ર શિ. ઉદયશીલ શિ. ચારિત્રશીલ શિ૦ મેદશીલના શિષ્ય. તેની આ કૃતિ રે. જગજીવનદાસ દયાલજી મોદીએ વડોદરામાં પ્રસિદ્ધ કરી છે
૪ વચ્છરાજ-પાર્ધચંદ્રસુરિસમરચંદરિ-રત્નચારિત્ર શિવ તેની અન્ય કૃતિઓ સં. ૧૬૪૨ માં ખંભાતમાં શાંતિનાથ ચરિત્ર.
૫ હીરકલશ-ખરતર દેવતિલક શિ. હર્ષપ્રભ શિ૦ અન્યકૃતિઓ રમ્યકત્વ કૌમુદી સં. ૧૬૨૪, કુમતિ વિધ્વંસ ચોપાઈ સં. ૧૬૦૭.
૬ મંગલ માણેક-આંચલિક ગ9ના બિડાલંબ ગચ્છ, મુનિરત્નસૂરિ આનંદરસૂરિ જ્ઞાનર ઉદયસાગર-ભાનુભટ્ટ શિ૦ તેણે વિશેષમાં અખંડ કથાનક ચોપાઈ સં. ૧૬૩૮ જેઠ શુદ ૧૫ ગુએ શરૂ કરી સં. ૧૬૩૮ માં કાર્તિક સુદ ૧૩ ઉજેણીમાં નિઝામનાં રાજ્યમાં પૂરી કરી છે.
૭ હેમરત્ન-પૌમિક ગચ્છ દેવતિક સુરિ-જ્ઞાનતિલકરિ-પદ્યરાજ ગણિ શિષ્ય. અન્ય કૃતિ શીલવતી કથા સં. ૧૬૭૩ પાલીમાં બનાવી.
આ બધા જન વિતામ્બર સાધુઓ છે. ગુજરાતના વેતામ્બર સાધુઓએ કથાસાહિત્ય માટે કેવી સેવા બજાવી છે તે માટે જમન ડૉકટર હલકૃત “ અન ધી લિટરેચર ફ ધી ભવેતાંબરમ્ ઍક ગુજરા.” એ નામનું ચોપાનીયું અવલેકવું.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
કવિવર સમયસુન્દર
૧૪૭
કેટલાકે એમ માનતા હતા અને માને છે કે ગુજરાતીમાં વાર્તાઓ લખનાર મૂળ કવિ શામળભટ્ટ આદિ છે; પરંતુ તેમની પહેલાંના જૈન રાસાઓમાંથી અનેક રાસાએ વાર્તાઓ રૂપે બનાવેલા મળી આવે છે ઉપર એ વાત કર્તાઓ અને તેમની કૃતિઓને નામ નિર્દેશ કરી જણાવી છે, તે પરથી શામળભટ્ટને વાર્તાઓના આદિરચયિતા નહિ કહી શકાય. વિશેષમાં એ પણ સંભવ છે કે ૧૮ મા શતકમાં થયેલા શામળભદ્દે પિતાની વાર્તાઓનાં મૂળ-વસ્તુ પણ પ્રાચીન જૈન કવિઓના વાર્તારૂપે લખાયેલ રાસાએ પરથી પ્રાયઃ લાધેલાં હેય. સં. ૧૫૭ર માં સિંહકુશલે નંદબત્રીશી રચી છે કે જે ટુંકી છે, તેની સાથે સરખા શામળ ભટ્ટની નંદબત્રીશી કે જે વિસ્તારવાળી થયેલી છે. ઉપરોકત કુશલલાભની માધવાનળ અને કાકુંડલાની કથા સાથે સરખા શામળભદ્દે રચેલી બત્રીશ પુતળીની વાર્તામાંની ૨૬ મી માધવાનળની વાર્તા, કે જે કેટલીક છેડી બાબતમાં જૂદી પડે છે, પણ તે શામળ ભટ્ટની કથા બહુ સંક્ષેપમાં છે અને ઝાઝા માલ વગરની છે. તેમ વૈતાળ પચીસી, સિંહાસન બત્રીશી, સુડાબહોતેરી વગેરે જેવી કૃતિઓ સાથે શામળભટ્ટની તે નામની કૃતિઓ સરખાવી શકાય. વખતે જૈન કવિઓએ જેમ લોકમાં પ્રચલિત કથાઓને એકત્રિત આકારમાં ગોઠવી સંગ્રહ કરી યા કેઈ અન્ય ભાષાના ગ્રંથમાંથી સ્વ ભાષામાં ઉતારી હોય, તેવી રીતે શામળભદ્દે પણ કર્યું હોય. લોકકથાના સાગર રૂપ કથાસરિત્સાગર, ક્ષેમંકર કૃત સિંહાસન ધાત્રિશિકા અને સંસ્કૃત વેતાલ પંચવિંશતિ જૂની-પ્રાચીન કૃતિઓ છે.
કેટલાક એમ કહેતા હોય કે જૈન સાધુએ શૃંગારરસથી યુક્ત કાવ્યને તે રચે યા રચવાનો દાવો કરે છે તે જૈન ધર્મનો દીક્ષિત યતિ જ ન કહેવાય તો આના ઉત્તરમાં જણવવાનું કે ઉપરોક્ત કુશલાભની માધવાનળની કથા ગારરસથી ભરેલી ઉત્તમપ્રતિની વાર્તા છે, એ રા. હરગોવિન્દદાસ કાંટાવાળાએ સ્વીકાર્યું છે. જેને કવિઓ અલબત ઉઘાડે અમર્યદિત શૃંગાર નહિ મૂકે, કે જેથી જેમ શામળ ભટ્ટને માટે નર્મદ કવિને કહેવું પડ્યું કે:
શામળભદે કેટલીક વાર્તાઓ ન લખી હોત તો સારૂં” તેમ જ કવિઓ માટે કહેવું નહિ જ પડે. “ વિશેષમાં જૈન સાધુઓ જેમ અમુક સગુણનું પ્રતિપાદન કરે છે, તેમ આ (માધવાનળની કથાના ) ગ્રંથમાં શીળનો મહિમા બતાવ્યો છે, એટલે તે બાબતમાં તે (જૈન કવિ) શામળ ભટ્ટ કરતાં ચઢે છે...આ કૃતિ શામળ ભટ્ટની પૂર્વેના શતકમાં રચાઈ હતી.” (રા. હરગોવિન્દદાસ કાંટાવાળા)
આ કથા તેમ જ મારૂ ઢોલાની બંને જેસલમેરમાં ત્યાંના મહારાજા રાવળ માલદેવજીના પાટવી કુમાર શ્રી હરરાજજી (કે જેમણે વિ. સં. ૧૬૧૮ થી ૧૬૩૪ સુધી જેસલમેરનું રાજ્ય કર્યું ) ના કુતુહલ અને વિનોદ અર્થે બનાવેલ છે. મારું ટાલાની પાઈ સંબંધી એવી વાત છે કે હરરાજજીએ સં૦ ૧૬ ૧૭ માં અકબરનું વામીત્વ સ્વીકારી
૮ સ્વ. ચિમનલાલે ડાહ્યાભાઈ દલાલને માધવાનળ કામકુંડલાની લોક કથાપર સાહિત્ય માં આવેલ લેખ.
૯ લખપતિ શગાર એ મથાળાને લેખ. સ્વ. કવિ છવરામ અજરામર ગોર, ગુજરાતી દીવાળી અંક સં. ૧૯૯૭.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
જનવિભાગ દિલ્હી દરબારમાં જવા આવવા માંડયું હતું. એમણે પૃથ્વીરાજની કરેલ “વેલિ' (કૃષ્ણ રુકિમણીની વેલી) ૧૦નાં વખાણ સાંભળી પિતે યુવરાજ હતા ત્યારે અને પટ્ટાભિષેક થયા પછી જેસલમેરના સર્વે કવિ અને વિદ્વાનોને એકઠા કરી “મારૂઢેલાની વાર્તાના પ્રાચીન દેહા એકઠા કરી તેને વાર્તાના આકારમાં યથાક્રમે ગોઠવી જે ઉત્તમ ગ્રંથ બનાવશે તેને હું ઈનામ આપીશ” એમ કહી કેટલાક ગ્રંથ રચાવેલા. પિતા પાસે તૈયાર હતા તેમાંથી સર્વોત્તમ જે ગ્રંથ બન્યું હતું તે બાદશાહને ભેટ ધર્યો. આ વાતને મારૂઢેલાની વાર્તા પર જેટલા ગ્રંથો બન્યા છે તે હરરાજજીની આજ્ઞાથી બન્યા છે એવું છે સાત ગ્રંથોની પ્રશસ્તિ પરથી જણાતાં ટેકે મળે છે. (વાર્ય સં. ૧૯૭૩ માર્ગશીર્ષને અંક).
આ રીતે આપણે આ મધ્યયુગના-સત્તરમા સૈકાના ખાસ વિશિષ્ટ ગુણો જોયા. જૈન કૃતિઓ અપ્રકટ હોવાના કારણે ય તે પર અલક્ષ હેવાના કારણે માત્ર જૈનેતર કૃતિઓ લઈ યુગોનાં લક્ષણો જૈનેતર બાંધે અને તે માટે તેમજ અમુકના અમુક જૈનેતર ઉત્પાદક એમ સિદ્ધાન્ત (theories ) ઘડે એ સ્વાભાવિક છે. પણ જે અત્રે ભારપૂર્વક નન્ને વક્તવ્ય છે તે એ છે કે જૈન કૃતિઓ પર લક્ષ રાખવાથી તે સિદ્ધાંતો ખંડિત બની ચૈતન્યશન્ય થાય તેમ છે. ગૂર્જર વાઝેવીનાં બંને સંતાને-જેતર તેમજ જૈન-સમાનદષ્ટિએ નિરખવાં ઘટે. બંનેને ફાળે સંયુક્ત અવિભક્ત પુંછ છે. કેઈ એ છો, કેઈ વધુ ફાળો આપે, પણ એક્રેયને અનાદર ન ઘટે. જેનેતરોમાં સંસ્કૃત ભાષા પ્રત્યેના મોહને લીધે, યા મુસલમાનોના આક્રમણથી થયેલી હિન્દુ રાજ્યની પાયમાલીને કારણે ભાષાસાહિત્ય મુખ્યપણે ન ખવ્યું હોય તે તે સંભવિત છે, તેમજ જૈનેમાં મુખ્યપણે ત્યાગી અને પરિભ્રમણશીલ સાધુઓ બ્રહ્મચર્ય સેવી વિદ્યાવ્યાસંગી રહી ભાષાસાહિત્યપ્રત્યેના મેહને લીધે તે વિશેષ ખીલવી શક્યા હોય તે તદ્દન સંભવિત છે: સ્વરણજીતરામ વાવાભાઈ મહેતાએ સત્ય રીતે અને આગળ વધીને જણાવ્યું છે કે –
“અલાઉદ્દીન ખીલજીના સરદારએ ગુજરાતના હિંદુ રાજ્યને પાયમાલ કીધું ત્યાર પછી ચાલેલી અંધાધૂધીમાં નાસભાગ કરતા બ્રાહ્મણોએ શારદાસેવન ત્યજી દીધું, પણ મંદિર–પ્રતિમા આદિની આશ તના થવા છતાં જિન્સાધુઓ પિતાના અભ્યાસમાં આસક્ત રહ્યા અને શારદા દેવીને અપૂજ ન થવા દીધી. આવા ધર્મપરાયણ અને વિદ્વાન સાધુઓને પાટે, અમદાવાદની સલતનત તૂટી ત્યારે, શ્રી હીરવિજયસૂરિ નામે સાધુ હતા. આગ્રે જઈ ઈબાદતખાનામાં અકબર બાદશાહ અને અન્ય ધર્મીઓને તેમણે જૈનધર્મને મહિમા બતાવ્યો હતે.
૧૦ જુઓ ગુજરાતીનો દીવાળી અંક સં. ૧૮૭૭ પૃ. ૬૧. “રાઠોડ પૃથ્વીરાજ અને વેલી ક્રિસને રૂકમણીરી” એ નામને લેખ. તેમાં તેને રચા સં૦ ૧૬૩૪ આપેલ છે ને ભાટ ચારણો આગળ પરીક્ષા માટે સ. ૧૬૪૪ માં મૂકેલ હોય એમ તેની છેલ્લી બે કડીઓ પરથી જણાય છે. જે આ કડીઓ પાછળથી ઉમેરી ન હોય તે પૃથ્વીરાજની સ્વરચિત હોય, તો પછી હરરાજજી તે કૃતિની સામે મૂકવા બીજી કૃતિ સં. ૧૬૧૭ માં ઉત્પન્ન કરાવવા માગે એ બંધબેરતું નથી. બાકી હરરાજજીને આનંદ માટે તે કૃતિ થઈ. : અને બનવરાવી એ કથન સિદ્ધ છે.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
કવિવર સમયસુન્દર
૧૪૯
“આ ઈતિહાસ શું કહે છે? ગુજરાતના અગ્રગણ્ય નાગરિક જૈનેને સૂર્ય ગુજરાતના હિન્દુ સામ્રાજ્ય દરમ્યાન મધ્યાહ્નમાં હતો અને હેમચંદ્રની માફક અમાસને દિવસે પ્રકાશજજવલ પૂર્ણિમા આણવા સમર્થ હતો. તેઓ મહિનાઓના મહિના સુધી દરિયો ખેડી લાંબી સફર કરી દેશદેશાવરની લક્ષ્મી લાવી ગુજરાતમાં ઢળતા; પિતાનાં વીરત્વ અને વફાદારીથી રાજા પ્રજા ઉભયને સંકટ અને સૌભાગ્યના સમયમાં મદદ કરતા, અણહિલપુરની ગાદીનું ગૌરવ જાળવતા-વધારતા; બીજા દેવોનાં મંદિરો ખંડિયર થઈ જતાં હતાં, છતાં સરસ્વતી દેવીનાં મંદિરો જન સાધુઓના ભીષ્મ પરિશ્રમને લીધે ઘંટનાદથી ગાજી રહ્યાં હતાં. દેલવડાપરનાં વિમળશાહનાં દહેરાં જેવાં અનેક સૌંદર્યથી ગૂજરાત વિભૂષિત થતું હતું: રાજ્યની - ઉથલપાથલો, અંધાધૂધી, અને બીનસલામતી વારંવાર નડતી છતાં પિતાના ઉત્કૃષ્ટ વૈશ્ય ગુણોને લીધે ગુજરાતને વેપાર પડી ભાંગવા ન દીધો અને આજ પર્યત વેપાર ખેડવાની લાયકાત અને શક્તિ તેજ રાખ્યાં.”
(જૈનધર્મ પ્રકાશને જ્યુબિલી અંક). આટલું કહી હવે આપણે પ્રસ્તુત કવિ પરિચય કરવા પ્રત્યે વળીશું.
