Book Title: Karm ka Bhed Prabhed
Author(s): Rameshmuni
Publisher: Z_Jinvani_Karmsiddhant_Visheshank_003842.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229853/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma ke bheda-prabheda 0 zrI rameza muni zAstrI karma ke mukhya bheda do haiM-dravya karma aura bhAva karma / karma aura pravRtti ke kArya aura kAraNa bhAva ko saMlakSya meM lekara pudgala paramANuoM ke piNDa rUpa karma ko dravya-karma kahA hai aura rAga-dveSa rUpa pravattiyoM ko bhAva karma kahA jAtA hai / jaise vRkSa se bIja aura bIja se vRkSa kI paramparA anAdi kAla se calatI A rahI hai, ThIka usI prakAra dravyakarma se bhAvakarma aura bhAvakarma se dravyakarma kI paramparA arthAt silasilA bhI anAdi hai| isa sandarbha meM yaha bhI kahA jA sakatA hai ki AtmA se sambandha jo kArmaNavargaNA hai, pudgala hai-vaha dravyakarma hai| dravyakarma yukta AtmA kI jo pravRtti hai, 'rAgadveSAtmaka jo bhAva hai vaha bhAvakarma hai| 5-pAyu dravyakarma kI mUlabhUta pravRttiyA~ pATha haiN| jo sAMsArika-AtmA ko anukUla aura pratikUla phala pradAna karatI haiN| unake nAma isa prakAra haiM 1-jJAnAvaraNIya 2-darzanAvaraNIya 6-nAma 3-vedanIya 7-gotra 4-mohanIya -antarAya 1. (ka) nANasAvaraNijjaM daMsaNAvaraNaM tathA / / veyaNijjaM tahA mohaM AukammaM taheva ya // nAmakammaM ca goyaM ca, antarAyaM taheva ya / evameyAiM kammAiM, aTThava u samAsapo // -uttarAdhyayana sUtra a0 33/2-3 // (kha) sthAnAGga sUtra 8/3/566 // (ga) bhagavatI sUtra zataka-6 uddezAha (gha) prajJApanA sUtra 23/1 / / / (Ga) prathama karma grantha gAthA-3 / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma ke bheda-prabheda ] [ 35 ina ATha karma pravRttiyoM ke saMkSipta rUpa se do avAntara bheda haiM- cAra ghAtI karma' aura cAra aghAtI ra karma / .2 ghAtIkarma 1 - jJAnAvaraNIya 2- darzanAvaraNIya 3 - mohanIya 4- antarAya jo karma AtmA ke svAbhAvika guNoM ko AcchAdita karate haiM, unheM vikasita nahIM hone dete haiM, ve karma ghAtI karma haiM / ina ghAtI karmoM kI anubhAga-zakti kA asara zrAtmA ke jJAna, darzana Adi guNoM para hotA hai / jisase Atmika guNoM kA vikAsa avaruddha ho jAtA hai / ghAtI karma AtmA ke mukhya guNa ananta jJAna, ananta darzana, ananta sukha aura ananta vIrya guNoM kA ghAta karatA hai / jisase AtmA apanA vikAsa nahIM kara pAtI hai / jo aghAtI karma AtmA ke nija-guNoM kA pratighAta to nahIM karatA hai, kintu AtmA ke jo pratijIvI guNa haiM unakA ghAta karatA hai ataH vaha aghAtI karma hai / ina praghAtI - karmoM kI anubhAga zakti kA asara jIva ke guNoM para to nahIM hotA, kintu praghAtI karmoM ke udaya se AtmA kA paudgalika dravyoM se sambandha jur3a jAtA hai| jisase AtmA 'amUrto'pi mUrta iva' pratIta hotI hai / yahI kAraNa hai ki zraghAtI - karma ke kAraNa AtmA zarIra ke kArAgRha meM Abaddha rahatI hai jisase AtmA ke zravyAbAdha sukha, aTala avagAhanA, amUrtikatva aura agurulaghu guNa prakaTa nahIM hote haiM / 1. 1. jJAnAvaraNIya karma : jIva kA lakSaNa upayoga hai / 3 upayoga zabda jJAna aura darzana ina donoM kA saMgrAhaka hai / jJAna sAkAropayoga hai aura darzana nirAkAropayoga hai / ( ka ) gommaTasAra karmakANDa & || kha) paMcAdhyAyI 2 / 668 // aghAtIkarma 1 - vedanIya 2- Ayu 3-nAma 4 - gotra 2. ( ka ) paMcAdhyAyI 2 / 666 // ( kha ) gommaTasAra - karmakANDa - // 3. (ka) uvaoogalakkhaNeNaM jIve - bhagavatI sUtra 13/4/4/80 / / (kha) uvaprogalakkhaNe jIve -bhagavatI sUtra 2/10 / / (ga) guNamo uvaoogaguNe - sthAnAMga sUtra 5 / 3 / 530 / / - uttarAdhyayana sUtra 28 / 10 || (gha) jIvo uvaprogalakkhaNo (Ga) dravyasaMgraha gAthA - 1 (ca) tattvArtha sUtra - 2 / 8 // 