Book Title: Karm Vimarsh
Author(s): Bhagvati Muni
Publisher: Z_Jinvani_Karmsiddhant_Visheshank_003842.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229854/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma-vimarza 0 zrI bhagavatI muni 'nirmala' karma siddhAnta bhArata ke Astika darzanoM kA navanIta hai| usakI AdhArazilA hai / karma kI nIMva para hI usakA bhavya mahala khar3A huA hai / karma ke svarUpa nirNaya meM vicAroM kI, matoM kI vibhinnatA hogI para adhyAtma siddhi karma mukti ke kendra sthAna para phalita hotI hai, isameM do mata nahIM ho sakate / pratyeka darzana ne kisI na kisI rUpa meM karma kI mImAMsA ko hai| cUMki jagat kI vibhakti, vicitratA va sAdhanoM kI samAnatA hone para bhI phala ke tAratamya yA antara ko sahetuka mAnA hai| laukika bhASA meM karma karttavya hai| kAraka kI paribhASA se kartA kA vyApya karma hai| vedAntI avidyA, bauddha vAsanA, sAMkhya kleza aura nyAya vaizeSika adRSTa tathA IsA, mohammada, aura mUsA zaitAna evaM jaina karma kahate haiM / kaI darzana karma kA sAmAnya nirdezana karate haiM to kaI usake vibhinna pahaluoM para sAmAnya dRSTikSepa kara Age bar3ha jAte haiM / nyAya darzanAnusAra adRSTa AtmA kA guNa hai| acche aura bure karmoM kA AtmA para saMskAra jisake dvArA par3atA hai vaha adRSTa kahalAtA hai / sad-asad pravRtti se prakampita aAtma pradeza dvArA pudgala skandha ko apanI ora AkarSita karane meM kucha pudgala skandha to visarjita ho jAte haiM to zeSa cipaka jAte haiN| cipakane vAle pudgala skandhoM kA nAma hI karma hai / jaba taka karma kA phala nahIM milegA, taba taka karma AtmA ke sAtha hI rahatA hai / usakA phala Izvara ke mAdhyama se milatA hai| yathAIzvaraH kAraNaM puruSa karmAphalasya darzanAt -nyAyasUtra 4/1/ caki yadi Izvara karma phala kI vyavasthA na kare to karma phala niSphala ho jAyeMge / sAMkhya sUtra ke matAnusAra karma to prakRti kA vikAra hai / yathAantaHkaraNa dharmatvaM dharmAdInAm -sAMkhya sUtra 5/25 sundara va asundara pravRttiyoM kA prakRti para saMskAra par3atA hai| usa prakRtigata saMskAroM se hI karmoM ke phala milate haiM / jaina darzana ne karma ko svatantra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] [ karma siddhAnta tattva mAnA hai / karma ananta paramANuoM ke skandha haiM jo samagra loka meM jIvAtmA kI acchI-burI pravRttiyoM ke dvArA usake sAtha Abaddha ho jAte haiN| yaha unakI badhyamAna avasthA hai / bandha ke bAda usakA paripAka hotA hai| vaha sat avasthA hai / paripAka ke pazcAt unase sukha-duHkha rUpa tathA AvaraNa rUpa phala prApta hotA hai / yaha udayamAna avasthA hai| anya darzanoM meM bhI karmoM kI kriyamANa, saMcita aura prArabdha ye tIna avasthAeM nirdezita haiM / ve kramazaH bandha, satt aura udaya kI samAnArthaka paribhASAe~ haiN| karma ko prathama avasthA bandha hai / antima avasthA vedanA hai| isake madhya meM karma kI vibhinna avasthAeM banatI haiN| unameM pramukha avasthAe~, baMdha, udvartana, apavartana, sattA, udaya, udIraNA, saMkramaNa, upazama, nidhatta aura nikAcana hai / karma aura AtmA ke sambandha se eka navIna avasthA utpanna hotI hai| yaha baMdha hai| AtmA kI badhyamAna sthiti hai| baMdhakAlIna avasthA ke pannavaNA sUtrAnusAra tIna bheda haiN| anya sthAnoM para cAra bheda bhI nirdezita haiM / baddha, spRSTa, baddha sparza spRSTa aura cauthA nidhatta / karma prAyogya pudgaloM kI karma rUpa meM pariNati baddha avasthA hai / prAtma pradezoM