Book Title: Kavi Hasturich aur Unki Vaidyak Krutiya
Author(s): Rajendraprasad Bhatnagar
Publisher: Z_Jaganmohanlal_Pandit_Sadhuwad_Granth_012026.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210373/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi hastiruci aura unako vaidyaka kRtiyA~ DaoN0 rAjendraprakAza bhaTanAgara udayapura (rAja.) jaina vidvAnoM dvArA viracita vaidyaka-granthoM meM hastiruci-kRta 'vaidyavallabha' kA anyatama sthAna hai| yaha grantha uttara-madhyayugIna jaina yati evaM vaidyoM kI paramparA meM bahuta samAdRta huaa| rAjasthAna evaM gujarAta meM isakA paryApta pracAra-prasAra rhaa| arAvalI parvatamAlA ke pazcima meM gujarAta aura mAravAr3a kA kSetra parasAra jur3A huA hai| prAcIna samaya meM donoM kSetroM meM eka hI apabhraMza bhASA bolI jAtI thI, jisase kAlAntara meM, sambhavataH caudahavIM zatI ke bAda, pradezoM va rAjyoM kI bhinnatA ke AdhAra para gujarAta meM gujarAtI evaM mAravAr3a meM marubhASA vikasita hii| parantu sAMskRtika AdAna-pradAna to bahuta samaya bAda taka pracalita rhaa| mAravAr3a kSetra ke jaina yati-muni mAravAr3a evaM gajarAta meM vicaraNa karate rahate the| hastiruci kA bihAra bhI pazcimI bhArata meM rhaa| ataH unakA yaha grantha isa kSetra meM bahata prasiddha rhaa| kavi-paricaya hastiruci tapAgacchIya ruci zAkhA ke zvetAmbara jaina yati the / inhoMne svayaM ko 'kavi' kahA hai / "citrasena padmAvati rAsa' (gujarAtI) ke anta meM unhoMne apanI guru-paramparA dI hai : ___ tapAgaccha meM 'hIravijayasUri' hue, jinhoMne bAdazAha akabara ko pratibodha diyA thaa| unake paTTadhara "vijayasenasari' hue, unake paTTadhara 'vijayadevasUri' hue| unake gaccha meM 'kaviyoM kI paramparA meM 'lakSmIruci' kavi hue, unake ziSya vijayakuzala' kavi hue, unake ziSya 'udayaruci' kavi hue| udayaruci ke sattAIsa ziSya the jo japa, tapa aura vidyA meM nipaNa the| unameM se eka 'hitaruci hue| unake hI ziSya 'hastiruci' hue| ye prakANDa vidvAn aura prasiddha cikitsaka the| hastiruci kI gujarAtI bhASA meM 'citrasena padmAvati rAsa' nAmaka kAvya-racanA milatI hai| isakI racanA kavi ne ahamadAbAda meM saMvat 1717 (1660 I0) vijayAdazamI ke dina pUrNa kI thii| 'hastiruci gaNi' ke anya grantha bhI milate hai| mohanalAla dalIcanda desAI ne inakA grantha-praNayanakAla saMvat 1717 se 1739 mAnA hai| parantu inakI 'SaDAvazyaka' para vi0 saM0 1697 meM likhI vyAkhyA bhI milatI hai| ataH inakA grantharacanAkAla saM0 1695 se 1740 taka mAnanA ucita hogaa| nizcitarUpa se kahA nahIM jA sakatA ki hastiruci kisa kSetra ke nivAsI the| jaina-mani vihAra karate hue anyatra bhI jAte rahate haiN| kucha inheM mAravAr3a kSetra kA mAnate haiN| parantu inakA gujarAta-nivAsI honA pramANita hotA hai| vaidyaka para inakI do racanAe~ milatI haiM : 1. vaidyavallabha aura 2. vandhyAkalpacaupaI / 1. jaina gurjara kavio (guja0), bhAga 2, pR0 185-86 para uddhRta / 2. mo* da0 desAI, 'jaina sAhityano itihAsa', pR0 664 / 38 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 paM0 jaganmohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha [khaNDa vaidyavallabha yaha grantha mUlataH saMskRta meM padyabaddha likhA gayA thaa| phira usakA saMbhavataH lekhaka (hastiruci) ne hI gujarAtI meM anuvAda kiyA thA / mUla-grantha kA racanAkAla vi0 saMvat 1726 (1669 I0) diyA hai : "teSAM zizunA hastirucinA savaidyavallabho granthaH / rasanayanamuniMduvarSe (6271 = 1726)paropakArAya vihitoyaM // " grantha ke anta meM kisI-kisI pANDulipi meM nimna do padya milate haiM, jinase jJAta hotA hai