કવિ પરિચય કવિ પિતાના જૂદા જૂદા ગ્રંથમાં નાની મોટી પ્રશસ્તિ આપી પિતાને કંઇક પરિચય કરાવતા ગયા છે. તે પરથી સમજાય છે કે પોતાને ગચ્છ જૈન વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક સંપ્રદાય પૈકી ખરતરગચ્છ હતો. તે ગચ્છના ઉત્પાદક સંબંધી એ ઉલ્લેખ કરે છે કે –
જૈનોના છેલ્લા તીર્થકર શ્રી મહાવીર સ્વામીની પટ્ટપરંપરાએ દેવાચાર્ય થયા, તેમના પટ્ટધર નેમિયંક, તેના પછી ઉતનસુરિ થયા. તેમણે આબુગિરિના એક શિખર પર અષ્ટમ તપ આદરી સરિમંત્ર આરા. ત્યાર પછી વર્ધમાનસૂરિ થયા. તેના શિષ્ય જિનેશ્વરે ગૂજરાતના રાજા દુર્લભરાજ (સં. ૧૦૬૬ થી ૧૦૭૮) ની રાજ્યસભામાં શ્રી અણહિલપુર (પાટણ) નગરે વેતપટ (ચૈત્યવાસી) સાથે વાદ કરી તેઓનો પરાભવ કર્યો અને વસતિને મને તારી માર્ગ પ્રકટ કર્યો. તે સૂરિના પટ્ટધર સંવેગરંગશાલા નામની ગ્રંથના રચનાર જિનચંદ્રસૂરિ થયો અને તેના પછી પટ્ટધર, ખરતરગણનાયક, જન સિદ્ધાંત શાસ્ત્રો પૈકી નવે અંગ-આગમપર સંસ્કૃતમાં વૃત્તિ-ટીકા રચનાર અભયદેવસૂરિ થયા. ૧૧
૧૧. વિક્રમની સત્તરમી શતાબ્દિમાં (સં. ૧૬૧૭) અભયદેવસૂરિ ખરતર હતા કે નહિ તે સંબંધી પાટણમાં જ તપાગચ્છના ધર્મસાગર ઉપાધ્યાય અને ખરતર ગચ્છના ધનરાજ ઉપાધ્યાયને જબરે ઝઘડો થયો હતો. ધર્મસાગરે એવું પ્રતિપાદન કરવા માગ્યું હતું કે ખરતર ગચ્છની ઉત્પત્તિ જિનેશ્વરસૂરિથી નહિ, પણ જિનદત્તસૂરિથી થઈ છે. અભયદેવસૂરિ ખરતર ગચ્છમાં થઈ શકતા નથી; જિનવલ્લભસૂરિએ શાસ્ત્ર વિરુદ્ધ પ્રરૂપણ કરી છે.–વગેરે ચર્ચાના વિષયો પિતાના ઑણિક મતભૂગદીપિકા નામના ગ્રંથમાં મુક્યા ( સં૦ ૧૬ ૧૭.) આ ગ્રંથનું બીજું નામ પ્રવચન પરીક્ષા છે ત્યા બંને જૂદા હોય–બંનેમાં વિષયો સરખા છે. તેમાંના એકનું બીજું નામ કુમતિકંદકુદ્દાલ છે. આથી બહુ હાહાકાર થશે. બે ગચ્છ વચ્ચે અથડામણું અને અંતે પ્રબળ વિખવાદ ઉત્પન્ન થતાં તે કયાં અટકશે એ વિચારવાનું રહ્યું.
વિ. ૬. ૨૦.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧પ૦
જનવિભાગે ત્યાર પછી તેમના શિષ્ય જિનવલ્લભસૂરિ થયા, તેમના પછી ૬૪ જોગણીને વશ કરનાર જિનદત્તસૂરિ થયા. તેના જિનચંદ્રસૂરિ, તેના પછી અનુક્રમે જિનપતિસૂરિ, જિનેશ્વરસૂરિ, જિનપ્રબેધરિ અને જિનચંદ્રસૂરિ થયા. જિનચંદ્રસૂરિના આદેશથી તેજ:પાલે શાંતિનાથનું બિંબ બનાવ્યું, તેના પછી જિનકુશલસૂરિ (ખરતરગચ્છની પટ્ટાવલિમાં ૪૩ મા.) ત્યાર પછી જિનપદ્મ, જિનલબ્ધિ, જિનચંદ, જિનદય, જિનરાજ, જિનભદ્ર અનુક્રમે થયા. આ પ૬ મા જિનભદ્રસૂરિએ જેસલમેર, જાબાલિપુર (જાહેર), દેવગિરિ, અહિપુર (નાગપુર નાગર ), અને પાટણમાં પુસ્તક ભંડારો કરાવ્યા. (પટ્ટધર પદ સં. ૧૪૭૫ અને મરણ સં. ૧૫૧૪ ). ત્યાર પછી ક્રમે જિનચંદ્ર, જિનસમુદ, જિનમાણિજ્ય થયા. જિનમાણિક્યના જિનચંદ્રસૂરિ થયા કે જે હાલ વિદ્યમાન છે. તે જિનચંદ્રસૂરિને અકબર બાદશાહે આનંદથી “યુગપ્રધાન” પદ આપ્યું.”
ઉક્ત (૬૨ માં) જિનચંદ્રસૂરિનાર હસ્તદીક્ષિત મુખ્ય શિષ્ય સકલચંદ્ર
જોખમદાર આચાર્યોને વચ્ચે પડ્યા વગર ચાલે નહિ, તેથી તપાગચ્છના વિજયદાનસૂરિએ ઉકા કુમતિનંદકુંદાલ ગ્રંથ સભાસમક્ષ પાણીમાં બોળાવી દીધો હતો અને તે ગ્રંથની નકલ કાઈની પણ પાસે હોય તે, તે અપ્રમાણ ગ્રંથ છે માટે તેમાંનું કથન કેઈએ પ્રમાણભૂત માનવું નહિ, એવું જાહેર કર્યું હતું. ખરતરગચ્છવાળાએ પિતાના મતનું પ્રતિપાદન કરાવવા ભગિરથ પ્રયત્ન સેવ્યો હતો એ વાતના પ્રમાણમાં જણાવવાનું કે આપણું નાયક સમયસુંદર ઉપાધ્યાયજીના સં. ૧૬૭૨ માં રચેલા સામાચારી શતકમાં સં. ૧૬૭ માં પાટણમાં થયેલા એક પ્રમાણપત્રની નકલ આપેલી છે કે જેમાં એવી હકીક્ત છે કે અભયદેવસૂરિ ખરતરગચ્છમાં થયેલા છે એ વાત પાટણના ૮૪ ગાવાળા માને છે, અને એ પ્રમાણપત્ર સાચું જણાય છે, અને તેને હેતુ ઉપરને કલહ-વાદ શમાવવા અર્થે હતા.
૧૨. જિનચંદરિ-ગોત્ર રીડ, પિતા શ્રીવંત, માતા થિયાદેવી. જ્ઞાતિ વણિક, તિમરી (તીવરી-જોધપુર રાજ્ય) ની પાસે આવેલા વલી ગામમાં સં. ૧૫૮૫ માં જન્મ. માત્ર નવ વર્ષની ઉમરે સં૦ ૧૬૦૪ માં જન સાધુની દીક્ષા. ૧૭ વર્ષની વયે સં૦ ૧૬ ૧૨ ભાદપદ સુદિ નવમી ગુરુવારે જેસલમેરમાં સૂરિપદ. તેમણે અકબર બાદશાહને જૈન ધર્મને બોધ આપ્યો હતો અને બાદશાહે યુગમાં પ્રધાન પુરુષ સુચક “યુગપ્રધાન” પદ આપ્યું હતું. એમ કહેવાય છે કે બાદશાહને જૈનધર્મ-જૈનધર્મ પ્રશંસક બનાવ્યો હતો (પ્રાપિતા ન ઢા ઢવાચ: પતિનાદિ મુદી-જિનલાભસૂરિના સં. ૧૮૩૩ના આત્મપ્રબોધની પ્રશસ્તિ ). તેમને સકલચંદ્ર ઉપાધ્યાય ઉપરાન્ત ૯૫ શિષ્યો હતા-તેમાં મુખ્ય સમયરાજ, મહિમારાજ, ધર્મ, નિધાન, રત્નનિધાન, જ્ઞાનવિમલ વિગેરે હતા. તેમને સ્વર્ગવાસ વેનાત (બિલાડા-મારવાડ) સં. ૧૯૭૦ ના અશ્વિન વદિ બીજના દિને થશે. (જુઓ ઇડિયન ઍટિવરીમાં આપેલ ખરતર ગચ્છની પાવલિ-મારું ભાષાતર, સનાતન જનના ૧૯૦૭ ના જુલાઈના અંકમાં. વધુ માટે જુઓ રત્નસાગર ભાગ ૨ જે પૃ. ૧૨૫) તેમણે પિતાની પાસે ગેલી નામની શ્રાવિકાએ સં. ૧૬૩૩ ફાવદ ૫ ને દિને બાર વ્રત સ્વેચ્છા પ્રમાણે ગ્રહણ કર્યા તે સંબંધી “ઇચ્છા પરિણામ ટિપ્પનક’ યા બાર વ્રતના રાસ ભાષામાં
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
કવિવર સમયસુન્દર
૧૫૧ ઉપાધ્યાય ૧૩ થયા અને તેના શિષ્ય તરીકે હું, સમયસુંદર વાચક-ઉપાધ્યાય થયો. (જુઓ સં. ૧૬૭૬ માં રચેલી અર્થરત્નાવલી અથવા અટલક્ષીની પ્રશસ્તિ પીટર્સન ચતુર્થ રીપોર્ટ. નં. ૧૧૭૪-પૃ૦ ૬૮.)
આ રીતે પોતાની ગુરુપરંપરા પિતે આપી છે તે અત્રે જણાવી. પિતે પિતાના ગચ્છનું નામ હતું ખરતર ગચ્છ આપેલું છે કારણ કે ખરતર ગચ્છમાં પોતાના સમય સુધીમાં અનેક શાખાઓ મૂળ વૃક્ષમાંથી નીકળી હતી અને પિતાનું મૂળ વૃક્ષમાંથી ચાલી આવેલ થડ બતાવવા બહત” શબ્દ યોજેલ છે.
સ. ૧૯૪૯ ના ફાગણ સુદ ૨ ને દિને યુગપ્રધાન જિનચંદ્રસૂરિએ અકબર બાદ શાહના કહેવાથી લાહોરમાં (લામપુરમાં) માનસિંહને આચાર્યપદ આપી તેમનું નામ જિનસિંહસૂરિ૧૪રાખ્યું, તે સમયે તેજ જિનચંદ્રસૂરિએ સ્વહસ્તે કવિ સમયસુંદર તથા ગુણસં. ૧૬૩૩ માં બનાવ્યો છે. વળી મેડતામાં જેને હાલ “લોઢાર મંદિર' કહેવામાં આવે છે તેમાં ચિંતામણી પાર્શ્વનાથની પ્રતિમાની તેમણે સં. ૧૬૬૮ ના માઘ શુદિ ૫ શુક્રવારે મહારાજા સૂર્યસિંહના રાજ્યમાં પ્રતિષ્ઠા કરી છે (પ્રાચીન લેખ સંગ્રહ ભા. ૨ પૃ૦ ૩૦૭). તેમના જ સમયમાં તેમના અનુયાયી ભક્ત, પ્રખ્યાત કર્મચંદ્ર મંત્રીએ સં. ૧૬૩૫ ને ભયંકર દુકાળના વખતમાં સવા કરોડ રૂપીઆ ખચીં સત્રાકારે બંધાવી બહુ જનેને બચાવ્યા હતા અને તે કર્મચંદ્ર તેમનો યુગપ્રઘાન મહોત્સવ-તેમના શિષ્ય જિનસિંહરિને આચાર્ય પદ મહત્સવ અતિ દ્રવ્ય ખચી સં. ૧૬૪૮ માં ઉજવ્યો હતો. વળી તેમના સમયમાં સમજી અને શિવજી એ બે પ્રસિદ્ધ શ્રાવકે એ રાણકપુર, ગિરનાર, આબુ, ગેડી પાર્શ્વનાથ અને શત્રુંજય એ પાંચ જન તીર્થોએ સંધ કાઢી લઈ ગયા હતા. (જુએ સમયસંદરની કલ્પસૂત્ર ટીકાની પ્રશસ્તિ). આ કર્મચંદ્ર મંત્રીએ સધર નગરમાં જિનકુશલસૂરિનો માટે સ્થભ સં. ૧૬૫૫ મહા સુદ ૧૦ મે કરાવ્યો. તે સિવાય બીજા સ્થળોએ તેમના અનેક સ્થભ કરાવ્યા હતા.
૧૩ સકલચંદ્ર ગણ–તેઓ વિદ્વાન પંડિત અને શિલ્પશાસ્ત્રમાં કુશલ હતા. પ્રતિકાકલ્પ શ્લોક ૧૧૦૦૦, જિનવલ્લભ સૂરિકૃત ધર્મશક્ષા પર વૃત્તિ (પત ૧૨૮), અને પ્રાકૃતમાં હિતાચરણ નામના ઔપદેશિક ગ્રંથ પર વૃત્તિ ૧૨૪૩૯ થકમાં સં. ૧૬૩૦ માં રચેલ છે.
૧૪. જિનસિંહ સુરિ-પિતા ચાંપસી, માતા ચતુરંગાદેવી, ગોત્ર ગણધર ચોપડા, વણિક જ્ઞાતિ. જન્મ ખેસર (ખેતાસર) ગામમાં સં. ૧૬૧૫ ના માગશર સુદિ પૂર્ણિમાને દિને, તેમનું મૂલ નામ માનસિંહ. દીક્ષા બીકાનેરમાં સં. ૧૬૨૩ ના માગશર વદિ ૫ ને દિને; વાચક ઉપાધ્યાય પદ જેસલમેરમાં સં ૧૬૪૦ ના માઘ શુદિ ૫ ને દિને; સૂરિપદ લાહોરમાં સં. ૧૬૪૮ ના ફાલ્ગન સુદિ ૨ ને દિને. અકબર બાદશાહને મળવા માટે કાશ્મીરમાં કઠિન વિહાર (મુસાફરી) કર્યો હતો, વાર, સિંદૂર અને ગજણ (ગિઝની) આદિ દેશમાં પણ તેમણે અમારિ એટલે જીવદયા–અહિંસા પ્રવર્તાવરાવી હતી. અકબર બાદશાહે પિતાના રાજવહિવટના છેલ્લા વર્ષમાં (સં. ૧૬૬૦ માં) દસ્તાવેજ કરી ફરમાન કરી આપ્યું હતું કે ભાદરવા સુદ ૯ થી ભાદરવા સુદ ૧૫ સુધી પિતાના સંપૂર્ણ રાજ્યમાં જીવહિંસા બંધ રાખવી. ત્યાર પછી જહાંગીર બાદશાહે તેમને “યુગપ્રધાન” પદ આપ્યું
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨
જૈનવિભાગ
વિનય એ બે સાધુઓને ઉપાધ્યાય પદ આપ્યું. આ વાત ઉક્ત ગુણવિનય ૧૫ ઉપાધ્યાયે જ સં. ૧૬૫૫ માં રચેલા કર્મચંદ્ર મંત્રિવંશ પ્રબંધ-કર્મચંદ્રવંશાવલિ પ્રબંધમાં આપેલી છે. કે જે કર્મચંદ્ર મંત્રીએ આ આચાર્ય મહોત્સવ કરેલો. આ સમયે જ જિનચંદ્રસૂરિને યુગપ્રધાનપદ મળેલું જણાય છે.