se karma pudgaloM kA milana spRSTa avasthA hai| AtmA aura karma pudgala kA dUdha va pAnI ko bhA~ti sambandha hotA hai| donoM meM gaharA sambandha sthApita honA nidhatta hai / suiyoM ko ekatrita karanA, dhAge se bAMdhanA, lohe ke tAra se bA~dhanA aura kUTa pITa kara eka kara denA anukrameNa baddha Adi avasthAoM ke pratIka haiN| AtmA kI Antarika yogyatA ke tAratamya kA kAraNa hI karma hai| karmoM kI sthiti aura anubhAga bandha meM vRddhi udvartana avasthA hai| sthiti aura anubhAga baMdha meM hrAsa honA apavartana avasthA hai| pudgala skandha karma rUpa meM pariNata hone ke bAda jaba taka AtmA se dUra hokara karma akarma nahIM bana jAte, taba taka kI avasthA sattA ke nAma se pukArI jAtI hai| karmoM kA saMvedanAkAla udayAvasthA hai| anAgata karma dalikoM kA sthiti ghAta kara udaya prApta karmadalikoM ke sAtha unheM bhoga lenA udIraNA hai / kisI ke dvArA ubharate hae krodha ko abhivyakta karane ke liye bhI AgamoM meM udIraNA zabda kA prayoga parilakSita hai / para donoM udIraNA zabda samAnArthaka nahIM, alaga-alaga artha vAle haiN| ukta udIraNA meM nizcita apavartana hotA hai| apavartana meM sthitighAta aura rasaghAta hotA hai| sthiti aura rasaghAta kadApi zubha yoga ke binA nahIM hotaa| kaSAya kI udIraNA meM krodha svayaM azubha hai| azubha yogoM meM karmoM kI sthiti adhika vRddhi ko prApta karatI hai, kama nahIM hotI / yadi azubha yogoM se sthiti hrAsa hotI to adharma se nirjarA dharma bhI hotA, para aisA honA asambhava hai / ataH kaSAya kI udIraNA kA artha huA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma-vimarza ] [ 51 pradezoM meM jo udIyamAna kaSAya thI, usakA bAhya nimitta milane para vipAkIkaraNa hotA hai / usa vipAkIkaraNa ko hI kaSAya meM udoraNA kahA jAtA hai| ___ AyuSya karma kI udIraNA zubha-azubha donoM yogoM se hotI hai / anazana, saMlekhanA Adi zubha yoga se AtmaghAta, apamRtya Adi ke avasaroM para azUbha yoga kI udIraNA hai para isase ukta kathana para kisI bhI prakAra kI Apatti nahIM hotii| kyoMki AyuSya karma kI prakriyA meM sAta karmoM kI kAphI bhinnatA hai / prayatna vizeSa se sajAtIya prakRtiyoM meM paraspara parivartita honA saMkramaNa hai / karmoM kA antamuhUrta paryanta taka sarvathA anudaya avasthA kA nAma upazama hai| nidhatta avasthA karmoM kI saghana avasthA hai / isa avasthA meM karma aura AtmA kA aisA sambandha jur3atA hai jisameM udavartana, apavartana ke alAvA aura koI prayatna nahIM hotA / nikAcita karmoM kA sambandha AtmA ke sAtha bahuta hI gAr3ha hai| isameM bhI kisI bhI prakAra kA parivartana kadApi nahIM hotaa| sarva karaNa ayogya ho jAte haiM / nikAcita ke sambandha meM eka mAnyatA hai ki isako vipAkodaya meM bhoganA anivArya hai / eka dhAraNA yaha hai ki nikAcita bhI bahudhA pradezodaya se kSINa karate haiN| cUki saiddhAntika mAnyatA hai ki naraka gati kI sthiti kama se kama 1000 sAgara ke sAtiya do bhAga 205 sAgara ke karIba hai| narakAyu kI utkRSTa sthiti 33 sAgaropama hai / yadi naraka kA nikAcita bandhana hai to 205 sAgara kI sthiti ko vipAkodaya meM kahA~ kaise bhogeMge ? jabaki narakAyu adhikatama 33 sAgara kA hI hai / jahAM vipAkodaya bhogA jA sakatA hai| isase sahaja hI yaha siddha ho jAtA hai ki nikAcita se bhI hama binA vipAkodaya meM mukti prApta kara sakate haiM / pradezodaya ke bhoga se nirdhAraNa ho sakatA hai / nikAcita aura dalika karmoM meM sabase bar3A antara yaha hai ki dalika meM udavartana, apavartana