ki tapAgaccha ke udayaruci hitaruci Adi aneka ziSya hue jo 'upAdhyAya' padavI dhAraNa karate the| hitaruci ke ziSya hastiruci hue / "zrImattapAgaNAMbhojanAyakena nabhomaNi / prAjJodayarucirnAma babhUva viduSAgraNI // 55 / / tasyAneke mahaziSyA hitAdizcayo vasa / jaganmAnyArupAdhyAyapadasya dhArakA'bhavan" / / 56 // grantha kI antima puSpikA isa prakAra milatI hai: "iti zrImattapAgacche mahopAdhyAya zrI hitacigaNitacchiSyakavihastirucikRta vaidyavallabhe zeSayoganirUpaNA vilAsaH // " "iti zrI kavihastirucikRtavaidyavallabho grantha sampUrNa // shrii||" isa grantha meM ATha "vilAsa' (adhyAya) haiM : 1. sarvajvarapratIkAranirUpaNa (28 padya) 2. strIrogapratIkAra (41 padya) 3. kAsa-kSaya-zoka-phiraMga-vAyu-pAmA-dadru-raktapitta-prabhRti rogapratIkAra (30 padya) 4. dhAtu-prameha-mUlakRcchra-liMgavardhana-vIryavRddhi-bahumUtra-prabhRtirogapratIkAra (29 padya) 5. guda-rogapratIkAra (24 padya) 6. vireci-kuSThaviSagulmamandAgni-pAMDu-kAmalodararogaprabhRtipratIkAra (26 padya) 7. ziraHkarNAkSibhramamUsiMdhivAta graMthivAta raktapittasnAyukAdiprabhRtipratIkAra (42 padya) 8. pAka-guTikAdhikAra-zeSa roganirUpaNa-sannipAta-hikkA-jAnukampAdi-pratIkAra (40 pdy)| isameM rogAnusAra yoga kA saMgraha hai / saba yoga anubhUta, sarala aura viziSTa haiN| 'prokto'ya kavi hastinA' (1910), 'etad hastikavermatam' (2 / 1, 2), 'kavihastinA mataH' (2018), 'dattaM sahastikavinA' (6 / 24), 'kAritaM kavinA' (2 / 33, 3 / 13), 'hastinA kathitaM' (2029) Adi kahane se jJAta hotA hai ki ye yoga hastiruci ke anubhuta aura nirdiSTa the| zvetapradara ko isameM 'striyoM kA dhAturoga' (2017) kahA gayA hai tathA rakta TahA 1 yaha grantha matharA nivAsI paM0 rAdhAcandra zarmA kRta brajabhASA TokA-sahita veMkaTezvara presa bambaI se saM0 1978 meM prakAzita huA thaa| 2. durgAzaMkara kevalarAma zAstrI ne likhA hai : "yaha graMtha saM0 1670 meM racA gayA thA, aisA goMDala ke itihAsa meM likhA hai, kartA kA nAma hastiruci ke sthAna para hastisUri diyA hai|" ('Ayurvedano itihAsa', pR0 244) / 3. bhaNDArakara oriyaNTala ricasaM insTITyUTa, pUnA ke granthAgAra meM pANDulipi kra. 599 / 1899-1915 / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4] kavi hastiruci aura unakI vaidyaka kRtiyA~ 303 pradara ko kevala 'pradara' kahA gayA hai| kucha laukika evaM pArivArika kAryasiddhi ke prayoga bhI die hai-jaise-'atha zvasuragRhe taruNI tiSThati tatra prayogaH' yaha sabhI kI yoni meM dhUpa dene kA yoga hai| puruSaliMgavRddhikara prayoga bhI die haiM / vAjIkaraNaprayogoM meM 'madanavRddhipAka' (8115-17) vizeSa mahatvapUrNa hai| methI ke pAka ko 'mAgadhIpAka' (7 / 30-34) kahA hai| vijayA (5 / 4), ahiphena (4 / 20, 5 / 4) aura akarakarA (4 / 23) kA yogoM meM prayoga huA hai| liMgalepa' (4 / 19.20) 'kAmezvaraguTikA' (4 / 24-25) aphIma, jAyaphala aura jAvitrI kA yoga hai / 'nAgabhasma vidhi' (4 / 2829) bhI dI hai| udara roga meM 'vajrabhedIrasa' (6 / 1-2) batAyA hai, parantu yaha rasayoga nahIM hai, kevala kaSThauSadhiyAM haiN| rasayoga bhI die hai, jaise-sarvakuSThArurasa (6 / 3-4), icchAbhedorasa (6 / 5-7) mandAgnihA guTikA (6 / 17-18) / 'srotavRddhiroga' se sambhavataH vRddhi roga (AmavRddhi) liyA gayA hai (5 / 21) / vibhinna rogoM meM isa grantha ke viSiSTa ekauSadhi-yoga atyanta upayogI hai : 1. ekAntarajvara (viSamajvara) meM dhattUrapatrasvarasa aura dahI (1 / 14) / 2. garbhadhArakayoga . saga mahiSIdagdha aura ajAmatra (2 / 9) / 3. putrapradayoga RtukAla meM pArasapIpalabIja, mizrI, zarkarA (2 / 8) / 4. garbhapAtarodhaka