4. jIvo uvayogamaMtrI, uvaprogo 5. tattvArtha sUtra bhASya 2 / 6 // Jain Educationa International NANadaMsaNo hoI // niyamasAra - 10 / / For Personal and Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ karma siddhAnta isa karma ke prabhAva se jJAnopayoga AcchAdita rahatA hai| AtmA kA jo jyotimeya svabhAva hai, vaha isa karma se AvRtta ho jAtA hai| prastuta karma kI paritulanA kapar3e kI paTTI se kI gaI hai| jisa prakAra netroM para kapar3e kI paTTI lagAne para netra-jyoti yA netra jJAna avaruddha ho jAtA hai usI prakAra isa jJAnAvaraNa-karma ke kAraNa AtmA kI samasta vastuoM ko yathArtha rUpa se jAnane kI jJAna-zakti Acchanna ho jAtI hai / ' jJAnAvaraNa karma kI uttara-prakRttiyA~ pA~ca prakAra kI haiM2 1-matijJAnAvaraNa 3-avadhijJAnAvaraNa 2-zrutajJAnAvaraNa 4-manaH paryAya jJAnAvaraNa 5-kevala jJAnAvaraNa / isa karma kI uttara prakRtiyoM kA vargIkaraNa dezaghAtI aura sarvaghAtI ina do bhedoM ke rUpa meM bhI huA hai / jo prakRti-svaghAtya jJAnaguNa kA pUrNarUpeNa ghAta karato hai vaha sarvaghAtI hai aura jo jJAnaguNa kA AMzika rUpa se ghAMta karatI hai vaha prakRti deza-ghAtI kahalAtI hai| deza-ghAtI prakRtiyA~ cAra haiM, ve ye haiM-mati jJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa aura manaHparyAya jJAnAvaraNa aura sarvaghAtI prakRti kevalajJAnAvaraNIya hai| sarvaghAtI prakRti kA abhiprAya yaha hai ki kevalajJAnAvaraNIya karma AtmA ke jJAna guNa ko sarvathA rUpa se AcchAdita nahIM karatA hai| parantu yaha kevala "kevalajJAna" kA hI sarvathA nirodha karatA hai| nigoda-avasthA meM bhI jIvoM ke utkaTa-jJAnAvaraNIya karma-udita rahatA hai / jisa prakAra dIptimAn-sUrya ghanaghora ghaTAoM se AcchAdita hone para bhI usakA prakharaprakAza prAMzika rUpa se anAvRtta rahatA hai| jisake kAraNa hI dina aura rAta kA bheda bhI jJAta ho jAtA hai / usI prakAra jJAna kA jo anaMtavAM bhAga hai vaha bhI 1. (ka) sarauggayasasinimmalayarassa jIvassa chAyaNaM jamihaM / pANAvaraNaM kammaM paDovamaM hoi evaM tu / / sthAnAMga ttiikaa-2/4/105|| (kha) prathama karmagrantha-gAthA-6 2. (ka) nANAvaraNaM paMcavihaM, suyaM AbhiriNabohiyaM / prohinANaM caM taiyaM, maNanANaM ca kevalaM // uttarAdhyayana sUtra-33/4 // (kha) tattvArtha sUtra-8/6-7 // (ga) prajJApanA sUtra-23/2 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma ke bheda-prabheda ] [ 37 sadA-sarvadA anAvRtta rahatA hai / jaise ghanaghora-ghaTAoM ko vidIrNa karatA huA sUrya prakAzamAna ho uThatA hai, usakI svarNima-prabhA bhUmaNDala para AtI hai para sabhI bhavanoM para usakI divya kiraNeM eka samAna nahIM girtiiN| bhavanoM kI banAvaToM ke anusAra manda, mandatara aura mandatama giratI haiM, vaise hI jJAna kA divya Aloka matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa Adi karma-prakRtiyoM ke udaya ke tAratamya ke anusAra manda, mandatara aura mandatama ho jAtA hai / jJAna AtmA kA eka maulika guNa hai / vaha pUrNarUpeNa kabhI bhI tirohita nahIM ho sktaa| yadi vaha divya guNa tirohita ho jAya to jIva ajIva ho jaaegaa| isa karma kI nyUnatama sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti tIsa koTA-koTi sAgaropama kI hai| 2. darzanAvaraNIya karma : vastuoM kI vizeSatA ko grahaNa kiye binA unake sAmAnya dharma kA bodha karanA darzanopayoga hai| isa karma ke kAraNa darzanopayoga AcchAdita hotA hai / jaba darzana guNa parisImita hotA hai, taba jJAnopalabdhi kA dvAra bhI avaruddha ho jAtA hai| prastuta karma kI paritulanA anuzAstA ke usa dvArapAla ke sAtha kI gaI hai jo anuzAsaka se kisI vyakti ko milane meM bAdhA pahu~cAtA hai, usI 1. (ka) savvajIvANaM pi ya NaM akkharassa aNaMtabhAgo Niccu