Adi avasthAeM bana sakatI haiM para nikAcita meM aisA parivartana nahIM hotaa| zubha pariNAmoM kI tIvratA se dalika karma prakRtiyoM kA hrAsa hotA hai aura tapobala se nikAcita kA bhii| -savva pagaI mevaM pariNAma vAsAda vakkamo hojjApApama nikAIyANaM nikaaimaannaapi| prAtmA kA Antarika vAtAvaraNa : AtmA kI Antarika yogyatA ke tAratamya kA kAraNa karma hI hai| karma saMyoga se vaha (Antarika yogyatA) AvRtta hotI hai yA vikRta hotI hai| karma naSTa hone para hI usakA zubha svarUpa prakaTa hotA hai / karmamukta AtmA para bAharI vastu kA prabhAva kadApi nahIM pdd'taa| karmabaddha AtmA para hI bAharI paristhiti Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ] [ karma siddhAnta kA asara par3atA hai aura vaha bhI azuddhi kI mAtrA ke anupAta se / jyoM-jyoM zuddhatA kI mAtrA vRddhigata hotI hai tyoM-tyoM hI bAharI vAtAvaraNa kA prabhAva samApta sA hotA jAtA hai / yadi zuddhi kI mAtrA kama hotI hai to bAharI prabhAva rasa para chA jAtA hai / vijAtIya sambandha - vicAraNA kI dRSTi se AtmA ke sAtha sarvAdhika ghaniSTha sambandha karma pudgaloM kA hai / samIpavartI kA jo prabhAva par3atA hai vaha dUravartI kA nahIM par3atA / paristhiti dUravartI ghaTanA hai / vaha karma kI upekSA kara AtmA ko prabhAvita nahIM kara sakatI / usakI pahu~ca karma saMghaThanA paryanta hI hai / usase karma saMghaThanA prabhAvita hotI hai / phira usase AtmA / jo paristhiti karma saMsthAna ko prabhAvita na kara sake usakA AtmA para prabhAva kiMcita bhI nahIM par3atA / bAharI paristhitiyA~ sAmUhika hotI haiM / karma ko vaiyaktika paristhiti kahA jA sakatA hai / paristhiti : kAla, kSetra, svabhAva, puruSArtha, niyati aura karma kI sahasthiti kA nAma hI paristhiti hai / ekAnta, kAla, kSetra, svabhAva puruSArtha, niyati aura karma se hI saba kucha hotA hai / yaha ekAnta satya mithyA hai| kAla, kSetra, svabhAva, puruSArtha, niyati aura karma se bhI kucha banatA hai yaha sApekSa dRSTi satya hai / vartamAna kI jaina vicAra dhArA meM kAla maryAdA, kSetra maryAdA, svabhAva maryAdA, puruSArthaM maryAdA aura niyati maryAdA kA jaisA spaSTa viveka yA anekAnta dRSTi hai, vaisA karma maryAdA kA nahIM rahA / jo kucha hotA hai vaha karma se hI hotA hai aisA ghoSa sAdhAraNa ho gayA hai / yaha ekAntavAda hai jo satya se dUra hai / Atma guNa kA vikAsa karma se nahIM karma vilaya se hotA hai / paristhitivAda ke ekAnta pragraha prati jaina dRSTikoNa yaha hai ki roga dezakAla kI sthiti se hI paidA nahIM hotA kintu deza kAla kI sthiti se karma kI udIraNA hotI hai / uttejita karma pudgala roga utpanna karate haiM / isa prakAra kI jitanI bhI bAharI paristhitiyA~ haiM ve sarva karma pudgaloM meM uttejanA lAtI haiM / uttejita karma pudgala AtmA meM bhinna-bhinna parivartana lAte haiM / parivartana padArtha kA svabhAva siddha dharma hai / jaba vaha saMyoga - kRta hotA hai taba vibhAva rUpa hotA hai / dUsaroM ke saMyoga se nahIM hotA / usakI pariNati svAbhAvika ho jAtI hai / karma kI bhautikatA : anya darzana jahA~ karma ko saMskAra yA vAsanA rUpa mAnate haiM vahA~ jaina darzana use paudgalika bhI mAnatA hai / jisa vastu kA jo guNa hotA hai vaha usakA vighAtaka nahIM hotA / AtmA kA guNa usake liye AvaraNa, pAratantrya aura duHkhoM kA hetu kaise bana sakatA hai ? karma jIvAtmA ke AvaraNa, pAratantrya aura duHkhoM kA hetu hai / guNoM kA vighAtaka hai / ataH vaha AtmA kA guNa nahIM ho Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma-vimarza ] [ 53 sakatA / ataH karma pudgala hai| karma bhautika hai; jar3a hai| cUki vaha eka prakAra kA bandhana hai / jo bandhana hotA hai vaha bhautika hotA hai / ber3I mAnava ko Abaddha karatI hai / kUla (kinArA) nadI ko gherate haiN| bar3e-bar3e bA~dha pAnI ko bA~dha dete haiM / mahAdvIpa samudra se prAbaddha haiM / ye sarva bhautika haiM ataH bandhana haiN| ___ AtmA kI vaikArika avasthAe~ abhautika hotI huI bhI bandhana kI bhA~ti pratIta hotI haiM / para vAstavikatA yaha hai ki baMdhana nahIM, baMdha janita avasthAeM haiM / puSTakAraka bhojana se zakti saMcita hotI hai / para donoM meM samAnatA nahIM hai| zakti bhojana janita avasthA hai / eka bhautika hai, anya abhautika hai| dharma, adharma, AkAza, kAla aura jIva ye pA~ca dravya abhautika haiN| ataH kisI ke bandhana nahIM hai / bhAratIyetara darzanoM meM karma ko abhautika mAnA hai| karma siddhAnta yadi tAtvika hai to pApa karane vAle sukhI aura puNya karane vAle duHkhI kyoM dekhe jAte haiM ? yaha prazna bhI samasyA mUlaka nahIM hai| kyoMki bandhana aura phala kI prakriyA bhI kaI prakAra se hotI hai| jaina darzanAnusAra cAra bhaMga haiM / yathA puNyAnubaMdhI pApa, pApAnubaMdhI puNya, puNyAnubaMdhI puNya va pApAnubaMdhI pApa / bhogI manuSya pUrvakRta puNya kA upabhoga karate hue pApa kA sarjana karate haiM / vedanIya karma ko samabhAva se sahanakartA pApa kA bhoga karate hue puNyArjana karate haiM / sarva sAmagrI se sampanna hote huye bhI dharmarata prANI puNya kA bhoga karate hue puNya saMcayana karate haiM / hiMsaka prANI pApa bhogate hue pApa ko janma dete haiM / uparyukta bhaMgoM se yaha spaSTa hai ki jo karma manuSya Aja karatA hai usakA pratiphala tatkAla nahIM miltaa| bIja vapana karane vAle ko kahIM zIghratA se phala prApta nahIM hotA / lambe samaya ke bAda hI phala milatA hai| isa prakAra kRta karmoM kA kitane samaya paryaMta paripAka hotA hai, phira phala kI prakriyA banatI hai| pApa karane vAle duHkhI aura puNya karane vAle sukhI isIlie haiM ki ve pUrva kRta pApapuNya kA phala bhoga rahe haiN| amUrta para mUrta kA prabhAva : karma mUrta hai jabaki AtmA amUrta hai| amUrta AtmA para mUrta kA upaghAta aura anugraha kaise ho sakatA hai jabaki amUrta AkAza para candana kA lepa nahIM ho sakatA / na muSTi kA prahAra bhI / yaha tarka samIcIna hai para ekAMta nahIM hai / cUki brAhmI Adi pauSTika tattvoM ke sevana se amUrta jJAna zakti meM sphuraNA dekhate haiN| madirA Adi ke sevana se saMmUrchanA bhii| yaha mUrta kA amUrta para spaSTa prabhAva hai| yathArtha meM saMsArI AtmA kathaMcita mUrta bhI hai| malliSeNa sUri ke zabdoM meM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 ] [ karma siddhAnta saMsArI AtmA ke pratyeka pradeza para anantAnanta karma paramANu cipake huye haiM / agni ke tapane aura ghana se pITane para suiyoM kA samUha ekIbhUta ho jAtA hai / isI bhA~ti AtmA aura karma kA sambandha saMzliSTa hai / yaha sambandha jar3a cetana ko eka karane vAlA tAdAtmya sambandha nahIM kintu kSIra-nIra kA sambandha hai / ataH zrAtmA amUrta hai yaha ekAnta nahIM hai / karma baMdha kI apekSA se AtmA kathaMcit mUrta bhI hai| karma baMdha ke kAraNa : karma saMbaMdha ke anukUla AtmA kI pariNati yA yogyatA hI baMdha kA kAraNa hai / bhagavAn mahAvIra se gautama svAmI ne pUchA - bhagavan ! kyA jIva kAMkSA mohanIya karma kA bandhana karatA hai ? bhagavAn - gautama ! hA~, bandhana karatA