વાચક પદ ગુણ વિનયનઈ, સમયસુંદરનઈ દીધઉ રે યુગ પ્રધાનજીનઈ કરઈ, જાણિ રસાયણ સીધઉ રે
–શ્રી જિન શાસન ચિર જયઉ. આ ઉત્સવના શુભ કાર્યના ઉપલક્ષમાં બાદશાહ અકમ્બરે ખંભાતના બંદર ઉપર એક વર્ષ સુધી કેઈ મગર કે માછલીઓ ન મારે એવો હુકમ બહાર પાડ્યો હતો. તેમ લાહેરમાં પણ એક દિવસ કેઈએ પણ જીવની હિંસા નહિ કરવાની આજ્ઞા ફેરવી દીધી હતી. (જુઓ ઉક્ત પ્રબંધ ઐતિહાસિક રાસમાળા ભાવ ૩; જૈન ઐતિહાસિક ગૂર્જર કાવ્ય સંચય.) જુઓ ૫૦ જયસમ કૃત સંસ્કૃતમાં કર્મચંદ્ર મંત્રી પ્રબંધ. ઉક્ત જિનસિંહ સૂરિએ બાદશાહ પર પિતાને પ્રભાવ પાડી તેની પાસેથી આષાઢ શુદિ ૮ થી આષાઢ શુદિ ૧૫ સુધીના સાત દિવસમાં બીલકુલ જીવવધ ન થાય એવું ફરમાન મેળવ્યું હતું. આ અસલી ફરમાન પત્ર હાથ આવ્યું છે ને તે હિન્દી “સરસ્વતી' માસિકના જૂન, સને ૧૪૧૨ ના અંકમાં છપાયું છે. આમાં હીરવિજય સૂરિના ઉપદેશથી પર્યુષણના આઠ અને બીજા ચાર એમ બાર દિવસો સુધીમાં જીવવધના નિબંધ માટે ફરમાન આપ્યું છે તેનો પણ ઉલ્લેખ કર્યો છે.
જિનચંદ્રસૂરિ એક પ્રભાવક મહાપુરુષ હતા. તેમનાં જ્ઞાન અને આચારની ખ્યાતિ અકમ્બર બાદશાહે ઉક્ત કર્મચંદ્ર બછાવત પાસેથી સાંભળી પિતાની કલમ વડે ફરમાન (વિનતિ) પંજાબના લાહોર નગરથી લખી અને પિતાના ખાસ મરજી દાન ઉમરાવો તે હતું. પટ્ટધર જિનચંદ્ર સૂરિ સ્વર્ગસ્થ થતાં વેનાતટમાં (બિલાડા મારવાડમાં ) ગચ્છનાયક પદ સં. ૧૬૭૦ ને પૌષ વદિ ૧૩ ને દિને મેડતામાં થયો. (જુઓ ઉપરોક્ત ખરતર ગ૭ પટ્ટાવલિ; સનાતન જૈન, જુલાઈ ૧૯૭, રત્નસાગર ભાગ ૨ પૃ ૧૨૭; જ્ઞાનવિમલકૃત સં. ૧૬૫૪ ની શબ્દપ્રદ વૃત્તિમાંની ગુરુપટ્ટાવલિ, પીટર્સને રીપોર્ટ બીજે પૃ૦ ૬૫). તેમની પાટે જિનરાજ સૂરિ (બીજા) આવ્યા.
૧૫. ગુણવિનય વાચક-તેમણે ભાષામાં આ પ્રબંધ ઉપરાન્ત અંજનાસુંદરી પ્રબંધ સં. ૧૬૬૨ ના ચૈત્ર સુદ ૧૩ બુધે; ગુણસુંદરી ચેઈ; અંચલમત સ્વરૂપ વર્ણન રાસ સં. ૧૬૭૪ માઘ શુદ ૬ રવિવારે માલપુરમાં રચેલ છે. ખરતર ગ૭ની ક્ષેમ શાખામાં ક્ષેમરાજ ઉપાધ્યાયના પ્રબંધમાણિજ્ય શિષ્ય, તેના જયસોમ, અને તેના તેઓ શિષ્ય થાય. આ કવિએ સંસ્કૃતમાં પણ અનેક ગ્રંથો રચ્યા છે તે પૈકી ખંડ પ્રશસ્તિ કાવ્ય ટીકા સં૦ ૧૬૪, દમયંતી ચંપૂ ટીકા સં૦ ૧૬૪૬, રધુવંશ ટીકા સં. ૧૬૪૬, વૈરાગ્યશતક ટીકા સં૦ ૧૬૪૭, ઈદ્રિય પરાજયશતક વૃત્તિ સં. ૧૬૬૪, ઉસૂત્રેન કુલક ખંડન સં૦ ૧૬૬૫ કે જેમાં ઉપરક્ત ધર્મસાગર ઉપાધ્યાયના મતનું ખંડન કરેલું જણાય છે, સંબોધસત્તરી ટીકા, લઘુ અજિતશાંતિ સ્તોત્ર ટીકા છે. આ ઉપરથી તેઓ સત્તરમા સૈકામાં એક વિદ્વાન ટીકાકાર અને સાક્ષર હતા એ વાત નિર્વિવાદ સ્થાપિત છે. (વધુ માટે જુઓ એ રાસસંગ્રહ ભાગ ૩ જો)
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
કવિવર સમયસુન્દર
૧૫૩ ગુસને બોલાવવા માટે મોકલ્યા. તે વખતે તે ગુરુના ૮૪ શિષ્યમાં મુખ્ય સકલચંદ્ર ઉપાધ્યાયના શિષ્ય પંડિત સમયસુંદરજી પણ વિહારમાં સાથે હતા. તે વિહાર ક્યાંથી ક્યાં કર્યો અને લાહેરમાં આવ્યા પછી ઉપરોકત મહેન્દ્ર કેમ થયો એ સંબંધી સમયસુંદરે જ ગુરુ ગુણ છંદ અષ્ટક” હિન્દીમાં બનાવેલ છે તે અત્રે જણાવીશું.
સંતનકી મુખ વાણિ સુણી જિનચંદ મુણિંદ મહંત જતી, તપજબ કરે ગુરુ ગુજજરમેં પ્રતિબંધિત હૈ ભવિ૬ સુમતી, તબહી ચિતચાહન ચૂપ ભઈ સમયસુંદરકે ગુરૂ ગચ્છપતી, ભેજે પતસાહ અકબરી છાપ બેલાયે ગુરૂ ગજરાજ ગતી. એજી ગુજજર ગુરુરાજ ચલે વિચમેં ચોમાસ જાલોર રહે, મેદનીટમેં મંડાણ કિયો ગુરુ નાગોર આદરમાન લહે, મારવાડરિણી ગુરૂવંદન તરસે સરસૈ વિચ વેગ વહૈ, હરખ્યો સંઘ લાહોર આયે ગુરૂ પાસાહ અકબ્બર પાંવ ગહે. ૨ એજી સાહ અકબૂરી વમ્બર, ગુરૂ સૂરત દેખત હી હરખે, હમ જેગી જતી સિદ્ધ સાધ વતી સબહી ખટ દરસન નિરખે, ટોપી બસમાવાસ ચંદ ઉદય અજ તીન બતાય કલા પરમૈ, તપ જબ દયા દર્મ ધારણકે જગ કેઈ નહીં ઇનકે સર. ૩ ગુરૂ અમૃતવાણિ સુણી સુલતાન એસા પતસાહ હુકમ્મ કિયા, સબ આલમ માંહિ અમાર પવાય બેલાય ગુરૂ ફરમાણ દિયા, જગજીવ દયા ધર્મ દાક્ષણતેં જિન સાસનમૈં જુ ભાગ લિયા, સમયસુંદર કહે ગુણવંત ગુરૂ દળ દેખત હરખત ભવ્ય હિયા. ૪ એજી શ્રીજી ગુરૂ ધર્મ ધ્યાન મિલે સુલતાન સલેમ અરજ્જ કરી, ગુરૂ જીવ દયા નિત પ્રેમ ધરે ચિત અંદર પ્રીતિ પ્રતીતિ ધરી, કર્મચંદ બુલાય દિયો ફરમાણું છોડાય ખંભાયતકી મછરી, સમયસુંદર કે સબ લેકનમેં નિત ખરતર ગચ્છકી ખ્યાતિ ખરી. ૫ એજી શ્રી જિનદત્ત ચરિત્ર સુણી પતસાહ ભયે ગુરૂ રાજિયે રે,
ઉમરાવ સ કર જેડ ખ પભણે અપણે મુખ હાજિયે રે, ૧૬. ૨. મેદનીટ-મેડતા; મારવાડરિણી-મારવાડની સ્ત્રીઓ. ૩. ટેપીહરખેઆનો અર્થ બરાબર સમજાતો નથી, પણ એમાં એમ હવાને સંભવ છે કે ટોપી ઉડાડી અધર રાખી હોય, અમાવાસને દિને ચંદ્રનો ઉદય બતાવ્યા હોય અને ત્રણ બકરાં બતાવી ચમત્કાર બતાવ્યા હતા, ૪. ભવ્ય-પાઠાંતર હોત. મછરી-માછલી પકડવાનું ખંભાતમાં થતું હતું તે ફરમાનથી દૂર કરાવ્યું. ૬-ચામર છત્ર...જિયંરે–પાઠાંતર–જુગપ્રધાનકાએ ગુરૂ ગિગડદુ ગિગડ૬ ધુંધું બારે સમયસુંદર કે ગુરૂ માન ગુરૂ, પતિસહ અકમ્બર ગાજીયેરે. (જૈન સંપ્રદાય શિક્ષા પૃ. ૬૪૯ )
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
જૈન વિભાગ ચામર છત્ર મુરા તબ ભેટ ગિગડ ધંધૂ બાજિયે રે, સમયસુંદર તૂહી જગત્ર ગુરૂ પતસાહ અકબર ગાજિયે રે. ૬ હેજી જ્ઞાન વિજ્ઞાન કલા ગુણ દેખ મેરા મન સદગુરૂ રીઝીયેજી, હુમાયુકે નંદન એમ અર્બ, અબ સિંધ (માનસિંધ) પટેધર કીજીયેજી, પતસાહ હજૂર થ સંઘ સૂરિ મંડાણ મંત્રીશ્વર વીંઝીયેજી, જિણચંદ પટે જિસિંહ સુરિ ચંદ સૂરજ જૂ પ્રતપીજીયેજી. ૭ હેજી રીહડવંસ વિભૂષણ હંસ ખરતરગચ્છ સમુદ્ર શશી, પ્રતો જિન માણિક્ય સૂરિ કે પાટ પ્રભાકર ન્ પ્રણમ્ ઉલસી, મન શુદ્ધ અકમ્બર માંનત હૈ જગ જાણત હૈ પરતીત એસી,
જિનચંદ મુણદ ચિર પ્રત સમયસુંદર દેત આશીશ એસી-૪ ૮ આ પરથી એમ અનુમાન થાય છે કે જિનચંદ્રસૂરિ, અકબર બાદશાહે બોલાવવાથી ગૂજરાતમાં હતા ત્યાંથી અનેક શિષ્યો સાથે લઈ ગયા તેમાં સમયસુંદર હતા. ગુજરાતમાંથી વિહાર કરતાં પહેલાં જાલોર, ત્યાંથી મેદિનીતટ મેડતા, નાગર એમ મારવાડમાંથી પસાર થઈને લાહોર આવ્યા.
સં. ૧૬૪૯ પહેલાં તો સમયસુંદર ગૂજરાતમાં જ રહ્યા હતા અને સં. ૧૬૪૮ માં લાહોર આવી ઉપાધ્યાય પદ મેળવી પછી તે બાજુ ને વિશેષમાં મેવાડ-મારવાડમાં પ્રવાસ કર્યો છે, અને તેથી તેમની મુખ્ય ગૂજરાતી ભાષામાં અનેક દેશોના પ્રાન્તીય શબ્દ, મારવાડી શબ્દો, ફારસી શબ્દ જોવામાં આવે છે. આ વાત તેમણે જે ગ્રંથ રચ્યા તેના નિર્દિષ્ટ સ્થલપરથી-તે ગ્રંથો પરથી જણાઈ આવે છે.
સં૧૬૫૮ અમદાવાદ, સં. ૧૬૫૯ ખંભાત, સં૦ ૧૬૬૨ સાંગાનેર, સં. ૧૬૬૫ આગ્રા, સં. ૧૬૬૭ ભરેટ, સં૦ ૧૬૬૮ મુલતાન, સં. ૧૬૭૨ અને ૧૬૭૩ મેડતા. સં
આ અષ્ટક “મહાજન વંશ મુક્તાવલિ”—ઉ રામલાલ ગણી. રાંઘકી વિદ્યાશાલા બીકાનેરમાંથી તેની પ્રસ્તાવના પૃ૦ ૫-૬ પરથી ઉતારેલું છે. તેમાં વિશેષ જણાવ્યું છે કે “આ વખતે નિકાસ (ચિતારા) એ તસવીર બાદશાહ અને ગુરુમહારાજની ઉતારી તે બીકાનેરના ખરતર ભટ્ટારક શ્રી પૂપજી પાસે મેજૂદ છે. ચિતારાએ બાદશાહ અકબરની સભામાંથી બાદશાહની પાછળ મુખ્ય ૩ તસબીર વખી છે. બિરબલ, કરમચંદ બછાવત, તથા કાજી ખાનખા; અને શ્રી ગુરુ મહારાજના સર્વ સાધુ સમુદાયમાંથી ૩ ત્રણ સાધુ નામ લખ્યાં છેઃ-વેષહર્ષ (ખરું નામ વિવેકહર્ષ) પરમાનંદ, તથા સમયસુંદર.” આ છબી પ્રકટ થાય તો ઘણો પ્રકાશ પડે અને કવિ સમયસુંદરની તસબીર મળી આવે. આવી જ છબી તપાગચ્છીય હીરવિજય સૂરિની તે વખતની પ્રકટ થઈ છે (જુઓ સાક્ષર શ્રી જિનવિજયજીએ પારસકેશની લખેલી ભૂમિકા સાથે પ્રકટ કરેલ છબી, તેમાં પણ અકબર સાથે ત્રણ અમીરાદિ, અને હીરવિજય સાથે ત્રણ જૈન સાધુઓ છે. આ અને ઉપરની છબી બંને એક તે નથી એમ શંકા રહે છે. વળી આ અષ્ટક જૈન સંપ્રદાય શિક્ષા (યતિ શ્રી પાલચંદ્રની) માં પૃ. ૬૪૯ ની ટિપ્પણીમાં પ્રકટ થયું છે.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૫
કવિવર સમયસુન્દર ૧૬૭૪ માં જિનચંદ્રસુરિ મેડતામાં સ્વર્ગસ્થ થયા ને જિનરાજરિને ૧૬ * તેમની ગાદી ત્યાં મળી. સં. ૧૬૭૬ માગશર માસમાં રાણકપુર (સાદડી પાસે ) ની જાત્રા કરી. [ તે રાણપુરની જાત્રા વખતે કરેલા સ્તવનમાં તેના મંદિરનું વર્ણન આપ્યું છે કે ચારે દિશાના ૨૪ મંડપ, ચાર ચતુર્મુખ (ચોમુખ) પ્રતિમા, તે દેહરાનું નામ ત્રિભુવન દીપક ૮૪ દેરી, ભોંયરાં મેવાડ દેશમાં ૯૮ લાખ ખચી પરવાડ ધરણકે બંધાવ્યું. ત્યાં ખરતર વસતિ છે ને તે ઉપરાંત બીજા પ્રાસાદ છે. ] અને તે વર્ષમાં લાહોર ગયા, સં. ૧૬૮૧ જેસલમેરમાં હતા. આની પછી સં૦ ૧૬૮૨ માં જેસલમેર પાસેના પાંચ ગાઉ પરના-અસલ રાજધાની લોઢવપુરમાં રહેતા ઘેર ભણશાલીએ જેસલમેરથી શત્રુંજય પર જવાને સંઘ કાઢયે.