ghADiyo havai / jai puNa so vi AvarijjA teNaM jIvA ajIvattaM pAvejjA / suTThavi mehasamudaye hoi pabhA candasUrANaM / nandIsUtra-43 // (kha) dezaH-jJAnAsyA''bhinibodhikAdibhAvRNotIti dezajJAnAvaraNIyam, sarva jJAnaM kevalAkhyamAvRNotIti sarvajJAnAvaraNIyaM kevalAvaraNaM hi Aditya kalpasya kevljnyaanruupsy| jIvasyAcchAdakatayA sAndrameghavRndakalpamititatsarvajJAnAvaraNaM / matyAdyAvaraNaM tu ghanAticchAditAdityeSatprabhAkalpasya kevalajJAnadezasya kaTakuTacAdirUpAvaraNatulyamiti dezAvaraNamiti / sthAnAMga sUtra-2/4/105 TIkA 2. (ka) tattvArtha sUtra-8/15 (kha) paMcama karma grantha gAthA-26 uttarAdhyayana sUtra-33/16-20 // 3. jaM sAmannaggahaNaM bhAvANaM neva kaTu AgAraM / avisesiUNa atthe, DaMsaNamiha vuccae samaye / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ] [ karma siddhAnta 1 prakAra darzanAvaraNa karma bhI padArthoM ke sAmAnya dharma ke bodha ko rokatA hai, ' tAtparya yaha hai ki isake prabhAva se vastu tattva ke sAmAnya dharma kA bodha nahIM ho sakatA / darzanAvaraNIya karma kI uttara prakRtiyA~ nimnalikhita haiM 5- nidrA 6 - nidrAnidrA 7- pracalA 8- pracalApracalA - styAnaddhi 1 - cakSudarzanAvaraNa 2- pracakSudarzanAvaraNa 3- avadhidarzanAvaraNa 4- kevaladarzanAvaraNa darzanAvaraNIya karma bhI dezaghAtI aura sarvaghAtI ke bheda se do prakAra kA hai / cakSu, acakSu aura avadhidarzanAvaraNa ye tIna prakRtiyAM dezaghAtI haiM aura inake atirikta chaha prakRtiyA~ sarvaghAtI haiM / sarvaghAtI prakRtiyoM meM kevala darzanAvaraNa pramukha haiM / darzanAvaraNa kA pUrNataH kSaya hone para jIva kI ananta darzana-zakti pragaTa ho jAtI hai, jaba usakA kSayopazama hotA hai taba cakSudarzana, acakSudarzana aura avadhidarzana kA pragaTana hotA hai / isa karma kI utkRSTa sthiti tIsa koTAkoTi sAgaropama kI aura nyUnatama sthiti antarmuhUrta kI hai / 3. vedanIya karma : vedanIya karma AtmA ke avyAbAdha guNa ko AvRtta karatA hai / isake udaya se AtmA ko sukha-duHkha kI anubhUti hotI hai, yaha do prakAra kA hai - sAtAvedanIya aura sAtA vedanIya / sAtAvedanIya karma ke prabhAva se jIva ko bhautika sukhoM kI upalabdhi hotI hai aura asAtAvedanIya karma ke udaya hone para duHkha 1. ( ka ) prathama karmagrantha - 8 (ga) sthAnAMga sUtra 2/4/105 / / TIkA 2. ( ka ) samavAyAGga sUtra ( ga ) prajJApanA sUtra - 23/1 // (kha) gommaTasAra karmakANDa - 21 3. ( ka ) uttarAdhyayana sUtra - 33/16-20 4. ( ka ) sthAnAMga sUtra 2 / 105 / / ( kha ) prajJApanA sUtra pada - 26 u0 2 sUtra - 293 (ga) tattvArtha sUtra - 8 / 15 / (gha) paMcama karma grantha gAthA - 26 (kha) sthAnAMga sUtra 8 / 3 / 668 (gha) uttarAdhyayana sUtra 33 / 5 8 Jain Educationa International (kha) veyaNIyaM pi duvihaM sAyamasAyaM ca zrAhiyaM // uttarAdhyayana sUtra - 33/7 For Personal and Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma ke bheda-prabheda ] [ 36 . prApta hotA hai / isa karma kI paritulanA madhu se lipta talavAra kI dhAra se kI gaI hai / talavAra kI dhAra para parilipta madhu kA AsvAdana karane ke samAna sAtAvedanIya karma hai aura jIbha ke kaTa jAne ke sadRza asAtAvedanIya haiM / sAtAvedanIya ke ATha prakAra isa prakAra se pratipAdita haiM-2 1-manojJa zabda 5-manojJa spaza 2-manojJa rUpa 6-sukhita mana 3-manojJa gandha 7-sukhita vANI 4-manojJa rasa 8-sukhita kAya asAtAvedanIya karma ke ATha prakAra haiM, unake nAma isa prakAra se pratipAdita haiN| 1-amanojJa zabda 5-amanojJa sparza 2-amanojJa rUpa 6-duHkhita mana 3-amanojJa gandha 7-duHkhita vANI 4-amanojJa rasa 8-duHkhita kAya vedanIya karma kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti tIsa koTAkoTi sAgaropama kI hai| bhagavatI