hai / gautama - vaha kina kAraNoM se baMdhana karatA hai ? - bhagavAn - gautama ! usake do kAraNa haiM / pramAda va yoga / gautama - bhagavan ! pramAda kisase utpanna hotA hai ? bhagavAn - yoga se / . gautama - yoga kisase utpanna hotA hai ? bhagavAn vIrya se / gautama - vIrya kisase utpanna hotA hai ? bhagavAn - vIrya zarIra se utpanna hotA hai / gautama - zarIra kisase utpanna hotA hai ? bhagavAn -- jIva se / arthAt jIva zarIra kA nirmAtA hai / kriyAtmaka vIrya kA sAdhana zarIra hai | zarIradhArI jIva hI pramAda aura yoga ke dvArA karma (kAMkSA moha) kA baMdhana karatA hai | 'sthAnAMga' sUtra aura 'pannavaNA' sUtra meM karma baMdha ke krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra kAraNa batAye haiM / gautama - bhagavan ! jIva karma baMdha kaise karatA hai ? bhagavAn ne pratyuttara meM kahA ki gautama ! jJAnAvaraNIya karma ke tIvra udaya se darzanAvaraNIya karma kA tIvra udaya hotA hai / darzanAvaraNIya karma ke tIvra udaya se darzana moha kA udaya hotA hai / darzana moha ke tIvra udaya se mithyAtva kA udaya hotA hai aura mithyAtva ke udaya se jIva ATha prakAra ke karmoM kA baMdhana karatA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma-vimarza ] [ 55 'sthAnAMga sUtra' 418, samavAyAMga 5 evaM umA svAti ne tattvArtha sUtra meM karma baMdha ke pA~ca kAraNa nirdezita kiye haiM-mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya evaM yoga / yathAmithyAdarzanAvirati pramAda kaSAya yogA baMdha hetavaH / -tattvArtha 8/1 kaSAya aura yoga ke samavAya saMbaMdha se karmoM kA baMdha hotA hai"joga bandhe kaSAya bndhe"| -samavAyAMga karma bandha ke cAra bheda haiN| karma kI cAra prakriyAeM haiM-1. prakRti bandha, 2. sthiti bandha, 3. anubhAga bandha aura 4. pradeza bandha / grahaNa ke samaya karma pudgala ekarUpa hote haiM kintu baMdha kAla meM AtmA kA jJAna, darzana Adi bhinna-bhinna guNoM ko avaruddha karane kA bhinna-bhinna svabhAva ho jAnA prakRti baMdha hai| unameM kAla kA nirNaya sthiti baMdha hai| Atma pariNAmoM kI tIvratA aura maMdatA ke anurUpa karma baMdha meM tIvra aura maMdarasa kA honA anubhAga baMdha hai| karma pudgaloM kI saMkhyA niriNati yA AtmA aura karma kA ekIbhAva pradezabaMdha hai| karma baMdha kI yaha prakriyA modaka ke udAharaNa se pradarzita hai| modaka pittanAzaka hai yA kapha vardhaka, yaha usake svabhAva para nirbhara hai| usakI kAlAvadhi kitanI hai / usakI madhuratA kA tAratamya rasa para avalambita haiN| modaka kitane dAnoM se banA hai yaha saMkhyA para nirbhara karatA hai / modaka kI yaha prakriyA karma baMdha kI sundara prakriyA hai| - jogA payaDipaesaM ThiI aNubhAgaM kasAya pro kuNai ... kaSAya ke abhAva meM sAmparAyika karma kA baMdha nahIM hotaa| dasaveM guNasthAna paryaMta yoga aura kaSAya kA udaya rahatA hai ataH vahA~ taka sAmparAyika baMdha hotA hai| kaSAya aura yoga se hone vAlA baMdha sAmparAyika kahalAtA hai| gamanAgamana Adi kriyAoM se jo karma baMdha hotA hai, vaha IryApathika karma kahalAtA hai / IryApathikI karma kI sthiti uttarAdhyayana sUtrAnusAra do samaya kI hai| rAga meM mAyA aura lobha kA tathA dvaSa meM krodha aura mAna kA samAveza ho jAtA hai / rAga aura dveSa dvArA hI aSTa vidha karmoM kA bandha hotA hai| rAgadveSa hI bhAva karma hai / rAga va dvaSa kA mUla moha hai| prAcArya haribhadra sUri ke zabdoM meM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ] [ karma siddhAnta snehAsikta zarIrasya