૧૬. જિનરાજરિ-(બીજા) પિતા શા ધર્મસી, માતા ધારલદે, ગોત્ર બહિત્યરે જન્મ સં. ૧૬૪૭ ૨. શુદ. ૭, દીક્ષા બીકાનેરમાં સં. ૧૬૫૬ ના માર્ગશીર્ષ શુદિ. ૩, દીક્ષાનામ રાજસમુદ્ર, વાચક ( ઉપાધ્યાય) પદ સં. ૧૬૬૮, અને સૂરિપદ મેડતામાં સં. ૧૬૭૪ ના ફાગણ સુદ ૭ ને દિને થયું. તે મહોત્સવ ત્યાંના ચેપડા ગેત્રિયસહિ આસકરણે કર્યો. તેમણે ઘણું પ્રતિષ્ઠા કરી-દાખલા તરીકે સં. ૧૬૭૫ ના વૈશાખ શુદિ ૧૩ શકે શત્રજ ઉપર અષ્ટમ ઉદ્ધારકારક અમદાવાદના સંઘવી સમજી શિવજીએ ઋષમ અને બીજા જિનેની ૫૦૧ મૂર્તિઓ બનાવરાવી તેની પ્રતિષ્ઠા કરી. ભાણવડમાં પાર્શ્વનાથની પ્રતિમાની સ્થાપના કરી હતી. સં. ૧૬૭૭ જેઠ વદિ ૫ ગુરુવારે જહાંગીરના રાજ્યમાં અને શાહજાદા શાહજહાના સમયમાં ઉક્ત આસકરણે બનાવેલા ભમ્માણ (સંગેમર) ના પથ્થરના સુંદર વિહાર (મંદિર) માં મેડતામાં શાંતિનાથની મૂર્તિની પ્રતિષ્ઠા કરી. એવું કહેવાય છે કે તેમને અંબિકા દેવીએ વર આપ્યું હતું. તેઓ પાટણમાં સં. ૧૬૯૯ ના આષાઢ શુદિ ૯ ને દિને સ્વર્ગસ્થ થયા. તેમણે નૈષધીય કાવ્યપર જૈનરાજી નામની વૃત્તિ રચી છે અને બીજા ગ્રંથો રચ્યા છે. તેમના કહેવાથી અતિભારે ધન્ય શાલિભદ્રને રાસ સં૦ ૧૬૮ આસે વદિ ૬ ને દિને ખંભાતમાં રચ્યો છે.
૧૭. થેરૂ ભણશાલી સંબંધી એવું કહેવાય છે કે તે દ્રવપુર (હાલનું લેધર) માં ધીને વેપાર કરતો હતો. એક ઘીનું પાત્ર લઈ ભડવારણ વેચવા આવી, તેની નીચે હરીવેલ હતી. આથી તે પાત્ર નીચેની ઈઢાણ સાથે હતી, તે ઈંઢોણી લઈને રૂશાહે ફેંકી દીધી, પછી તેમાંથી તે વેલ લઈ તેના પ્રતાપે અખૂટ ધીથી અઢળક સંપત્તિ તેણે પ્રાપ્ત કરી. આ વાત તેણે જિનસિંહરિને કહી. ગુરુએ સુકૃતાર્થ કરવા કહ્યું ત્યારે રૂએ ત્યાં થઈ ગયેલા ધીરરાજા (ધીરજી ભાટી) એ સં. ૧૧૯૬ પછી બંધાવેલા લધરામાંના સહસ્ત્રફણું પાર્શ્વનાથના મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કર્યો, તેમાં વિશાલપ્રતિમા સ્થાપન કરી અને પોતાની બે પત્ની તથા બે પુત્રના કલ્યાણાર્થે ચાર બાજુએ ચાર દેવકુલિકાઓ બંધાવી આની પ્રતિષ્ઠા નૈષધકાવ્ય ઉપર જૈનરાજી નામની ટીકાના કર્તા મહા વિદ્વાન આચાર્ય જિનરાજસૂરિએ સં. ૧૬૭૫ માં કરેલી છે. વિશેષમાં શેરશાહે જ્ઞાનભંડાર કરાવ્યા અને નવરનનાં જિનબિંબ કરાવ્યાં. કોડ રૂપીઆ ખર્ચા. ત્યાર પછી શત્રુંજયનો સંઘ સં. ૧૬૮૨ માં કાઢયે. આની પહેલાં બાદશાહ અકબરે થશાહને દિલ્હી બેલાવી ઘણું ભાન આપ્યું. શેરશાહે નવ હાથી પાંચસે ઘોડા નેજર ર્યા ત્યારે બાદશાહે “રાયજાદા ” નો ખિતાબ બા. આથી આની ઓલાદ • રાયભણશાલી” કહેવાય છે. આગ્રામાં મોટું જિનમંદિર કરાવ્યું કે
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
જૈવિભાગ
આમાં શ્રી જિનરાજસૂપ્રિમુખ અનેક આચાર્ય સાથે હતા અને સમયસુંદર ઉપાધ્યાય પણ આ સંધમાં ગયા હતા. આ સધ શત્રુંજયની યાત્રા કરી આવ્યા-સ૦ ૧૬૮૨. પછી સમયસુંદર ૧૬૮૨ માં નાગાર આવ્યા, કે જ્યાં શત્રુંજય રાસ રચ્યા. ત્યાંથી સ૦ ૧૬૮૩ મેડતામાં, સ’૦ ૧૬૮૫ લૂણુક સર, સ૦ ૧૬૮૭ પાટણુ. આ વર્ષોમાં ભારે દુકાળ પડયા હતા કે જેનું વર્ણન તેમણે ચપક ચેપમાં કર્યું છે. સ. ૧૬૯૧ ખંભાત, સં૦ ૧૬૯૪ અને ૧૬૯૫ જાલેર, સં ૧૬૯૬ અમદાવાદ, સં૦ ૧૬૯૮ અહમદપુર ( અમદાવાદ ); એ રીતે એ સ્થલેાએ આપણા કવિએ અચૂક નિવાસ કર્યાં હતા.
આ ઉપરાંત સમેતિશખર ( જેને હાલ કેટલાક પાર્શ્વનાથસિ કહે છે), ચંપા, પાવા પુરી, પ્લેાધી ( મારવાડ ), નાદાલ, વીકાનેર, આણુ, શ ંખેશ્વર, જીરાવલા, ગાડી, વરકાણા, અંતરીક્ષ પાર્શ્વનાથ, તેમ જ ગિરનાર વગેરે અનેક જૈન તીર્થોની જાત્રા કરી હતી. ૧૭ જેસલમેરમાં પોતે ઘણાં વર્ષોં ગાળ્યાં લાગે છે.
જે હાલ મેાબૂદ છે. ભણુશાલી એ મૂળ નામ એ રીતે પડયુ` કે લેાધપુરના યવશી ધીરાજી ભાટી રાજાના પુત્ર સગરની માતાને બ્રહ્મરાક્ષસ લાગ્યા હતેા તેને સ૦ ૧૧૯૬ માં ખરતર ગચ્છના ચમત્કારી આચાય જિનદત્તસુરીએ કાઢ્યા તેથી રાજા કુટુંબ સહિત જૈન થયા અને તેના પર આચાયૅ જૈનત્વની ક્રિયારૂપે ભડશાલમાં વાસક્ષેપ કર્યાં તેથી તેનું ગેાત્ર ભડશાલી ( ભણશાલી ) સ્થાપિત થયું, અને તેના આ વંશજ થેરૂશાહ થયા. આ રીતે મૂલ ભણુશાલી જૈન હતા. જીએ મહાજન વંશ મુક્તાવલ ૨૯-૩૦.
૧૭ જેસલમેર-આના કિલ્લા રાજસ્થાનમાં પ્રસિદ્ધ છે. યદુવંશી ભટ્ટી મહારાઉલાએ લોધપુરથી આવી સં૦ ૧૨૧૨માં બાંધ્યા. ખરતર ગચ્છના શ્વેતામ્બરી સાધુઓના આ પ્રશ્નલ નિવાસરૂપ હતા. જિનરાજ, જિનવન, જિનભદ્ર આદિ મૂરિયાએ અનેક જૈન દેવા લયાની પ્રતિષ્ઠા કરી છે. કિલ્લા પર આઠ જન મદિર છે; તે પૈકી મુખ્ય ચિંતામણી પાર્શ્વનાથનું છે-સં૦ ૧૪૫૮ માં જિનરાજસૂરિના આદેશથી તેનાં ગર્ભગૃહમાં સાગરચંદ્રસૂરીએ પ્રતિમા સ્થાપિત કરી, અને સં૰ ૧૪૭૩ માં રાઉલ લમસિંહના સમયે સપૃ થયું. તે રાજાના નામપરથી તેનું નામ લક્ષ્મણવિહાર રાખ્યું ને તેમાં જિનવનરિએ પ્રતિષ્ઠા કરી. તેમાંની ચિંતામણી પાર્શ્વનાથની સ્મૃતિ ભટ્ટીએની પ્રાચીન રાજધાની લેાત્રપુરથી આણેલી વેલુની હાઇ પ્રાચીન છે. બીજું મંદિર સંભવનાથનું સં૦ ૧૪૯૪ માં જિનભદ્રસૂરિના ઉપદેશથી આર’ભાયેલું તે ૧૪૯૭ માં પૂરૂં થયું તે તેમાં સરિએ પ્રતિષ્ઠા કરી. તે વખતે ૩૦૦ મૂર્તિની પ્રતિષ્ઠા થઇ. આ મંદિરની નીચે જ્ઞાનભંડાર વાસ્તે ભોંયરૂં બંધાવ્યું. તેમાં ભંડાર રાખ્યા, જે હજુ વિધમાન છે. તેમાં ૧૦ મીથી ૧૫ વિક્રમ સદીનાં લખાયેલાં તાડપત્રનાં પ્રાચીન દુર્લભ પુસ્તકા મેાળુદ છે. ખીજાં મદિરા-આદીશ્વર, શાંતિ, ચંદ્રપ્રભ, મહાવીર વગેરેનાં વિક્રમના સેાળમા શતકના પૂર્વાર્ધમાં નજીક નજીક ત્યાં અંધાવેલાં છે. આ તથા સ ખીજા મંદિશમાં કુલ મળી આશરે ૭૦૦૦ જિનબિંખે છે. વળી બધાં મળી ૬ જ્ઞાનભડારા છે. ત્યાંના ભંડારાની પુસ્તકસૃચિ સદ્ગત સાક્ષર ચિમનલાલ ડાહ્યાભાઇ દલાલે મહા શ્રમ લઇ કરેલી તે ગાયકવાડ સરકારે હમણાં બહાર પાડી છે. જોધપુર બિકાનેર રેલ્વેમાં બાઢમેરી સ્ટેશનથી જેસલમેર ૯૨ માલ છે. તપાગચ્ચે ૧૯ મી સદીમાં પ્રવેશ કર્યો ને
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
કવિવર સમયસુંદર
૧૫૭ જેનાં ભારતવર્ષમાં તેમના તીચેકરોની જન્મભૂમિ, દાક્ષાભૂમિ, કેવલજ્ઞાનભૂમિ, નિર્વણભૂમિ તરીકેનાં તીર્થો અનેક છે. તેમાં મુખ્ય શત્રુજ્ય, ગિરનાર, સમેતશિખરાદિ છે. તે સર્વની યાત્રા દરેક ચુસ્ત જૈનને માટે આવશ્યક ગણાય. આ કવિએ રચેલ “તીર્થમાલા સ્તવન” પરથી જણાય છે કે તેમાં લખેલ અષ્ટાપદ અને નંદીશ્વર એ શાસ્ત્રોક્ત તીર્થ સિવાય બધાંય તીર્થની યાત્રા તેમણે કરી હતી. તે સ્તવન નીચે પ્રમાણે છે:૧૮ શત્રુજે ઋષભ સમેસર્યા ભલા ગુણ ભર્યારે, સિદ્ધા સાધુ અનંત, તીરથ તે નમુરે,
તીન કલ્યાણક તિહાં રયાં, મુગ ગયા, નેમિધર ગિરનાર, તીરથ તે નમંરે ૧ અષ્ટાપદ એક દેહરો, ગિરિહરે, ભરતે ભરાવ્યાં બિંબ--તી. આબુ ચૌમુખ અતિ ભલે, ત્રિભુવનતિરે, વિમલ વસઈ વસ્તુપાલ. સમેતશિખર સોહામણો, રલિયામણેરે, સિદ્ધા તીર્થકર શિ, નયરી ચંપા નિરખી, હૈયે હરખાયેરે, સિદ્ધા શ્રી વાસુપૂજય. પૂર્વ દિશે પાવાપુરી, ઋદ્ધિ ભરી રે, મુક્ત ગયા મહાવીર જેસલમેર જુહારીયે, દુઃખ વારીયેરે, અરિહંત બિંબ અનેક વિકાનેર જ વંદી, ચિર નંદીયેરે, અરિહંત દેહનું આક. સેરિસરે સંખેશ્વર, પંચાસરેરે, ફલેથી થંભણ પામ. અંતરિક અંજાવર, અમીઝરરે, જીરાવલે એ જગનાથ. કૈલોક્ય દીપક' દેહરે, જાત્રા કરરે, રાણપુરે રિસહે. શ્રી નાલાઈ જાદવો, ગેડી સ્તરે, શ્રી વરકા પાસે, નંદીશ્વરનાં દેહાં, બાવન ભલારે, રૂચકડલે ચાર ચાર. શાશ્વતી આશાશ્વતી, પ્રતિમા છતીરે, સ્વર્ગ મૃત્યુ પાતાલ
તીરથ યાત્રા ફલ તિહાં, જે મુઝ ઇટાંરે, સમયસુંદર કહે એમ. મહાકષ્ટ ૧૮૬૯ માં કોટની નાચે તેમના તરફથી શિખરબંધ દહેરું બંધાયું. દહેરા સંબંધી વિગત જિનસુખરિએ જેસલમેર ચૈત્ય પરિપાટી બનાવેલ છે તેમાં મળે છે. (જુઓ પ્રાચીન તીર્થમાલા સંગ્રહ પૃ૦ ૧૪૬.)