sUtra meM ullekha milatA hai ki vedanIya karma kI jaghanya sthiti do samaya kI hai| yahA~ yaha sahaja hI prazna 1. tattvArtha sUtra 8/8 sarvArthasiddhi / / TIkA / 2. (ka) prajJApanA sUtra-23/3 / / (kha) sthAnAGga sUtra-8/488 // 3. (ka) asAyAvedariNajje NaM bhaMte ! kamme katividhe paNNatte ? goyamA ! aDhavidhe pannatte taM jahA amaNuNNA saddA, jAva kAyaduhayA / * prajJApanA sUtra-23/3/15 (kha) sthAnAMga sUtra 8/488 4. (ka) udahI sarisanAmANaM tIsaI koDikoDIao / ukkosiyA ThiI hoi antomuhuttaM jahanniyA / / AvaraNijjANa duNhaM pi, veyaNijje taheva ya / antarAe ya kammammi, ThiI esA viyAhiyA / / - uttarAdhyayana sUtra-33/16-20 (kha) prajJApanA sUtra-23/2/21-26 // 5. vedaNijjaM jaha do samayA // bhagavatI sUtra 6/3 / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ] [ karma siddhAnta ubuddha ho sakatA hai ki-prajJApanA, uttarAdhyayana ina donoM AgamoM meM isa karma kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI batAI hai aura bhagavatI sUtra meM do samaya kI kahI gaI hai| ina donoM kathanoM meM virodha lagatA hai para aisA hai nahIM kAraNa ki muhUrta ke antargata jitanA bhI samaya AtA hai vaha antarmuhUrta kahalAtA hai / do samaya ko antamuhUrta kahane meM koI bAdhA yA visaMgati nahIM hai / vaha jaghanya antarmuhUrta hai, aisA kathana sarvathA-saMgata hai| 4. mohanIya karma : ____jo karma AtmA meM mUr3hatA utpanna karatA hai vaha mohanIya karma kahalAtA hai| aSTavidha karmoM meM yaha karma sabase adhika zaktizAlI hai, sAtakarma prajA haiM to mohanIya karma rAjA hai| isake prabhAva se vItarAga bhAva bhI pragaTa nahIM hotA hai| vaha AtmA ke parama-zuddha bhAva ko vikRta kara detA hai| isake kAraNa hI AtmA rAga-dveSAtmaka-vikAroM se grasita ho jAtA hai| isa karma kI paritulanA madirApAna se kI gaI hai| jaise vyakti madirApAna se paravaza ho jAtA hai use kiJcit mAtra bhI sva tathA para ke svarUpa kA bhAna nahIM hotA hai|' vaha sva-para ke viveka se vihIna ho jAtA hai| vaise hI mohanIya-karma ke udaya-kAla meM jIva ko hitAhita kA, tattva-atattva kA bheda-vijJAna nahIM ho sakatA, vaha saMsAra ke tAne-bAne meM ulajhA huA rahatA hai / mohanIya-karma kA vargIkaraNa do prakAra se kiyA gayA hai1-darzana mohanIya 2-cAritra mohanIya jo vyakti madirApAna karatA hai, usakI buddhi kuNThita ho jAtI, macchita ho jAtI hai / ThIka isI prakAra darzana mohanIya-karma ke udaya para AtmA kA viveka bhI vilupta ho jAtA hai, yahI kAraNa hai ki vaha anAtmIya-padArthoM ko AtmIya samajhane lagatA hai / 1. (ka) majjaM va mohaNIyaM prathama karmagrantha-gAthA-13 (kha) gommaTasAra karmakANDa-21 (ga) jaha majjapANamUDho, loe puriso paravvaso hoi / / ___ taha moheNavimUDho, jIvo u paravvaso hoi / / sthAnAMga sUtra 2/4/105 TIkA 2. (ka) mohaNijjaM pi duvihaM, daMsaNe caraNe thaa| ___ uttarAdhyayana sUtra 33/8 // (kha) mohaNijje kamme duvihe paNNatte taM jahA-daMsaNa mohariNajje ceva carittamohaNijje ceva / / ___ sthAnAMga sUtra 2/4/105 / / (ga) prajJApanA sUtra 23/2 / / 3. paMcAdhyAyI 2/68-6-7 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma ke bheda-prabheda ] [ 41 darzana-mohanIya ke tIna prakAra haiM-1 1. samyaktva-mohanIya, 2. mithyAtva mohanIya, 3. mizra mohanIya / ina tInoM meM mithyAtva mohanIya sarvaghAtI hai, samyaktva mohanIya dezaghAtI hai| aura mizramohanIya jAtyantara sarvaghAtI hai| mohanIya karma kA dUsarA prakAra cAritramoha hai| isa prakRti ke prabhAva se AtmA kA caritra guNa vikasita nahIM hotA hai / / ___ cAritra mohanIya ke do prakAra pratipAdita haiM4-1. kaSAya mohanIya, 2. nokaSAya mohanIya / kaSAyamohanIya kA vargIkaraNa solaha prakAra se huA