reNunAzleSyate yathA gAtram / rAga dveSAklinnasya karma bandho bhavatyevam / / -Avazyaka TIkA jisa mAnava ke zarIra para tela kA lepana kiyA huA hai, usakA zarIra ur3ane vAlI dhUla se lipta ho jAtA hai| usI bhA~ti rAga-dveSa ke bhAva se Aklinna hue mAnava para karma raja kA baMdha hotA hai| rAga-dveSa kI tIvratA se hI jJAna meM viparItatA AtI hai / jaina darzana kI bhA~ti bauddha darzana ne bhI karma baMdha kA kAraNa mithyA jJAna athavA moha ko svIkAra kiyA hai| sambandha kA anAditva : ___ jaina darzana meM prAtmA nirmala tattva haiM / vaidika darzana meM brahma tattva vizuddha hai| karma ke sAhacarya se vaha malina hotA hai / para ina donoM kA saMyoga kaba huA? isa prazna kA pratyattara anAditva kI bhASA se diyA hai| caki Adi mAnane para aneka visaMgatiyA~ upasthita ho jAtI haiM jaise ki sambandha yadi sAdi hai to pahale kauna ? AtmA yA karma yA donoM kA sambandha hai ? prathama prakAreNa pavitra AtmA karma baMdha nahIM karatI / dvitIya bhaMga meM karma kartA ke abhAva meM banate nhiiN| tRtIya bhaMga meM yugapat janma lene vAle koI bhI padArtha paraspara kartA, karma nahIM bana sakate / ataH karma aura AtmA kA anAdi sambandha kA siddhAMta akATya hai| . isa sambandha meM eka sundara udAharaNa prasiddha vidvAn haribhadra sUri kA hai| vartamAna samaya kA anubhava hotA hai| phira bhI vartamAna anAdi hai kyoMki atIta ananta hai| aura koI bhI atIta vartamAna ke binA nahIM bnaa| phira bhI vartamAna kA pravAha kaba se calA, isa prazna ke pratyuttara meM anAditva hI abhivyakta hotA hai| isI bhA~ti prAtmA aura karma kA sambandha vaiyaktika dRSTayA sAdi hote hue bhI pravAha kI dRSTi se anAdi hai / aAkAza aura AtmA kA sambandha anAdi ananta hai / para karma aura AtmA kA sambandha svarNa mRttikA kI bhA~ti anAdi sAnta hai| agni prayoga se svarNa-miTTI ko pRthak-pRthaka kiyA jAtA hai to zubha anuSThAnoM se karma ke anAdi sambandha ko khaNDita kara AtmA ko zuddha kiyA jA sakatA hai| . jaina darzana kI mAnyatAnusAra jIva jaisA karma karatA hai vaisA hI use phala milatA hai / 'appA kattA vikattAya duhANaya suhAgaya / ' karma phala kA niyaMtA Izvara hai| yaha jaina darzana svIkAra nahIM krtaa| jaina darzana yaha svIkAra karatA hai ki karma paramANuoM meM jIvAtmA ke sambandha se eka viziSTa pariNAma utpanna hotA hai jisase dravya, kSetra, kAla, bhAva, bhavagati, sthiti prabhRti udaya ke anukUla sAmagrI se vipAka pradarzana meM samartha hokara AtmA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma-vimarza ] [ 57 ke saMskAra ko malIna-kaluSita karatA hai| usase unakA phalAyoga hotA hai / amRta aura viSa pathya aura apathya meM kucha bhI jJAna nahIM hotA tathApi AtmA kA saMyoga pAkara ve apanI prakRtyAnusAra prabhAva DAlate haiN| jisa prakAra gaNita karane vAlI mazIna jar3a hone para bhI aMka gaNanA meM bhUla nahIM karatI vaise hI karma jar3a hone para bhI phala dene meM bhUla nahIM karate / ataH Izvara ko niyaMtA mAnane kI AvazyakatA nahIM / karma ke viparIta vaha kucha bhI dene meM samartha nahIM hogaa| ___eka tarapha Izvara ko sarvazaktimAna mAnanA dUsarI tarapha aMza mAtra bhI parivartana kA adhikAra nahIM denA Izvara kA upahAsa hai| isase to acchA hai ki karma ko hI phala pradAtA mAna liyA jaaye| karma bandha aura usake bheda : mAkandI ne apanI jijJAsA ke zamanArtha prazna kiyA ki bhagavan ! bhAvabandha ke bheda kitane haiM ? bhagavAn-mAkandI putra, bhAva bandha do