૧૮. શત્રુંજય-પાલીતાણા કાઠીયાવાડમાં-આવેલ પવિત્ર ગિરિ. ગિરનાર-જુનાગઢમાં આબુ કે જ્યાં વિમલ મંત્રીઓ અને વસ્તુપાલ મંત્રીએ મહાન કારીગરીનાં અદ્દભુત જૈન દેવાલય બંધાવેલાં છે. સમેતશિખર કે જ્યાં ૨૪ તીર્થંકર પૈકી ૨૦ મુક્તિ પામ્યા છેકલકત્તાથી જવાય છે.
ચંપા એ વાસુપૂજ્યની નિર્વાણભૂમિ. “પાવાપુરી--મહાવીરની નિર્વાણભૂમિ. જેસલમેરવિકાનેર પ્રસિદ્ધ છે.
સેરીસર, સેરિકા-કલોલ પાસે. આ તીર્થને હમણાં જ ઉદ્ધાર કરવામાં આવ્યો છે.
શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ–પાટણથી ૨૦ ગાઉ દૂર. પંચાસરો પાર્શ્વનાથ પાટણમાં વનરાજ ચાવડાએ સ્થાપેલ.
ફોધી–મેડતારોડ સ્ટેશનથી પા ગાઉ. સ. ૧૧૮૧ માં પાર્શ્વનાથની પ્રતિમા રથપાએલી છે. વિ. ૬, ૨૧.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
જૈનવિભાગ શિષ્યપરંપરા.
હર્ષનંદન નામના એક વિદ્વાન શિષ્ય તેમને હતા. તે શિષ્ય સં. ૧૬૭૩ માં મધ્યાહન વ્યાખ્યાન પદ્ધતિ” તથા બીજે ગ્રંથ નામે “ઋષિમંડલ સ્તવ' (મહર્ષિ સ્તવ) ગાથા ૨૭૧ નું તેના પર ૪૨૦૦ શ્લોકની ટીકા રચેલ હતી. ખરતરગચ્છમાં લખ્વાચાથય નામનો આઠમે ગુચ્છભેદ બ૦ જિનસાગરસૂરિએ સં. ૧૬૮૬ માં કર્યો હતો તે ગચ્છને હર્ષનંદને ઘણે વધાર્યો. વિશેષમાં હર્ષનંદને, તથા ખ૦ સુમતિકલ્લોલ એ બંનેએ મળીને તૃતીય જૈન આગમ નામે સ્થાનાંગ પરની વૃત્તિમાંની ગાથાઓ પર લોક ૧૩૬ ૦૪ ની વૃત્તિ રચી હતી.
સમયસુંદરના શિષ્યના શિષ્ય નામે હર્ષકુશલ ગણિ (ઉપાધ્યાય) હતા કે જેણે સમયસુંદરની ભાષાકૃતિ નામે ધનદત્તની પઈ પોતે સંશોધિત કરી હતી.
સમયસુંદરની શિષ્ય પરંપરા અખંડપણે સં. ૧૮૨૨ સુધી તે ચાલી આવેલી હતી એ વાત સિદ્ધ છે. સં. ૧૮૨૨ ના માગશર શુદિ ૪ ના દિવસે તેમની શિષ્ય પરંપરામાંના આલમચંદે “સમ્યકત્વ કૌમુદી ચતુઃ૫દી'એ નામની પદ્યકૃતિ મણુંદાબાદમાં બનાવેલ છે તેમાં પિતાની પ્રશસ્તિ આપતાં જણાવે છે કે –
યુગવર શ્રી જિનચંદ સુરીંદા, ખરતર ગ૭ દિશૃંદાજી. રીડ ગોત્ર પ્રસિદ્ધ કહેંદા સદ્ગર સુજસ લહંદાજી. પ્રથમ શિષ્ય તસુ મહા વેરાગી જિણ મમતા સહુ ત્યાગીજી. સકલચંદજી સકલ સહભાગી સમતા ચિત્તનું જાગીછ. તાસુ સસ પરગટ જગમાંહી સ૬ કઈ ચિત્ત ચાજી. પાઠક પદવીઘર ઉચ્છા સમયસુંદરજી કરંજી. તારું પરંપરમે સુવિચારી ભયે વાચક પદ ધારી. કુશલચંદજી બ હિતકારી તાસ શિષ્ય સુખકારી છે. સદ્ગમ આસકરજી સુહાયા જગમે સુજસ ઉપાયાજી,
તારુ શિષ્ય આલમચંદ કાયા એ અધિકાર બણાયા. આ રીતે સમયસુંદરની શિષ્ય પરંપરામાં કુશલચંદ ઉપાધ્યાય થયા, તેના શિષ્ય આસકરણજી અને તેના શિષ્ય આલમચંદ.
થંભણ–રથંભીક પાર્શ્વનાથ. હાલ ખંભાતમાં. તેની પ્રતિમા અભયદેવરિના સમયમાં પ્રકટેલી.
અંતરિક્ષ પાર્શ્વનાથ–આકેલાથી લગભગ ૨૦ ગાઉ દૂર. અજાવર (અજાહરે) પાર્શ્વનાથ-કાઠિયાવાડના ઉના ગામ પાસે. અમીઝરે પાર્શ્વનાથ-દુઆમાં (પાલણપુર તાલુકો.)
જીરાવલા પાર્શ્વનાથ (મારવાડ). નાદુલાઈ-મારવાડમાં. ગોડી પાર્શ્વનાથ-પારકરમાં. વરકાણુ પાર્શ્વનાથ–મારવાડમાં.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
કવિવર સમયસુન્દર
૧૫૯ સંસ્કૃત ભાષામાં કૃતિઓ.
કવિ એક સમર્થ વિદ્વાન , ટીકાકાર, સંગ્રહકાર, શબ્દશાસ્ત્ર, છંદશાસ્ત્રી અને અનેક ગ્રંથના અવલોકનકાર અને અવગાહનાર હતા એ તેમના નીચેના ગ્રંથો પરથી જણાઈ આવે છે. આ ગ્રંથ ગુર્જર ભાષા સિવાયના છે
ભાવશતક-શ્લોક ૧૦૧ સં. ૧૬૪૧.
રૂપમાલા પર વૃત્તિ- ૪૦૦, સં. ૧૬૬૩ આ વૃત્તિ કવિના પ્રગુરુ ઉક્ત જિનચંદ્ર સૂરિના શિષ્ય રત્નનિધાન ગણીએ શેાધી હતી.
કાલિકાચાર્ય કથા (સંસ્કૃત) સં. ૧૬૬૬. સામાચારી શતક સં. ૧૬૭૨ મેતામાં.
વિશેષ શતક (પત્ર ૬૭) સં. ૧૬૭૨ મેડતામાં, આને ઉલ્લેખ કર્તાએ પિતાની ગાથાસહસ્ત્રીમાં કર્યો છે. રચ્ય દિન પાર્શ્વ જન્મ દિને.
વિચાર શતક (પત્ર ૪૫) સં- ૧૬૭૪.
૧૯અષ્ટલક્ષી સં. ૧૬૪૬ (રસ જલધિરાગ ગેસમેતે) લાહોર, આ રાઝને તે સૌજન-એ રીતના વાકયના આઠ લાખ અર્થેવાળો ગ્રંથ છે. આનું બીજું નામ અથરનાવલિ છે. તે લાભપુર (લાહોર) માં પૂર્ણ કર્યો. (પી. રી. ૪ છે. પૃ. ૬૮-૭૩).
આ અષ્ટલક્ષી ગ્રંથ કવિએ સં. ૧૬૪૯ પહેલાં શરૂ કરી તે વર્ષમાં એક પુસ્તકના પ્રમાણને કરી નાંખ્યો હોવો જોઈએ એમ જણાય છે. એટલું જ નહિ પણ તે વર્ષમાં શ્રી અકબર બાદશાહે ખુદ રાજસભામાં વાંચી સાંભળી આ પુસ્તક સ્વહસ્તે લઈ કવિના હાથમાં આપી તે રીતે પ્રમાણભૂત કર્યો એવું તે આ ગ્રંથમાં જ જણાવે છે –
संवति १६४९ प्रमिते श्रावण शुक्ल १३ दिने सन्ध्यायां कश्मीरदेशविजयमुद्दिश्य श्री राजश्री रामदासवाटिकायां कृतप्रथमप्रयाणेन श्री अकब्बर પાતરાદિના જાફીને તિજ્ઞાત સાહિઝારે શ્રી નિજ મુરઝાઈ સામત डलिकराजराजिविराजितराजसभायां अनेकवैयाकरणतार्किकविद्वत्तमभट्टसमक्षं अस्मद् गुरुवरान. युगप्रधानखरतर-भट्टारकश्रीजिनचन्द्रसूरीश्वरान् आचार्य
૧૯ આમાં પહેલા એક શ્લોકમાં સૂર્યદેવની સ્તુતિ કરી છે. તે ખાસ ધ્યાન ખેંચે છે. ત્યારપછી બીજા લેકમાં બ્રાહ્મી-સરસ્વતીની સ્તુતિ કરી જણાવે છે કે “રાજાને દદતે સૌખ્યમ' એ શ્લેકના એક પાદન મેં નિજબુદ્ધિની વૃદ્ધિ નિમિત્તે અર્થે કર્યા છે તેમાં તે પાદમાંના “રાજા” ને અર્થ સૂર્ય પણ થાય છે એમ જણાવી સૂર્યદેવનાં નામ આપે છે -
सावित्री भविता राजा विसृजो विघृणो विराट ।
सप्तचिः सप्ततुरगः सप्तालोकनमस्कृतः ॥ એમ કંદપુરાણમાં શ્રી સૂર્યસહસ્ત્ર નામમાં જણાવ્યું છે તેથી રાજા એટલે શ્રી સૂર્ય, નઃ એટલે અમને સૌખ્ય આપે છે.
આમ જૂદા જૂદા અર્થો દરેક શબ્દોના મૂકી આખા વાક્યનો અર્થ કરી, સર્વ મળી આઠ લાખ અર્થ કર્યા છે તે જણાવી છેવટે પિતાની પ્રશક્તિ આપે છે.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
જનવિભાગ श्रीजिनमिहसूरिप्रमुखकृतमुखसुमुखशिष्यव्रातपरिकरान् असमानसन्मानबहुदानपूर्व समाहृयायमष्टलक्षार्थी ग्रन्था मत्पार्ध्वाद वाचयांचक्रेऽवक्रेण चेतसा । ततस्तदर्थश्रवणसमुत्पन्नप्रभूतनतनप्रमादातिरेकेण संजातचित्तचमत्कारेण हुप्रकारेण श्रीसाहिना बहुप्रशंसापर्व 'पढयतां सर्वत्र विस्तार्यतां सिद्धिरस्तु' इत्युक्त्वा च स्वहस्तेन गृहीत्वा एतत् पुस्तकं मम हस्ते दत्वा प्रमाणीकृतोऽयं ग्रन्थः । अतः सेोपयोगित्वातू श्रीमाहिनापि समुद्दिश्यार्थमाह-राजा श्री अकब्बरः नाऽस्मभ्यं सौरव्यं सुखं ददते प्रजानामिति ।
એટલે—સંવત્ ૧૬૩ ના શ્રાવણ સુદ ૧૩ દિને સાંજે કાશ્મિર દેશપર વિજય કર્યો તે નિમિત્તે શ્રીરાજ શ્રી રામદાસ (આ રામદાસ તે જણાય છે કે જેણે સં૦ ૧૬૫ર માં સેતુબંધ (રાવણવ ) ની ટીકા રચી છે અને જેને માટે પ્રાજ્યભટ્ટની (રાજતરંગિણમાં વિશેષ ઉલ્લેખ મળી આવે છે કે વાડીમાં શ્રી અકબર બાદશાહ-જલાલદીને પ્રથમ પ્રયાણ કરી અતિ ખાનદાન શાહજાદા થી સલામ (પાછળથી જહાંગીર બાદશાહ) સુલતાન સામંત મંડલિક રાજાઓથી વિરાજિત રાજસભામાં અનેક વ્યાકરણ તાર્કિક વિત્તમ ભટ્ટ-પંડિત સમક્ષ અમારા ગુરુવર યુગપ્રધાન ખરતર ભટ્ટારક શ્રી જિનચંદ્ર સુરીશ્વરને આચાર્ય શ્રી જનસિંહરિ વગેરે આગેલા શિષ્યસમુદાય સહિતને અતિશય સન્માન આપીને બોલાવી આ અષ્ટલક્ષાથી ગ્રંથ મારી પાસે મુહ ચિત્તથી વંચાવ્યો, ત્યાર પછી તેના શ્રવણથી તેને અતિ નવીન પ્રમોદને અતિરેક થતાં ચિત્તમાં ચમત્કૃતિ થતાં બહુ પ્રકારે શ્રી બાદશાહે બહુ પ્રશંસા કરી અને “સર્વ વાંચી આ વિસ્તાર કરો” એમ કહી સ્વહસ્તે તેને લઈને આ પુસ્તક મારા હાથમાં આપી આ ગ્રંથ પ્રમાણભૂત કર્યો. પછી પોતે જેને અર્થ કરવા ચાહે છે તે પદ લઈ રાજા એટલે બાદશાહ અકબર તે નઃ એટલે આપણને પ્રજાને સૌખ્ય આપે છે. આ ગ્રંથની અને કવિએ અકબર ગુણ વર્ણન અષ્ટક’ મૂકેલ છે તે ખાસ અવગાહવા ગ્ય છે.
વિસંવાદક શક સંવ ૧૬૮૫. આમાં સૂત્રોઆદિમાં પરસ્પર જે વિરોધ ભાસે છે તે બતાવ્યો છે.