hai aura nokaSAya ke nau yA sAta prakAra haiM / kaSAya mohanIya ke solaha prakAra isa rUpa meM varNita haiM1-anantAnubandhI krodha -pratyAkhyAnAvaraNa krodha 2-anantAnubandhI mAna 10-pratyAkhyAnAvaraNa mAna 3-anantAnubandhI mAyA / 11-pratyAkhyAnAvaraNa mAyA 4-anantAnubandhI lobha 12-pratyAkhyAnAvaraNa lAbha 5-apratyAkhyAnAvaraNa krodha 13-saMjvalana krodha 6-apratyAkhyAnAvaraNa mAna 14-saMjvalana mAna 7-apratyAkhyAnAvaraNa mAyA 15-saMjvalana mAyA 8-apratyAkhyAnAvaraNa lobha 16-saMjvalana lobha / 1. sammattaM ceva micchattaM, sammAmicchantameva ya / eyAno tinni pavaDIyo, mohaNijjassa daMsaNe / / uttarAdhyayana sUtra 33/6 / / 2. (ka) kevalaNANAvaraNaM daMsaNachakkaM ca mohabArasagaM / tA savvadhAisannA, bhavaMti micchattavIsaimaM / / sthAnAMga sUtra 2/4/105 TIkA (kha) gommaTasAra (karmakANDa) 36 // 3. paMcAdhyAyI-21/6 // 4. (ka) prajJApanA suutr-23/2||| (kha) cArittamohaNaM kammaM duvihaM taM viyAhiyaM / kasAyamohaNijjaM tu nokasAyaM taheva ya // uttarAdhyayana sUtra-31/10 // 5. (ka) solasavihabheeNaM, kammaM tu kasAyajaM / sattavihaM navavihaM vA, kammaM ca nokasAyajaM / / uttarAdhyayana suutr-33/11|| (kha) prajJApanA sUtra 23/2 / / (ga) samavAyAMga sUtra-samavAya-16 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] [ karma siddhAnta isa prakAra kaSAyamohanIya ke solaha bheda hue| isake udaya se sAMsArika prANiyoM meM krodhAdi kaSAya utpanna hote haiN| kaSAya zabda kaSa aura pAya ina do zabdoM se niSpanna huA hai| kaSa kA artha hai-saMsAra aura Aya kA artha hailAbha / tAtparya yaha hai ki jisase saMsAra arthAt bhava-bhramaNa kI abhivRddhi hotI hai vaha kaSAya kahalAtA hai|' anantAnubandhI catuSka ke udaya se AtmA anantakAla-paryanta saMsAra meM paribhramaNazIla rahatA hai, yaha kaSAya samyaktva kA pratighAta karatA hai| apratyAkhyAnAvaraNIya catuSka ke prabhAva se zrAvaka dharma arthAt deza-virati kI prApti nahIM hotI hai / pratyAkhyAnAvaraNa catuSka ke prabhAva se zramaNa dharma kI prApti nahIM ho sktii|5 saMjvalana kaSAya ke udaya se yathAkhyAta cAritra arthAt utkRSTa cAritra dharma kI prApti nahIM ho sakatI / / anantAnubandhI catuSka kI sthiti yAvajjIvana kI hai| apratyAkhyAnI catuSka kI eka varSa kI hai, pratyAkhyAnI kaSAya kI cAra mAsa kI hai aura saMjvalana kaSAya ko sthiti eka pakSa kI hai / nokaSAya mohanIya-jina kA udaya kaSAyoM ke sAtha hotA rahatA hai, athavA jo kaSAyoM ko uttejita karate haiM, ve nokaSAya kahalAte haiN| isakA dUsarA 1. kamma kaso bhavo vA, kasamAto siM kasAyA vo / _kasamAyayaMti va jato, gamayaMti kasaM kasAyatti / / vizeSAvazyaka bhASya gAthA-1227 / / 2. tattvArtha sUtra bhASya-a0 8 sUtra-10 / / 3. apratyAkhyAna kaSAyodayAdviratirnabhavati / tattvArtha bhASya-8/10 / / 4. tattvArtha sUtra-8/10 / / bhASya / 5. tattvArtha sUtra 8/10 bhASya maTasAra, jIvakANDa-283 / / (kha) saMjvalanakaSAyodayAdyathAkhyAtacAritralAbho na bhavati __ tattvArtha sUtra 8/10 bhASya 7. (ka) jAjIvavarisacaumAsapakkhagAnarayatirayanara amarA / sammANusavva viraI ahakhAyacarittadhAyakarA / / . -prathama karmagrantha-gAthA 18 (kha) aMto muhattapakkhaM chammAsaM saMravaNaMta bhavaM / saMjalaNamAdiyANaM vAsaNakAlo hu boddhabbo / / gommaTasAra karma kANDa / 8. kaSAyasahavartittvAt, kaSAyapreraNAdapi / .. hAsyAdinavakasyoktA, nokaSAyakaSAyatA / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma ke bheda-prabheda ] [ 43 nAma akASAya bhI hai / " akaSAya kA artha kaSAya kA prabhAva nahIM, kintu sat kaSAya, alpa kaSAya hai / isake nava prakAra haiM 1 - hAsya 2- rati 3-arati 4-bhaya 6- napuMsakaveda isa prakAra cAritra mohanIya kI ina paccIsa prakRtiyoM