prakAra kA haimUla prakRti bandha aura uttara prakRti bandha / bandha AtmA aura karma ke sambandha kI pahalI avasthA hai / vaha caturUpa hai| yathA prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza / bandha kA artha hai AtmA aura karma kA saMyoga / aura kama kA nirmApaNA vyavasthAkaraNa-bandhanama nirmApaNam / (sthA0 8/566) grahaNa ke samaya karma pudgala avibhakta hote haiM / grahaNa ke pazcAt ve Atma pradezoM ke sAtha ekIbhUta ho jAte haiN| isake pazcAt karma paramANu kAryabheda ke anusAra aATha vargoM meM baMTa jAte haiM-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, prAyuSya, nAma, gotra aura antraay| karma do prakAra ke haiM ghAtI karma aura aghAtI karma / jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ye cAra ghanaghAtI, aAtma zakti ke ghAtaka, Avaraka, vikAraka aura pratirodhaka haiN| inake dUra ho jAne para hI prAtma guNa prakaTa hokara nija svarUpa meM AtmA A jAtI hai| zeSa cAra aghAtI karma haiN| ye mukhyataH Atma guNoM kA ghAta nahIM karate haiN| ye zubha-azubha paudgalika dazA ke nimitta haiM / ye aghAtI karma bAhyArthApekSI haiN| bhautika tattvoM kI inase prApti hotI haiN| jIvana kA artha hai-AtmA aura zarIra kA sahabhAva / zubha-azubha zarIra nirmANakArI karma vargaNAeM nAma karma / zubha-azubha jIvana ko banAye rakhane vAlI karma vargaNAeM AyuSya karma / vyakti ko sammAnanIya-asammAnanIya banAne vAlI karma vargaNAeM gotra karma aura sukha-duHkhAnubhUtikAraka karma vargaNAeM vedanIya karma kahalAtI haiM / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 ] [ karma siddhAnta tIsarI avasthA kAla maryAdA kI hai / pratyeka karma pratyeka AtmA ke sAtha nizcita samaya paryanta raha sakatA hai / sthiti paripakva hone para vaha AtmA se alaga ho jAtA hai | cauthI avasthA phala dAna zakti kI hai / tadanusAra pudgaloM meM isakI mandatA va tIvratA kA anubhava hotA hai / zrAtmA kA svAtantrya va pAratantrya : sAmAnyataH yaha kahA jAtA hai ki AtmA kartRtvApekSA se svatantra hai para bhogane ke samaya paratantra / udAharaNArtha viSa ko khA lenA apane hAtha kI bAta hai para mRtyu se vimukha honA svayaM ke hAtha meM nahIM hai / cUMki viSa ko bhI viSa se nirviSa kiyA jA sakatA hai / mRtyu Tala sakatI hai / AtmA kA bhI kartepana meM ba bhogatepana meM svAtantrya aura pAratantrya donoM phalita hote haiM / sahajatayA AtmA karma karane meM svatantra hai / icchAnusAra karma kara sakatI hai / karma vijetA bana pUrNa ujjvala bana sakatI hai / para kabhI-kabhI pUrvajanita karma aura bAhya nimitta ko pAkara aisI paratantra bana jAtI hai ki vaha icchAnusAra kucha bhI nahIM kara sakatI / jaise koI AtmA sanmArga para calanA cAhatI huI bhI cala nahIM sakatI / yaha hai AtmA kA svAtantrya aura pAratantrya / karma karane ke pazcAt bhI AtmA karmAdhIna ho jAtI hai, yaha bhI nahIM kahA sakatA / usameM bhI AtmA kA svAtantrya surakSita rahatA hai, usameM bhI azubha ko zubha meM parivartita karane kI kSamatA nihita hai / karma kA nAnA rUpoM meM digdarzana : karma baddha AtmA ke dvArA prATha prakAra kI pudgala vargaNAe~ gRhIta hotI haiM / audArika vargaNA, vaikriya vargaraNA, AhAraka vargaNA, tejas vargaNA, kArmaNa vargaNA, bhASA vargaNA, zvAsocchvAsa vargaraNA aura manovargaNA / inameM kArmaNa vargaNA ke jo pudgala hote haiM ve karma banane ke yogya hote haiM / unake tIna lakSaNa haiM 1. ananta pradezI skandhatva | 2. catuH sparzitva / 3. sat asat pariNAma grahaNa