सूत्र प्रकरण टीका प्रबंध संबंध चारु चरितेषु ।।
રેડ વપરાતા દg u તા સુદ તે | પી. પી. ૩ પૃ. ૨૯૦. વિશેષ સંગ ( બ ૧ ૮૫ લુગુણસરમા. ગાથાસહસ્ત્રો સ૮ ૧૬૮ ૬ (પી. રી. ૩ પૃ. ૨૮૮).
આમાં જમલિ આદિ નિન્હોની આવશ્યક ચૂર્ણિમાંથી ૧૬ ગાથા ટાંકી કહેલ છે કે આની વ્યાખ્યા સંબંધ સહિત મારા રચેલ વિશેષ સંગ્રહમાંથી વિદિત થશે.” આમાંની અનેક ગાથાઓ જન ઈતિહાસ અને સાહિત્ય માટે ઉપયોગી થાય તેવી છે.
ગાથા: જિયચઃ પ્રતા: વિચાઃ સ્કોર વ્યાનિ જિયંતિ નંતિ . नानाविध ग्रंथ विलोकन श्रमादेकीकृता अत्र मया प्रयत्नातू ॥ જયતિહુયણ નામના સ્તોત્રપર વૃત્તિ સં ૦ ૧૬૮૭ પાટણમાં.
આ રચવામાં શ્રી જિનસિંહ સૂરિના શિષ્ય ઉપાધ્યાય સમયરાજ ગણિએ (મવિક ગુરુ-કે જે મારા વિધાગુરુનાજ શિષ્ય થાય) મારા પર અનુગ્રહ કરે છે એમ પોતે સ્વીકારે છે.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
કવિવર સમયસુન્દર
૨૦ દશવૈકાલિક સૂત્રપર શબ્દાર્થ વૃત્તિ. ટીકા લા. ૩૩૫૦ સં. ૧૬૯૧ ખંભાતમાં.
વૃત્તરત્નાકર વૃત્તિ સં. ૧૬૯૪ જાહેરમાં ૨૧ કલ્પસૂત્રપર કલ્પકલ્પલતા નામની વૃત્તિ લો. ૭૦૦
નવતત્ત્વપર વૃત્તિ. વીર ચરિત્ર સ્તવ નામના જિનવલભરિ કૃત રતવન પર ૮૦૦ લોકની ટીકા
વીરતવ વૃત્તિ (કુરિયરય સમીર વૃત્તિ) સંવાદસુંદર ૩૩૩ ૦ ચાતુર્માસિક વ્યાખ્યાન. રધુવંશ વૃત્તિ ( પત્ર ૧૪૫ ).
કવિ કાલિદાસકૃત રઘુવંશ નામને ગ્રંથ જનમાં સાહિત્ય અર્થે પઢાવવામાં આવતા અને તેથી તેના પર વૃત્તિઓ પણ જૈન સાધુઓએ અનેક કરેલી જોવામાં આવે છે.
આ રીતે સંસ્કૃત ભાષામાં કૃતિઓ તેમણે કરી છે. વૃત્તિ-ટીકા ઉપરાંત અનેક ગ્રંથો સૂત્રો વાંચી તે સર્વેનું દિગ્દર્શન કરાવી તેમાં રહેલા વિસંવાદ શેધી પિતાનું બહુશ્રુતપણું દાખવ્યું છે.
ગૂર્જર ભાષાની પદ્યકૃતિઓ.
૧ ચોવીશી (૨૪ તીર્થકરનાં સ્તવન) સં૦ ૧૬૫૮ વિજયાદશમી અમદાવાદમાં. આને કવિએ “ચતુર્વિશંતિ તીકરગીતાનિ એ નામ આપ્યું છે. આની શુદ્ધ પ્રત આણંદજી કલ્યા. હજી હસ્તકના પાલીતાણાના ભંડારમાં છે.
૨ શાંબપ્રદ્યુમ પ્રબંધ રચ્યા-સં. ૧૬પ વિજયાદશમી. ખંભાતમાં સ્તંભન પ્રાર્થનાથના પસાયથી.
ભાષામાં મોટો ગ્રંથ રચવાને આ તેમનો પ્રયાસ છે એમ તે જણાવે છે.
૨. દશવૈકાલિક–સૂત્ર એ પ્રાચીન સયંભવ સૂરિકૃત જનાગમ છે તે પર પ્રસિદ્ધ હરિભદ્ર સૂરિએ ટીકા કરી છે. કર્તા કહે છે તેથી શિષ્યોને અર્થે શીઘધ થાય તે હેતુથી સુગમ કરી છે. (મુદ્રિત સં. ૧૮૭૫).
૨૧. કલ્પસૂત્રએ પણ પ્રાચીન, ભદ્રબાહુકૃત જૈનાગમ છે. આ પરની કર્તાની ટીકા ૦ જેકોબી (કે જેણે અંગ્રેજીમાં આ સૂત્રને અનુવાદ કરેલો છે. જુઓ સેક્રેડ બુકસ ઓફ ધ ઈસ્ટ) ના કહેવા પ્રમાણે જિનપ્રભમુનિએ કલ્પસૂત્ર પર રચેલી સંદેહવિષષધિ નામની ટીકાનો માત્ર સંક્ષિત સાર-abstractછે. આ જિનરાજરિ (કે જેનું સૂરિપદ સં. ૧૬૭૪થી મરણ સં૦ ૧૬૮૬ સુધી રહ્યું )ના રાજ્યમાં ને જિનસાગર સૂરિના યૌવરાજ્યમાં લૂણુકર્ણસર ગામમાં આરંભ કરીને તે જ વર્ષમાં ઔષારિણી પુરમાં પૂર્ણ કરેલ છે. તેથી આ રચના સં૦ ૧૬૭૪ થી ૧૬૮૬ ની વચમાં કરી છે કે તે દરમ્યાનમાં લૂણકર્ણસરમાંજ સં. ૧૬૮૫ માં પિતે હતા તે વિશેષ સંગ્રહનાં રચનાકાલ અને સ્થલ પરથી જણાય છે. તેથી આ રચના સં૦ ૧૬૮૫ માં જ પૂર્ણ થયેલી છે.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
જેનવિભાગ
શક્તિ નહી મુઝ તેવી બુદ્ધિ નહી સુપ્રકાશ
વચનવિલાસ નહી તિરય એ પણિ પ્રથમ અભ્યાસ. કૃષ્ણના કુંવર શાંબ અને પ્રધુને આખરે મીશ્વર પાસે દીક્ષા લીધી અને વિમલગિરિ પર સંલેખના કરી મોક્ષે ગયા. આ બંનેને અધિકાર આઠમા અંગમાંથી (અંતકૃત દશાંગ-અંતકૃત એટલે તભવ મુક્ત થનાર-ચરમભવી મહાત્માઓ સંબંધીનું સુત્ર) લઈ આ પ્રબંધ બે ખંડમાં રહે છે. ગાથા ૫૩૫, ઢાલ ૨૧, ક ૮૦૦ છે અને તે જેસલમેરના વતની નાનાવિધશાસ્ત્ર વિચાર રસિક લેઢા સા. શિવરાજની અભ્યર્થનાથી રચેલે છે એવું એક જૂની પ્રતમાં લખેલું છે. સં. ૧૬૦૦ થી લખેલી સારી અને જુની પ્રત લીંબડીના ભંડારમાં મોજુદ છે.
૩ દાન શીલ તપ ભાવના સંવાદ. P (અથવા સંવાદ શતક)૨૨ સં. ૧૬૬ર સાંગાનેરમાં ‘પદ્મપ્રભુ સુપસાઉલે’–
જૈનના ધર્મના ચાર પ્રકાર નામે દાન, શીલ, તપ અને ભાવના જણાવ્યા છે-તે દરેક પિતપોતાને વડે માને છે અને એ રીતે ચારે પોતપોતાના ગુણ ગાઈ પિતતાથી કેટલા સુખી અને સિદ્ધ થયા તે જણાવી તકરાર કરી આપવડાઈ, વીરની પરિષદમાં, વીર પ્રભુ પાસે કહે છે ત્યારે છેવટે વીર સમાધાન કરી જણાવે છે કે –
કે કેહની મ કરી તુહે નિંદા ને અહંકાર આ આપણે ઠામે રહે સહુકે ભલે સંસાર તોપણુ અધકો ભાવ છે, એકાકી સમરત્ય દાન શીલ તપ ત્રિણે ભલા, પણ ભાવ વિના અક્યત્વ. અંજન આંખે આંજતા, અધિકે અણુ રેખ
રજમાંહે તજ કાઢતાં, અધિકે ભાવ વિશેષ. ૪ ચાર પ્રત્યેક બુદ્ધને રાસ. | મારૂ સં૦ ૧૬૬પ જેઠ શુ. ૧૫ આગ્રામાં.
પ્રત્યેક બુદ્ધ થઈ સિદ્ધ થયેલ જન કહેલા કરકંડુ, દુર્મુખ, નેમિરાજ અને નિર્ગતિ (નિમ્નઈ) એ ચાર સંબંધી ચાર ખંડમાં આ રાસ વિભક્ત છે. પ્રત્યેક ખંડ સં. ૧૬૬૪ માં પૂર્ણ કર્યો છે પણ દરેકની તીથિ જુદી જુદી છે. ૧ કરકટુ પરનો સં. ૧૬૬૪ ફાગણ સિદ્ધિગ બુધવારે. ઢાલ ૧૦, ગાથા ૧૮૭, લેક ૨૫. ૨ દુમુહપર ચિત્ર વદ ૧૩ શુક્ર. ઢાલ ૮. ૩ મિરાજ પર-તીથિ નથી જણાવી ઢાલ ૧૭. ૪ નિગઇ પરને મારૂ સંવત ૧૬૬૫ જેઠ સુદ ૧૫ આગ્રામાં ‘વિમલનાથ પસાઉલે” સાન્નિધ્ય કુશલસુરીદ; ઢાળ ૯. આ ચારે
આ P ચિન્હ મુદ્રિત થયેલ ગ્રંથ સૂચવે છે.
૨૨. કેઈક પ્રતમાં પાઠાંતર બાસઠ ને બદલે છાસઠ છે. પણ ઘણી પ્રતમાં બાસઠ છે તેથી તે જ પાઠ યોગ્ય લાગે છે. આ સંવાદને “સંવાદશતક, કર્તાએ પિતે એક ઠેકાણે કહેલ છે. પિતાની સીતારામ ચોપાઇમાં એક ઢાલને રાગ મૂકતાં જણાવ્યું છે કે “રાગ ધન્યાસિરીસીલ કહે જગિ હું વડું, મુઝ વાત સુણે એક મીઠીરે (કે જે આ સંવાદમાં બીજી ઢાલમાં શીલ કહે છે) એ સંવાદ શતકની બીજી ઢાલ.” કુલ ૫ ઢાલ છે અને ૫૦ કડી છે. આ સંવાદ સઝાયમાળા અને રત્નસમુચ્ચયમાં મુદ્રિત થયેલ છે.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
કવિવર સમયસુન્દર
૧૬૩
ખંડ નાગડ ગાત્રના સધનાયક સૂરશાહના આગ્રહથી રચ્યા છે. આખા રાસ અતિ સુંદર અને રસમય છે. મનરેખા ( ભયણુરેહા ) સબંધી આખ્યાન ત્રીજા ખંડમાં અંત ત થાય છે. મુંબઇના શ્રાવક ભીમસી માણેકે આ મુદ્રિત કરેલેા છે. ચાર પ્રત્યેક બુદ્ધ પર્ તિલકાચા કૃત ૨૧૫ પત્રમાં, ૧૧૩૮ ક્ષેાકમાં, ૬૦૦ ક્ષેાક અને ૩૫૦ ગ્લેાકમાં રચાયેલી એમ ચાર પુસ્તકરૂપે કથા જૈન ગ્રંથાવલીમાં નાંધાઇ છે.
૫ પાષવિધિ સ્તવન. ( એક નાની કવિતા ) સં ૧૬૬૭ માગશર શુદ ૧૦ ગુરુ. મરૈટમાં.
૬ મૃગાવતી ચિત્ર રાસ-ચાપઇ . સ૦ ૧૬૬૮ મુલતાનમાં.
વદેશની રાજધાની કૌશામ્બીના રાજા શતાનીકની રાણી અને ઉદાયનની માતા મૃગાવતી પતિ પોતાના પુત્રને સગીર મૂકી સ્વસ્થ થતાં પેાતે રાજ્ય ચલાવે છે તે વખતે તેના પર આસક્ત ખની અવંતીના રાજા ચડપ્રદ્યોત આક્રમણ કરે છે, પણ તેને સમજાવી રાજ્યને દુઆદિથી પ્રખલ કરી આખરે મહાવીર ભગવાન પાસે પાતે દીક્ષા લે છે. આ પ્રમાણે શીલ સાચવી પુત્રહિતાર્થે રાજ્યવ્યવહાર કરી ધર્મ વૈરાગ્ય પામી મુક્તિ મેળવે છે; તે ન સતી પર આ સુંદર આખ્યાન છે. જુદી જુદી ગુજરાતી, મધરની, સિંધી, પૃની નવી નવી ઢાળામાં ત્રણ ખંડામાં આ ‘મેાહનવેલી ’ચેાઇ રચેલી છે. પ્રથમ ખંડમાં ૧૩ ઢાળ, ગાથા ૨૬૬ અને ખીજામાં પણ ઢાળ ૧૩, ગાથા ૨૬૬, ત્રીજામાં ઢાલ ૧૨, ગાથા ૨૧૧ છે. મૂળ જેસલમેર નિવાસીને મુલતાનવસતા રીહડ ગાત્રના કરમચંદ શ્રવક વગેરે માટે મુલતાનમાં કે જ્યાં સિંધુ શ્રાવક સદા સેાભાગી ગુરુગચ્છ કેરા બહુરાગી ' સિ`ધી શ્રાવક્રા વસતા હતા ત્યાં રચેલ છે.
.
'
આ રચનાની પહેલાં પોતે સાંપ્રદ્યુમ્નની ચેાપઇ રચી હતી એવું આના મંગલાચરણમાં જ જણાવ્યું છે.
છ કુર્મી છત્રીશી−1' સં ૧૬૬૮ મા શુદ ૬ મુલતાનમાં ૩૬ કઢીનું કવશે સવ જીવ છે એમ જણાવી તે માટેનાં દૃષ્ટાંત આપ્યાં છે, (૫૦ વંદન સ્તુતિ સ્તવનાદિ મ’ગ્રહ પુના. )
૮-૧૦ પુણ્ય છત્રીશી ( સ૦ ૧૬૬૮ સિંહપુર) શીલ છત્રીશી. અને સાષ છત્રીશી
૧૧ ક્ષમા છત્રીશી P નાગારમાં.
( ભાદરન ક્ષમા ગુણ આદર એથી શરૂ થતું ૩૬ કડીનું પ્રસિદ્ધ કાવ્ય ) ૧૨ સિલ સુત પ્રિયમેલક રાસ. ૨૭સ૦ ૧૬૭૨ મહેતામાં.