meM se saMjvalana - kaSAya catuSka aura nokaSAya ye dezaghAtI haiM, aura avazeSa jo bAraha prakRtiyA~, haiM ve sarvaghAtI kahalAtI haiM / isa karma kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti sattara koTAkoTi sAgaropama kI hai / 5. AyuSya karma : AyuSkarma ke prabhAva se prANI jIvita rahatA hai aura isa kA kSaya hone para mRtyu kA varaNa karatA hai / yaha jIvana avadhi kA niyAmaka tattva hai / isakI paritulanA kArAgRha se kI gaI hai / jisa prakAra nyAyAdhIza aparAdhI ke aparAdha ko saMlakSya meM rakhakara use niyatakAla taka kArAgRha meM DAla detA hai, jaba taka avadhi pUrNa nahIM hotI hai taba taka vaha kArAgRha se vimukta nahIM ho sakatA / usI prakAra prAyuSya-karma ke kAraNa hI sAMsArika jIva rasa, deha-piNDa se mukta nahIM ho sakatA / isa karma kI uttara prakRtiyA~ cAra haiM- 6 1 - narakAyu 2 - tiryaJcAyu 1. tattvArtha rAjavArtika - 8 / 6-10 / / 2. sthAnAMga sUtra - TIkA - 2/4/105 / / 3. ( ka ) uttarAdhyayana sUtra - 33 / 21 (kha) saptatirmohanIyasya / 3- manuSyAyu 4- devA | 5- zoka 6-jugupsA 7 - strIveda 8- puruSaveda 4. prajJApanA sUtra 23 / 1 / / 5. (ka) jIvasya pravaTThANaM karedi grAU haDivva paraM / (kha) suranaratirinarayAU haDisarisaM Jain Educationa International gommaTasAra karmakANDa - 11 6. neraiyatirikkhAuM maNussAuM taheva ya / devAuyaM cautthaM tu AukammaM cauvvihaM // prathama karma grantha - 23 // uttarAdhnayana sUtra 33/12 / / For Personal and Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ] [ karma siddhAnta AyuSka karma kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti taiMtIsa sAgaropama varSa kI hai|' 6. nAma karma : jisa karma ke kAraNa prAtmA gati, jAti, zarIra Adi paryAyoM ke anubhava karane ke liye bAdhya hotI hai vaha nAma karma hai| isa karma kI tulanA citrakAra se kI gaI hai| jisa prakAra eka citrakAra apanI kamanIya kalpanA meM mAnava, pazu-pakSI Adi vividha prakAroM ke citra citrita kara detA hai, usI prakAra nAmakarma bhI nAraka-tiryaMca, manUSya aura deva ke zarIra Adi kI saMracanA karatA hai| tAtparya yaha hai ki yaha karma zarIra, indriya, prAkRti, yaza-apayaza Adi kA nirmANa karatA hai / nAmakarma ke pramukha prakAra do haiM-zubha aura azubha / azubha nAmakarma pAparUpa haiM aura zubha nAmakarma puNyarUpa haiN| nAmakarma kI uttara prakRtiyoM kI saMkhyA ke sambandha meM aneka vicAradhArAe~ haiM / mukhya rUpa se nAmakarma kI prakRtiyoM kA ullekha isa prakAra se milatA hai-nAmakarma kI bayAlIsa uttara prakRtiyA~ bhI hotI haiM / jaina Agama-sAhitya meM va anya granthoM meM nAmakarma ke tirAnave bhedoM kA bhI ullekha prApta hotA hai / 6 1: uttarAdhyayana sUtra-33/22 / 2. nAmayati-gatyAdiparyAyAnubhavanaM prati pravaNayati jIvamiti nAma / . prajJApanA sUtra 23/1/288 TIkA 3. jaha cittayado niuNo aNegaruvAiM kuNai rUvAiM / sohaNamasohaNAI cokkhamacokkhehiM vaNNehiM / / taha nAmapi hu kammaM aNegarUvAiM kuNai jIvassa / / sohaNamasohaNAI iTThAriNaTThAI loyassa / / sthAnAMga sUtra-2/4 / / 105 TIkA 4. nAma kammaM tu duvihaM, suhamasuhaM ca prAhiyaM / / uttarAdhyayana 33/13 // 5. (ka) prajJApanA sUtra-23/2-263 (kha) tattvArtha sUtra-8/12 // (ga) nAmakamme bAyAlIsavihe paNNatte ! ___ samavAyAMga sUtra-samavAya-42 6. (ka) prajJApanA sUtra-23/2/263 // (kha) gommaTasAra-karmakANDa-22 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma ke bheda-prabheda ] [ 45 karma vipAka grantha meM eka sau tIna bhedoM kA pratipAdana milatA hai / ' anyatra ikahattara uttara prakRtiyoM kA ullekha milatA hai, jinameM zubha nAmakarma kI saiMtIsa prakRtiyA~ mAnI gaI haiM / bayAlIsa prakRtiyA~ isa prakAra haiM 1. gatinAma 2. jAtinAma 3. zarIranAma 4. zarIra aMgopAGganAma 5. zarIra bandhananAma 6. zarIra saMghAtananAma 7. saMhanana nAma 8. saMsthAnanAma 6. varNanAma 10. gandhanAma 11. rasanAma 12. sparzanAma 13. agarulaghunAma 14. upaghAtanAma 15. paraghAtanAma 16. AnupUrvInAma 17. ucchvAsanAma 18. prAtapanAma 16. udyotanAma 20. vihAyogatinAma 21. trasanAma . 