dhAya ke phUla, mizrI (2 / 9) / 5. garbhavRddhikara jAzukI puSpa-zItala jala meM pIsakara (2 / 12) / 6. garbhapAtakara soMTha va usase pAMca gunA rasona kA kvAtha (2 / 18) / alasI kA tela va gur3a (2 / 21) / alasI kA tela va guggula (2 / 22) / 7. garbharodhaka palAzabIja kI rAkha, zItala jala meM (2 / 27) / 8. kAsa-zvAsa-kSaya-hRdroga snuhIdugdha va gur3a (3 / 11) / 9. zvAsa-kAsa vAsAsvarasa va madhu (3 // 12) / 10. kSayaroga arkadugdhabhAvita saiMdhava lavaNa (3 / 15) / 11. raktapitta roga meM mRtatAla (haratAla bhasma), sigurasa ke sAtha deM (3 / 29) / 12. mizrI milA huA bakarI kA dUdha (2 / 30) / 13. vAjIkaraNa kRSNa muzalIkanda-cUrNa va go ghRta (48) / 14. prameharoga palAza ke phUla va vaMga bhasma (4 / 12) / 15. napuMsakatA baigana meM rakhakara pakAyA huA hiMgula (4 / 15) / 16. uSNavAta mUtrakRcchra sUryakSAra (zorA) aura mizrI (4 / 16) / 17. azmarI yavakSAra, zarkarA, gAya kA takra (4 / 18) / 18. bahumUtra garAja va kAle tila, bAsI jala se (4 / 26) / 19. liMgavyAdhi nAgabhasma va mizrI ( 4 / 27) / 20. arzaroga thUharake dUdha kA lepa (5 / 9) / indrajava va bar3a ke dUdha kA sevana (5 / 9) / 22. bhilAve ke vikAra meM (sUjana) makkhana aura tila; dUdha aura mizrI, ghI aura mizrI kA lepa kareM (5 / 12) / 21. , Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 paM0 jaganmohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha [khaNDa 23. kramiroga mahAnimbapatrasvarasa kA sevana (5 / 14) / 24. kAmalA (pIliyA) gadhe kI lIda aura dahI milAkara sevana kareM (6 / 21) / 25. zirovyathA Amra ke chAla ko jala meM pIsa lepa kareM (77) / 26. mukhapiDikA (javAnI kI kuMsiyA~) mAjUphala ko cAvala ke dhobana meM ghisakara lepa kareM (7 / 20) / 27. dA~toM kA hilanA anAra kI chAla ke cUrNa kA maMjana (7123) / 28. snAyukaroga (nAharu) gondI kI jar3a ko manuSya mUtra meM pIsakara lepa kareM (7 / 24) / 29. // mahue~ ke patte bA~dhe (7 / 25) / 30. " " Aka ke dUdha kA lepa kareM (7 / 26) / 31. saMkhiyA kA viSa caulAI kA rasa va mizrI athavA noMbU kA rasa sevana kareM (85) / 32. pAdatraNa (vivAI phaTanA) . moma, rAla, sAbuna ko makkhana meM milAkara lepa kareM athavA tila aura bar3a kA dUdha pIsakara lepa kareM (8 / 26) / grantha ke anta meM 'jvarAtisAra nAzaka guTikA' 'murAdizAha' dvArA nirmita hone kA ullekha hai : "kSaudreNa vA patrarasena kAyAM varAtisArAmayanAzino vaTA / rUpAgnibalavIryavarddhanI 'marAdisAhena' vinirmitA vaTo // 40 // " yaha murAdazAha auraMgajeba kA bhAI thA, jo 1661 I0 meM mArA gayA thA / zoghra hI yaha grantha lokapriya hA gayA thaa| isakA lAkapriyatA isa tathya se jJAta hoto hai ki isa grantha kI racanA ke tIna varSa bAda arthAt saM0 1729 meM meghabhaTTa nAmaka vidvAn ne isa para saMskRta-TAkA likhA thA, isakA puSikA meM likhA hai : "vi0 saM0 1729 varSe bhAdrapadamAse site pakSe bhaTTameghaviracitasaMskRtaTAkATippaNosahitaH sampUrNaH // " yaha TIkAkAra zaiva thaa| isake prapitAmaha kA nAma nAgarabhaTTa, pitAmaha kA nAma kRSNabhaTTa aura pitA kA nAma nIlakaNTha diyA hai| meghabhadra ko saMskRta TokA ke atirikta isa para hindo, rAjasthAno aura gujarAto meM 'stabaka' aura 'vivecana' likhe gaye hai| vandhyAkalpacaupaI nAgarI-pracAriNI sabhA ke khoja-vivaraNa pR0 33 para inako isa racanA kA ullekha hai / isake antima bhAga meM yaha likhA hai-'kahiM kavi hasti harinoM dAsa / ' ataH sambhavataH yaha kisI anya ko racanA bho ho sakatI hai| vastutaH hastiruci jainaryAta-muniyoM kI paramparA meM aisI vibhUti haiM jinakA Ayurveda ke prati mahAn yogadAna hai|