૨૩ આમાં પ્રાચીન સુભાષિત મૂકેલ છે કેઃ—
સ૦૯૬૯
1 દરેકમાં ૩૬ કડી
યતઃ–ધિર ધેાડે! નઇ પાલે! જાય, ધરિ ધેણુ ને લૂપઉ ષાય, ઘર પલ્પકને ધરતી ", તિષ્ઠુરી ખયરિ જીવતાને ઈ.
આની પ્રત મારી પાસે છે. પત્ર ૧૧. પક્તિ ૧૩. ખીજી પ્રતો ધેારાજના સન મહુાવીર ભડાર, તેમજ ગારીયાધરના, પાલણપુરના ભડારામાં છે.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
જેનવિભાગ
દાન વિષય ઉપર આ આખ્યાન છે. સાધુને દાન દેવાથી સિંહલસુત સિંહલસિંહ કેવાં સુખ પામે છે તે અને તેમાં પ્રિયમેલક નામના તીર્થનું માહાત્મ્ય જણાવી તે ઉત્તમ શ્રાવક તરીકે ધર્મના રૂડાં કામ કરે છે અને સમાધી મૃત્યુ પામી સરપદવી કહે છે એ બતાવ્યું છે. ઢાલ ૧૦ છે. આ પિતાની સ્વકલ્પિત કથા લાગે છે.
૧૩ નલદમયંતી રાસ. સં. ૧૬૭૩ વસંત માસમાં મેડતામાં.
કવિ પ્રેમાનંદે લાખ્યાન રચ્યું છે, તેની પહેલાના સૈકામાં કવિ સમયસુંદરે જૈન કથામાં નિરૂપેલું નલદમયંતી ચરિત્ર પરથી ભાષામાં આ રસમય રાસ રચ્યો છે. ૨૪તિલકાચાર્ય કૃત દશવૈકાલિક વૃત્તિ અને પાંડવ નેમિ ચરિતમાંથી અધિકાર ઉધરી “કિવિયણ કેરી કિહાં કણિ ચાતુરી' કેળવી છ ખંડમાં, સર્વ ગાથા ૯૧૩, લોક સંખ્યા ૧૩૫૦, અને ઢાલ ૩૮ માં રચના કરી છે, આની પ્રત મુંબઈની મેહનલાલજી સેંટ્રલ લાયબ્રેરીમાં; આણંદજી કલ્યાણજીના પાલીતાણાના ભંડારમાં, લીંબડીના ભંડાર વગેરે સ્થળે વિદ્યમાન છે.
૧૪. પુણ્યસાર ચરિત્ર. સં. ૧૬૭૩ આની પ્રત મને પ્રાપ્ત થયેલ નથી. ૧૫. રાણપુર સ્તવન સં. ૧૬૭૬ માગશર, રાણકપુરમાં.
મારવાડમાં સાદડી પાસે રાણપુરમાં સેમસુંદરસૂરિથી પ્રતિષ્ઠિત થયેલું હટ લાખ ખર્ચ ધનાશા પોરવાડે સં. ૧૪૬૧ માં બંધાવેલું અતિ ઉત્તમ અને શિલ્પકારીગરીથી ભરપૂર અનેક સ્તંભેવાળું ‘ત્રિભુવનદીપક” નામનું મંદિર વિરાજે છે. તેની કવિએ જાત્રા કરી તેના ટુંક વર્ણન રૂપે આ સ્તવન રચ્યું છે. ચારે દિશાના ૨૪ મંડપ, ચાર ચતુમુખ (મુખ) પ્રતિમા, ૮૪ દેરી, ભેયર, ત્યાં ખરતર વસતિ-દેહરૂ છે.
૧૬. વલ્કલચીરી રાસ. સં. ૧૬૮૧ જેસલમેરમાં.
ઉપકા જેસલમેરી કર્મચંદ મુલતાનમાં વસતો હતો તેના આગ્રહથી આ પણ રાસ રચ્યો છે. આની પ્રત પ્રવર્તક શ્રી કાન્તિવિજયજીના વડોદરાના ભંડારમાં છે અને લીંબડીના ભંડારમાં છે.
૧ અ. એકાદશી (મૌન એકાદશી) નું વૃદ્ધ (મેટું) સ્તવન.P સં૦ ૧૬૮૧ જેસલમેર પ્ર. રત્નસમુચ્ચય પૃ. ૧૭૨-૩, ૧૭. વસ્તુપાલ તેજપાલને રાસ. સં. ૧૬૮૨ (પાઠાં ૧૬૮૬) તિયરી પુરમાં. આ એક બહુ ટૂંકી કૃતિ છે. આમાં વસ્તુપાલ અને તેજપાલ જે ગૂર્જરરાજ વિરધવ
૨૪. તિલકાચાર્ય–શ્રી ચંદ્રપ્રભ-ધર્મષ-ચક્રેશ્વરસૂરિ શિવપ્રભસૂરિ અને તેના શિષ્ય. તેમણે આવશ્યક સૂત્ર લધુવૃત્તિ ૧૦૬૫૦ થકમાં સં. ૧૨૯૬ માં, ચૈત્યવંદના વંદનક પ્રત્યાખ્યાનવૃત્તિ . ૫૫૦, શ્રાવકપ્રતિક્રમણ સૂત્રવૃત્તિ છે. ૨૦૦, સાધુપ્રતિક્રમણવૃત્તિ લે. ૨૯૬, ઉક્ત દશ વૈકાલિક સૂત્રવૃત્તિ ક ૭૦ ૦૦, સં. ૧૩૪૬ માં જતકલ્પવૃત્તિ શ્લો. ૧૭૦૦, સં. ૧૨૭૪ માં, શ્રાદ્ધતકલ્પ મૂળગાથા ૩૬ અને તેના પર સ્વોપવૃત્તિ શ્લો. ૧૧૫, પિર્ણ. મિક સામાચારી લે. ૨૫૦૦, નેમિનાથ ચરિત્ર લે. ૩૫૦૦ અને પ્રત્યેક બુદ્ધ ચતુટ્ય કથા રચેલ છે. આ પૈકી છેલ્લે ગ્રંથ પણ કવિએ ચાર પ્રત્યેક બુદ્ધને રાસ રચતાં કદાચ જોયો હોય.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
કવિવર સમયસુન્દર
૧૬૫
લના પ્રખ્યાત શૂરવીર જૈન મંત્રીઓ થયા તેમણે જે દેવળ કયા તેના તથા ખીજાં ધર્મકાર્ય કર્યાં તેના ટુંક અહેવાલ છે. આની પ્રત મેં લખી લીધેલી છે. એક પ્રત ફા॰સ સભા પાસે છે.
૧૮. શત્રુંજય રાસ. IP, સં॰ સં૦ ૧૬૮૨ (પાઠાં ૧૬૮૬)પનાગારમાં શ્રાવણ વદમાં. આ રાસ ટૂંકા છે. તેમાં લખ્યું છે કે સ૦ ૪૭૭ માં ધનેશ્વરસૂરિએ શત્રુંજયમાહાત્મ્ય નામને ગ્રંથ શિલાદિત્ય પાસે હન્નુર કર્યાં ( આ એક દંતકથા છે) તેના કંઇક આધાર આમાં લીધે છે. આમાં પહેલી ઢાલમાં શત્રુંજયનાં ૨૧ નામ, પછી તેનું પ્રમાણુ; બીજી ઢાલમાં ત્યાં સિદ્ધ થયેલાનાં નામ, ત્રીજી તથા ચેાથી ઢાલમાં ઉધ્ધાર વર્ણવેલાં છે. પછી માહાત્મ્ય બતાવી પાંચમી ઢાલમાં ત્યાં પાપનું આલેાયણ ( આલાયના) કરતાં છુટકા થાય છે એ બતાવી છડી ઢાલમાં ત્યાંના દેવળેાનું ટુંક વર્ણન કરી-ચૈત્ય પ્રવાડિ વણ્વી જણાવે છે કે~~
ચૈત્ય પ્રવાડિ ણુ પર કરીએ, સીધાં વછિત કામ. જાત્રા કરી શેત્રુંજ તણીએ, સલ ક્રિયા અવતાર કુશલ ક્ષેમથું આવિયાએ, સંધ સદ્ પરિવાર~
આ રીતે સધ સાથે પાતે જાત્રા કરી કુશલક્ષેમ આવ્યા ને ત્યાર પછી સ. ૧૬૮૨ માં નાગારમાં આ રાસની રચના કરી. તે આ સંધ કયા . તે અંદર જણાવેલ સામજીશાહવંશ પારવાડે પરગડેા એ સામસી સાહુ મલાર રૂપજી સધવી કરાવીએ એ, ચૌમુખ ફુલ ઉદ્દાર
ના સધ કદાચ હાય એવી પના થવાસભવ છે. કારણ કે તે અમદાવાદના શેઠ સામજી સવાઈએ સ’૧૬૭૫ માં આ ચૌમુખની ટાંક બંધાવી. તેમાંના બહારના ભાગને ખરતરવસદ્ધિ અને ઋના ભાગને ચૌમુખ-વહિ કહે છે. મીરાતે-અહમદી કહે છે કે આ મંદિર અંધારામાં પ૮ લાખ રૂપીઆ લાગ્યા હતા.
( રત્નસમુચ્ચયમાં પૃ. ૨૭૦ થી ૨૮૦ ને પાને પ્રસિદ્ધ થયેલ છે. છેલ્લી પ્રશસ્તિ આમાં છે તેથી વધારે ૧૯ મી કડી પછી ત્રણ કડી બીજી પ્રતમાં વિશેષ છે. તેમાં જણાવેલ છે કે આ રાસ શત્રુજય માહાત્મ્ય સાંભળી તે અનુસાર રચ્ચે છે અને તે જેસલમેરથી ભણશાલી થિરે શત્રુંજયના સધ કાવ્યેા હતેા, તે। આ થિરના સધજ ઉપર જણાવેલ કુશલક્ષેમથી આવેલ સંધ કહેવાનું સ્પષ્ટ પ્રતીત થાય છે. )
૧૯ સીતારામ પ્રબંધ ચેાપઇ. સ૦ ૧૬૮૩ મેડતામાં.
આ રાસ ઘણા મેરા છે અને જૈન રામાયણ આખી તેમાં મૂકી છે. અમાં પ્રથમ જ પોતે આની અગાઉ ચાર રાસ રચ્યા છે તેમાં · હું સરસ્વતિ તેં મદદ કરી હતી તેમ આમાં પણ મદદ કરે રોવું જણાવે છે:--
સમં સરસતિ સામિણી, એક કરૂં અરદાસ માતા દે જે મુઝને કરૂ વચન વિલાસ;
૨૫. ખાસી અને છાસીઃ એમ તેમ બાસઠ અને છાસ ...એમ પાઠાંતર ખ અને છા એકખીજાને બદલે લખાઇ જવાના હસ્તદોષથી સંભવે છે. આ અને રાસા માટે જીએ ફ઼ાર્બસ ગુજરાતી સભાના હસ્તલિખિત પુસ્તકોની સવિસ્તર નામાવલી પૃ. ૪૭ અને પૃ. ૭. વિ. ૬ ૨૨.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન વિભાગ સંબ પજૂન કથા સરસ (૧), પ્રત્યેક બુદ્ધ પ્રબંધ (૨) નલ દવદંતી (૩) મૃગાવતી (૪), ચઉપઈ ચાર સંબંધ. આઈ તું આવી તિહાં સમ દીધો સાદ,
સીતારામ સંબંધ પણિ સરસતિ કરે પ્રસાદ આ પા ચરિત્ર (પઉમ ચરિયમ)-સીતાચરિતના આધારે રચેલ છે. હિન્દુ રામાયણ માંથી અનેક આખ્યાને જૂદા જૂદા હિન્દુ કવિએ લખેલાં છે. કવિ કહે છે કે
જિનશાસન શિવશાસને સિતારામ ચરિત્ર સુણી જેરે
ભિન્નભિન્ન શાસન ભણું છે કે વાર્તા ભિન્ન કહિએ. આ નવ ખંડમાં લગભગ ૩૭૦૦ ગાથાને આ રાસ, ગેલછા ગાત્રીય પ્રસિદ્ધ રાયમલના પુત્રરત્ન અમીપાલ અને નેતસી, તથા ભત્રીજા રાજસીના આગ્રહે રચેલો છે. તેમાં કવિએ ગૂજરાતી, સિંધી, મારવાડી, મેવાડી, ઢુંઢારી, દિલ્હી વગેરે અનેક સ્થળોમાં ગીતો તથા દેશીઓ લઈ તેની લયમાં પિતાની દેશીઓ બનાવી કાવ્યચાતુરી એવી કુશલતાથી રસને ખીલવી બતાવી છે કે ન પૂછો વાત. આ કૃતિ તે કવિની અદ્ભુત થઈ છે અને તે ગૂર્જર કવિ શિરેમણી પ્રેમાનંદથી અનેકધા ટક્કર મારી કેટલીક બાબતમાં ચડી જાય છે. કવિ પતે આ કૃતિને માટે મગરૂર છે એમ તે છેલ્લે જે જણાવે છે તે પરથી સ્પષ્ટ થશે
સીતારામની ચોપાઈ જે હું તે વાચો રે. રાગ રતન જવાહર તણે, કુણ ભેદ લહે નર કારે નવરસ પડ્યા ઇહાં, તે સુઘડે સમજી લેજો રે, જે જે રસ પડ્યા હતાં, તે ઠામ દેખાડિ દે રેકે કે ઢાલ વિષમ કહિ તે, દુષણ મત દે કેઇ રે, સ્વાદ સાબૂણી જે હવે તે લિંગ હદે કદે ન હોઈ રેજે દરબારે ગયો હશે ટુંઢાકિ મેવાકિ ને દિલ્લી રે, ગુજરાત મા આડિમે તે કહિએ કાલ એ ભલી રે - મા કહે કાં નડી, વાંચતા વાદ લહેસા રે,
નવનવા રસ નવનવી કથા, સાલતાં શાબાશ દેશઆ રસ ખાસ પ્રકટ કરવા યોગ્ય છે. દેવચંદ લાલભાઈ પુસ્તકેદાર ફંડવાળા પાસેથી આની પ્રત મને જોવા મળી હતી. તેઓ પ્રકટ કરવા ઈચ્છતા હોય એમ જણાતું હતું, પણ આને ત્રણ ચાર વર્ષ થયાં છતાં કંઈપણ તે માટે પ્રયાસ થયો નથી જણાતો તે શોચનીય છે. આ રાસની કવિસ્વહસ્તલિખિત પ્રત આગ્રાભંડારમાં છે. ૨૦ બાવરવતરાસા
સં. ૧૬૮૫ ૨૧ ગૌતમપૃચ્છા
સ, ૧૬૮૬ ૨૨ થાવસ્થા ચોપાઈ
સં. ૧૬૮૧ [ થાવયા પુત્ર કથા લોકબદ્ધ પત્ર ૧૧ની જનગ્રંથાવલીમાં નોંધાયેલી છે. ] ૨૩ ચંપક શ્રેણીની ચોપાઈ સં. ૧૬૫ જાલેરમાં.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
કવિવર સમયસુન્દર
૧૨૭
આ અનુકંપાદાન ઉપર કથાનક છે. પેાતાના અધિક સ્નેહી શિષ્યના આગ્રહથી, ખે ખંડ કુલ ગાથા ૫૦૬. ગ્રંથાથ શ્લા. ૭૦૦. પ્રત આદજી કલ્યાણજીના તથા ધેારાજીના ભંડારમાં છે.