22. sthAvaranAma 23. sUkSmanAma 24. bAdaranAma 25. paryAptanAma 26. aparyAptanAma 27. sAdhAraNa zarIranAma 28. pratyeka zarIranAma (kha) tattvArtha sUtra - 8 / 17-20 / / 26. sthiranAma 30. asthiranAma Jain Educationa International 31. zubhanAma 32. azubhanAma 33. subhaganAma 34. durbhaganAma 35. susvaranAma 36. du:svaranAma 37. pradeya nAma nAmakarma kI jaghanyasthiti mATha muhUrta kI hai aura utkRSTa-sthiti bI koTAkoTi sAgaropama kI hai / 3 38. anAdeya nAma 36. yazaH kIrtinAma 40. ayazaH kIrtinAma 41. nirmANanAma 42. tIrthaMkara nAma 1. karmagrantha prathama bhAga gAthA - 3 2. sattattIsaM nAsassa payaI pro punnamAha ( hu ) tA ya imo // 3. ( ka ) udahIsarisanAmAraNaM bIsaI koDikoDI | nAgottANaM ukkosA, zradrumuhuttA jahaniyA // naghatatvaprakaraNam - 7 bhASya- 37 // uttarAdhyayana sUtra - 33 / 23 For Personal and Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 ] [ karma siddhAnta 7. gotra karma : jisa karma ke udaya se jIva ucca athavA nIca kula meM janma letA hai, use gotra karma kahate haiN|' gotra karma do prakAra kA hai-1-uccagotra karma, 2-nIca gotra karma / jisa karma ke udaya se jIva uttama kula meM janma letA hai vaha ucca gotra kahalAtA hai / jisa karma ke udaya se jIva nIca kula meM janmatA hai, vaha nIca gotra hai / dharma aura nIti ke sambandha se jisa kula ne atItakAla se khyAti ajita kI hai, vaha uccakula kahalAtA hai jaise harivaMza, ikSvAkuvaMza, candravaMza ityAdi / adharma evaM anIti karane se jisa kula ne atItakAla se apakIrti prApta ko ho vaha nocakula hai / udAharaNa ke liye-madyavikretA, vadhaka ityAdi / uccagotra kI uttara prakRtiyA~ pATha haiM:1-jAti uccagotra 5-tapa uccagotra 2-kula uccagotra 6-zruta uccagotra 3-bala uccagotra 7-lAbha uccagotra 4-rUpa uccagotra 8-aizvarya uccagotra nIca gotrakarma ke ATha prakAra pratipAdita haiM / 5 1-jAti nIcagotra 5-tapa nIcagotra 2-kula nIcagotra 6-zruta nIcagotra 3-bala nIcagotra 7-lAbha nIcagotra 4-rUpa nIcagotra 8-aizvarya nIcagotra jAti aura kula ke sambandha meM yaha bAta jJAtavya hai ki mAtRpakSa ko jAti aura pitRpakSa ko kula kahA jAtA hai| gotrakarma kumbhakAra ke sadRza hai| jaise kumhAra choTe-bar3e aneka prakAra ke ghar3oM kA nirmANa karatA hai, unameM se kucha ghar3e aise hote haiM jinheM loga kalaza banAkara, candana, akSata, Adi se carcita 1. prajJApanA sUtra 23/1/288 TIkA / / 2. (ka) goyaM kammaM tu duvihaM, uccaM nIyaM ca AhiyaM / / uttarAdhyayana sUtra-33/14 / / (kha) prajJApanA sUtra pada-23/u0 sU0 263 / / (ga) tattvArtha sUtra-a0 8 sUtra-12 / / 3. tattvArtha sUtra 8/13 // bhASya / 4. ucca aTThavihaM hoi / uttarAdhyayana sUtra-33/14 5. prajJApanA sUtra 23/1/262 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma ke bheda-prabha [ 47 karate haiM, arthAta ve ghar3e kalaza rUpa hote haiM ataH ve pUjA yogya haiN| aura kitane hI ghar3e aise hote haiM, jinameM nindanIya padArtha rakhe jAte haiM aura isa kAraNa ve nimna mAne jAte haiN| isI prakAra isa karma ke prabhAva se jIva ucca aura nIca kula meM utpanna hotA hai|' isa karma kI alpatama sthiti ATha mahUrta kI hai aura utkRSTa sthiti bIsa koTAkoTi sAgaropama kI batAI gaI hai| 8. antarAya karma : jisa karma ke prabhAva se eka bAra athavA aneka bAra sAmarthya samprApta karane aura