આમાં એ પણ બતાવ્યું છે કે સરજત ઉપર આધાર રાખનાર હાય છે પણ ઉધમ અને ભાવી અતેને ભાવી કરતાં ઉધમ અધિક છે.
"
સહુ ક્રા લેાક લહઈ છે' સરવું, તે ખેલ કેતા વાંસુ',
ઉધમ ઇ ઈમ પણિ ભાવી અધિ, સમયસુંદર કહઇ સાચું.
[ ચ'પકત્રેષ્ટિ કથા એ નામથી (૧) ૩૫૫ ક્ષેાકમાં, (૨) જયસેામ ( કવિ સમયસુંદર સાથે જેણે ઉપાધ્યાય પદ લીધું તે ગુણવનયના ગુરુ ) કૃત, (૩) વિમલગણિકૃત, એમ ત્રણ જૈન ગ્રંથાવલિમાં નોંધાએલ છે. ]
૨૪ ધનદત્ત ચેાપાઇ સ૦ ૧૬૯૬ આસા માસ. અમદાવાદમાં.
આ વ્યવહારશુદ્ધિ પર કથાનક છે. શ્રાવકે વ્યવહારમાં કેવી રીતે વર્તવું એ આને ઉદ્દેશ છે. શુદ્ધ વ્યવહાર–ચેાખવટભર્યો વ્યવહાર કર્યા તે કવિ બતાવે છે. શ્રાવકના ૨૧ ગુણ ગણાવે છે.
વિષ્ણુજ કરત વાણીયઉ, સાહજી, આછું નાપઇ ટાંક, અધિક પિણ તેાલ' નહી, સાહજી, મનમાંહિ આણુઇ સાંક
સુણુઉ રે ભવિકજન, શ્રાવક ગુણ ઇકવીસ ણિ પરઈસખર વચન ન કહખ઼ નિખર, સા॰ નિખર સખર ન કહે જિષ્ણુ વેલા દેવું કર્યું, સા॰ તિ િવેલા તે દેહ-સુ॰ ગુરુ” કદિ ખેલઇ નહિ, સા॰ સાચું ફ્રુઇ નિતમેવ, પહિલઉ વ્યવહાર શુદ્ધિ ગુણ, સા॰ મ કહ્યુ અહિં તદેવ. સુ૦
લગભગ દાઢસા ટુંકને આ રાસ છે. આની પ્રત અમદાવાદમાં, ધેારાજી અને પાટણુના ભંડારમાં છે. પાટણના હાલાભાઇના ભંડારના ડાબડા ૮૨ માં પત્ર ૯ ની આ રાસની એક પ્રત છે તેની અંતે લખ્યું છે કે સ ગાથા ૧૬૧ શ્રી સમયસુંદર મહાપાધ્યાયાનાં પૌત્રણ ૫. હુ કુશલ ગણના સંશોધિતા. સા. હજી ધનજી સુશ્રાવિકાગ્રહે. ' પત્ર ૯. આ પરથી જણાય છે કે કવિની શિષ્યપરંપરા હતી અને તે પૈકી તેના શિષ્યના શિષ્યનું નામ પતિ કુશલ હતું.
[ ધનદત્ત કથા ( ૧ ) શ્લાકદ્દ પત્ર ૨૪, (૨) ગદ્યમાં પત્ર ૧૦, (૩) પત્ર ૧૭ માણિક્યસુંદર કૃત, ( ૪) ૩૩૦ શ્લાકની, એમ ચાર અને સૌથી પ્રાચીન તાડપત્રમાં લખેલી અમરચંદ્ર કૂત એમ પાંચ જૈન ગ્રંથાવલિમાં નોંધાયેલ છે. ]
૨૫ સાધુવંદના સ′૦ ૧૬૯૭ ( લીં॰ ભીંડાર )
૨૬ પાપ છત્રીશી સ૦ ૧૬૯૮ અહિમદપુરમાં. ( પૂરચંદજી નહાર પાસે પ્રત છે ). ૨૭ સુસઢ રાસ-આ પ્રાપ્ત થયેલ નથી. [ મૂળ આ કથા પ્રાકૃતમાં દેવેદ્રસૂરિ કૃત ૫૩૭ ગાથામાં અને ખીજી પ્રાકૃતમાં ૩૫૦ ગાથા, જૈન ગ્રંથાવલિમાં નોંધાયેલ છે. ]
૨૮ પુણ્યાય રાસ ( રહેલાનેા અપાસરા તથા રત્નવિજયજીના ભાર. અમદ્દાવાદ )
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
જનવિભાગ
૨૯ પુજા ઋષિનો રાસ.
નાગપુરીય તપાગચ્છની પટ્ટાવલિમાં થએલા એક મુનિના તપનું વર્ણન કરવા સમયસુંદર ઉપાધ્યાયે આ રાસ કરેલો જણાવ્યો છે. પાર્ધચંદ્રસુરિ સંતાનીય વિમલચંદ્રસૂરિ થયા તેની પાસે પુજા મુનિએ રાજનગરમાં વિ. સં. ૧૬૭૦ માં અષાઢ શુદિ ૯ ને દિને દીક્ષા લીધી, અને ત્યાર પછી ઉગ્ર તપ ક્રિયા કરી ૧૨૩૨૨ (?) ઉપવાસ કર્યા અને બીજા અનેક તપ કર્યા. આ સર્વ તપની સંખ્યા વગેરે ઉક્ત રાસમાં આપી છે.
આ સિવાય કવિએ અનેક સ્વાધ્યાય (સઝ ), સ્તવનો, પદ વગેરે ટુંકી કવિતાઓ રચેલી છે –
સઝાયો–મહાસતી યા મહાપુરુષે પર લખેલી, અને બીજી વૈરાગ્યપદેશક સઝાય એમ બે પ્રકારે છે, (૧) રાજુલની સઝાય. (પ્રથમ ચરણ–રાજુલ ચાલી રંગશું રે )
ગજસુકુમાલ સ૦ (નયરી દ્વારામતિ જાણિજી ) અનાથી મુનિ સ (શ્રેણિક રયવાહી ચડ્યો) બાહુબલિ સહ (રાજતણા અતિ લોભિયાવીરા મહારા ગજથકી ઉતરે). ચેલણું સ૦ (વીર વાદી વલતાં થકાંજીવરે વખાણી રાણું ચેલાજી ) અરણક મુનિ સવ-(અરણિક મુનિવર ચાલ્યો ગેચરી) કરકંડ સવ-(ચંપા નગરી અતિ ભલી, હું વારી લાલ ) નમિરાજર્ષિ સ. પ્રસન્નચંદ રાજર્ષિ સસ્થૂલભદ્ર સ૦ મેઘરથ રાય સવ-દશમે ભવે શ્રી શાંતિજી, મેઘરથ જીવડો રાય-રડારાજધન્ય
ધન્ય મેઘરથ રાયજી, જીવદયા ગુણખાણ) શાલિભદ્ર સહ (પ્રથમ ગવાળિયા તણે ભજી, દીધું મુનિવર દાન. ) ભૂદેવ-નાગિલાની સ૦ (અર્ધ મંડિત ગેરી નાગલા રે-આ દેશી વિનય વિજય
અને યશોવિજય કૃત શ્રીપાળરાસમાં લેવાઈ છે) અપ્રગટ. ધનાની સઝાય-(જગિ જીવન વીરજી, કવણ તમારે શીષ)-અપ્રકટ. (૨) નિંદા પર-(નિંદા ભ કરજો કેઈની પારકી રે)
માયા પર-( માયા કારમીરે માયા મકર ચતુર સુજાણ.) દાનશીલ તપ ભાવ પર– ( રે જીવ જિન ધર્મ કીજીએ. ) બીડા પર-(બેબીડા તું ધોજે મનનું ધોતીયું રે). પંચમઆરાપર
(શ્રાવકના) એકવીસ ગુણે સર (પુરણચંદજી નહાર-કલકત્તા પાસે પ્રત છે)–આ કદાચ વ્યવહાર શુદ્ધિ રાસનો ભાગ હોય. સ્તવને
(૧) મુનિસુવ્રત સ્વામી સ્ત... (પખવાસાનું સ્તવ)–૧૫ દિવસના ઉપવાસ કરવાના તે ઉપર-(જંબુંદીપ સહામણ, દક્ષિણ ભરત ઉદાર)
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
કવિવર સમયસુન્દર
ઋષભદેવ સ્તવન. તીર્થમાલા સ્તવન (શત્રુંજયે ઋષભ સમસ્ય) રાણકપુર ત સં ૧૬૭૬ (રાણપુર રળિયામણું રે...શ્રી આદીશ્વર દેવ મન મોયું રે અષ્ટાપદ ગિરિ સ્તવ (મનડે અષ્ટાપદ મે માહરાજી, નામ જપું નિશિદાસજી ) સીમંધર સ્ત૦ (ધન ધન ક્ષેત્ર મહાવિદેહછે.).
શત્રુંજય મંડળ શ્રી આદિનાથ સ્તવન-સં. ૧૬૯૯ માં કવિના હાથનું લખાયેલું પંડિત લાવચંદ પાસે છે. “સંવત સેલ ૯૯ વર્ષે ભાદવા સુદિ ૧૩ દિને લિષિતં . સ્વયમેવ એમ છેલ્લે ઉલ્લેખ છે. તેમાંની ૨૨ મી કડી
ચંચલ જીવ રહે નહીંછ રાચઈ રમણ રૂપ:
કામ વિટંબણુ સી કહુજી તું જેણુ તે સરૂપ તે જિનહાં પિતાના “આદિજિન વિનતિ” સ્તવનમાં થોડા ફેરફાર સાથે લીધી જણાય છે,
(૨) પંચમી તપ પર લઘુ સ્તર-(પંચમી તપ તમે કરે રે પ્રાણી.) પંચમી તપ પર વૃદ્ધ (મોટું) સ્તવ-ઢાલ ૩ નું (પ્રણમી શ્રી ગુરુપાય, નિર્મલ જ્ઞાન ઉપાય) જ્ઞાન પંચમી એ જૈનમાં જ્ઞાન વૃદ્ધિ અર્થે એક ધાર્મિક પર્વ છે. આમાં જણાવ્યું છે કે
જ્ઞાન વડે સંસાર, જ્ઞાન મુગતિ દાતાર, જ્ઞાન દી કહ્યો એ, સાચો સવ એ. જ્ઞાન લોચન સુવિકાશ, લોકાલોક પ્રકાશ,
જ્ઞાન વિના પશુ એ, નર જાણે કિર્યું . એકાદશી વૃદ્ધ સ્તર ૧૩ કડીનું. (સમવસરણ બેઠા ભગવંત, ધરમ પ્રકાશે શ્રી અરિહંત). મૌન એકાદશી નામના ધાર્મિક પર્વ પર જેસલમેરમાં સં૦ ૧૬૮૧ ઉપધાન તપ સ્ત-(શ્રી મહાવીર ધરમ પરગાસે, બેડી પરષદ બાર ) પિષધવિધિ સ્ત– (૩) વિનતિ એટલે સંબોધન રૂપે આપવીતિ- સ્વદોષ જણાવી પ્રભુની કરુણું અને દયા ભાંગવા માટે જેમાં આર્જવ પૂર્વક વિનતિ કરવામાં આવી છે તેવા વિનતિ સ્તવને. મહાવીર વિનતિ સ્તર (વીર સુણે મારી વિનતિ, કરજોડી હું કહું મનની વાત )
આ જેસલમેરમાં વાચનાચાર્ય પોતે હતા ત્યારે બનાવ્યું છે. અમરસરપુર મંડન શીતલનાથ વિનતિ સ્ત
(મેરા સાહેબ હે, શ્રી શીતલનાથ કિ, વિનતિ સુણે એક મેરડી) આયણ (આલેચના) રૂપે વિનતિ સ્તવ (૪) છંદપાર્શ્વનાથ છંદ (આપણુ ઘર બેઠાં લીલ કરે.) (૫) દાદાજી સ્ત(ખરતરગચ્છમાં પિતાની ગુરુપરંપરામાં થયેલ જિન કુશલ
સૂરજી “દાદાજી” તરીકે ઓળખાય છે, ઘણું ચમત્કારી હેઈ તેમણે સમરતાં
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 જૈનવિભાગ ઘણાને પરચા આપ્યા છે એમ મનાય છે. એ પરચો કવિને મળ્યું હતું તેવું આ સ્તવનમાં જણાવેલ છે, તેમજ પિતાની કૃતિમાં પણ સ્તુતિ રૂપે તેમ સાંનિધ્ય લઈને અવ્યાહન કરેલું છે. (આદિ ચરણ-આયો આયેજી સમરત દાદજી આ.) સ્તુતિઓ, પ્રભુ સ્તુતિ. વિમલાચલ ઋષભ સ્તુતિ. 21 કેટલાંક પદા, વૈરાગ્ય-ઉપદેશ બેધક ટુંકાં કાવ્યોને “પદ' એ નામ અપાય છે. જે મળેલાં તે આ નિબંધમાં ઉદ્ધત કર્યો છે. બધાં હિન્દી ભાષામાં છે. અન્ય કૃતિઓ–ઉપરક્ત સિવાય કવિની અન્ય કૃતિઓ હવાને સંભવ છે. એ પૈકી ઋષિમંડળ પર પિતાની ટીકા કે સ્તવન-કંઈ પણ હોવું જાઈએ, 27 26 ઉપર સઝાયે, સ્તવનો, પદ વગેરે સર્વ મુદ્રિત થયાં છે. જુઓ જૈનપ્રબેધ સઝાયમાળા, રત્નસાગર, રતનસમુચ્ચય, જનકાવ્યસંગ્રહ ચૈત્યવંદન સ્તુતિસ્તવનાદિ સંગ્રહ. 27 કારણ કે ખ૦ શિવચંદ પાઠકે 24 જિન પ્રજા સં. 1779 (નંદ મુનિ નાગધરણી) વર્ષમાં આશો સુદ 2 ને શનિને દિને જયપુરમાં રચેલ છે તેમાં સમયસુંદરની આ કૃતિને પિતે આધાર લીધેલો જણાવ્યો છે - સમયસંદર અનુગ્રહી ઋષિમંડલ, જિનકી શોભ સવાયા, પૂજા રચી પાઠક શિવચંદે આનંદ સંધ વધાયા રત્નસાગર ભાગ 1 લે પૃ. 288.