bhogane meM avarodha upasthita hotA hai, vaha antarAya karma kahalAtA hai / isa karma kI uttara-prakRtiyA~ pA~ca prakAra kI haiM-4 1-dAna antarAya karma 2-lAbha antarAyakarma 3-bhoga antarAya karma 4-upabhoga antarAyakarma 5-vIrya antarAyakarma yaha karma do prakAra kA hai-1-pratyutpanna vinAzI antarAyakarma 2-pihita AgAmipatha antarAyakarma / 5 isakI nyUnatama sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa sthiti tIsa koTAkoTi sAgaropama kI batAI gaI hai| antarAya karma rAjA ke bhaNDArI ke sadRza hai| rAjA kA bhaNDArI rAjA ke dvArA Adeza diye jAne para dAna dene meM vighna DAlatA hai, AnAkAnI karatA hai, usI prakAra prastuta karma bhI dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya meM vighnabAdhAe~ upasthita kara detA hai / isa prakAra karma paramANu kArya-bheda kI vivakSA ke anusAra ATha vibhAgoM meM ba~Ta jAte haiN| karma kI pradhAna avasthAe~ do haiM - bandha aura udaya / isa tathya 1. jaha kuMbhAro bhaMDAiM kuNai pujjeyarAI loyassa / iya goyaM kuNai jiyaM, loe pujjeyarAnatthaM / / sthAnAMga sUtra-2/4/105 TIkA 2. uttarAdhyayana sUtra-a0 33/23 // 3. paMcAdhyAyI 2/1007 / / 4 dANe, lAbhe ya bhoge ya, uvabhoge vIrie tahA / paMcavihamaMtarAyaM samAseNa viyAhiyaM // uttarAdhyayana sUtra-33/15 5. sthAnAMga sUtra 2/4/105 6. uttarAdhyayana sUtra-adhyayana-33 gAthA-16 7. sthAnAMgI zrI kalamamogarA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 ] . [ karma siddhAnta ko yoM bhI abhivyakta kiyA jA sakatA hai ki-grahaNa aura phala ! karma-saMgrahaNa meM jIva paratantra nahIM hai aura usa karma kA phala bhogane meM vaha svatantra nahIM hai, kalpanA kIjiye-eka vyakti vRkSa para car3ha jAtA hai, car3hane meM vaha avazya svatantra hai / vaha svecchA se vRkSa para car3hatA hai / pramAda ke kAraNa vaha vRkSa se gira jAya ! girane meM vaha svatantra nahIM hai / icchA se vaha giranA nahIM cAhatA hai tathApi vaha gira par3atA hai| niSkarSa yaha hai ki vaha girane meM paratantra hai| vastutaH karmazAstra ke guru gambhIra rahasyoM kA parijJAna honA atIva Avazyaka hai / rahasyoM ke paribodha ke binA AdhyAtmika-cetanA kA vikAsa-patha prazasta nahIM ho sakatA / isaliye karmazAstra kI jitanI bhI gaharAiyA~ haiM, unameM utarakara unake sUkSma rahasyoM ko pakar3ane kA prayatna kiyA jAya / udghATita karane kI dizA meM agrasara hone kA upakrama karanA hogaa| hamArI jo AdhyAtmika cetanA hai, usakA sArA kA sArA vikAsa krama moha ke vilaya para AdhArita hai| moha kA Avega jitanA prabala hotA jAtA hai, mUrchA bhI prabala aura saghana ho jAtI hai, pariNAmataH hamArA prAcAra va vicAra pakSa bhI vikRta evaM nirbala hotA calA jAtA hai| usake jIvana-prAGgaNa meM viparyaya hI viparyaya kA cakra ghUmatA hai / jaba moha ke Avega kI tIvratA meM mandatA AtI hai, taba spaSTa hai ki usakI AdhyAtmika cetanA kA vikAsa-krama bhI bar3hatA jAtA hai / usako bheda-vijJAna kI upalabdhi hotI hai / maiM isa kSayamANa zarIra se bhinna hU~, maiM svayaM zarIra rUpa nahIM huuN| isa svarNima samaya meM antardRSTi udghATita hotI hai| vaha divya dRSTi ke dvArA apane Apa meM vidyamAna paramAtma-tattva se sAkSAtkAra karatA hai| ___ isa prakAra prastuta nibandha kI paridhi ko saMlakSya meM rakhakara jaina karmasiddhAnta ke sambandha meM zodha-pradhAna AyAmoM ko udghATita karane kI dizA meM vinamra upakrama kiyA gayA hai / yaha eka dhruva-satya hai ki jaina-sAhitya ke agAdhaapAra mahAsAgara meM karma-vAda-viSayaka bahuAyAmI sandarbho kI ratnarAzi jagamagA rahI hai| jisase jaina-vAGamaya kA vizva-sAhitya meM zirasi-zekharAyamANa sthAna hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only