yogyatva | saMkhyAt-asaMkhyAta pradezI skandha karma rUpa maiM pariNata nahIM ho sakate / do, tIna, cAra, pA~ca, chaha, sAta aura ATha sparza vAle pudgala skandha karmarUpa meM pariNata nahIM ho sakate / AtmA kI zubha azubha pravRtti (Asrava) ke binA sahaja Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma-vimarza ] [ 59 pravatti se grahaNa kiye jAne vAle pudgala skandha karma rUpa meM pariNita nahIM ho sakate / karma yogya pudgala hI AtmA kI sat-asat pravRtti dvArA gRhIta hokara karma banate haiN| karma kI prathama avasthA bandha hai to antima avasthA vedanA hai| karma kI visambandhI nirjarA hai kintu vaha karma kI nahIM akarma kI hai / vedanA karma kI aura nirjarA akarma kii| kamma veyaNA jo kamma nijjraa| -bhaga0 7/3 ataH vyavahAra meM karma kI antima dazA nirjarA aura nizcaya meM vaha vedanA mAnI gaI hai| bandha aura vedanA yA nirjarA ke madhya meM bhI aneka avasthAeM haiM jo uparyukta baddhAdi haiN| karma-kSaya kI prakriyA: karma kSaya kI prakriyA jaina darzana meM gaharAI liye hue hai| sthiti kA paripAka hone para karma udaya meM Ate haiM aura jhar3a jAte haiN| karmoM ko vizeSarUpeNa kSaya karane ke liye vizeSa sAdhanA kA mArga avalambana karanA par3atA hai| vaha sAdhanA svAdhyAya, dhyAna, tapa Adi mArga se hotI hai| ina mArgoM se saptama guNasthAna paryanta karma kSaya vizeSa rUpa se hote haiM / aSTam guNasthAna ke Age karma kSaya kI prakriyA parivartita ho jAtI hai| 1. apUrva sthiti jJAta, 2. apUrva rasaghAta, 3. guNa zreNI, 4. guNa saMkramaNa, 5. apUrva sthiti bandha / sarva prathama AtmA apavartana karaNa ke mAdhyama se karmoM ko antarmuharta meM sthApita kara guNa zreNI kA nirmANa karatI hai / sthApanA kA yaha krama udayakAlIna samaya ko lekara antarmuhUrta paryanta eka udayAtmaka samaya kA parityAga kara zeSa jitanA samaya hai, unameM karma dalikoM ko sthApita kiyA jAtA hai| prathama samaya meM karma dalika bahuta kama hote haiN| dUsare samaya meM sthApita karma dalika usase asaMkhyAta guNa adhika hote haiN| tRtIya- samaya meM usase bhI asaMkhyAta guNa adhika hone se ise guNa zreNI kahA jAtA hai / guNa saMkramaNa azubha karmoM kI zubha meM pariNati hotI jAtI hai| sthApanA kA krama gaNa zreNI kI bhA~ti hI hai / aSTama guNasthAna se caturdaza guNasthAna paryanta jyoM-jyoM AtmA Age bar3hatI jAtI hai tyoM-tyoM samaya svalpa aura karmadalika adhika mAtrA meM kSaya ho jAte haiM / isa samaya AtmA atIva svalpa sthiti karmoM kA bandhana karatI hai jaisA usane pahale kabhI nahIM kiyA hai / ataH isa avasthA kA nAma apUrva sthiti bandha kahalAtA hai| sthitighAta aura rasaghAta bhI isa samaya meM apUrva hI hotA hai, ataH yaha apUrva zabda ke sAtha saMlagna ho gyaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ] [ karma siddhAnta isa utkrAnti ke samaya meM bar3hatI huI AtmA jaba paramAtma zakti ko jAgRta karane ke lie atyanta ugra ho jAtI hai, AyuSya svalpa rahatA hai, karma adhika rahate haiM taba AtmA aura karmoM ke madhya bhayaMkara saMgharSa hotA hai| prAtma pradeza karmoM se lohA lene ke liye deha ko sImA kA parityAga karake raNasthalI meM utara jAte haiM / AtmA tAkata ke sAtha saMgharSa karatI hai / yaha yuddha kucha mIla paryanta ho nahIM rahatA, sampUrNa loka kSetra ko apane dAyare meM lAtA hai| isa mahAyuddha meM bahusaMkhyaka karma kSaya ho jAte haiN| avazeSa karma alpa mAtrA meM rahate haiN| ve bhI itane durbala aura zithila ho jAte haiM ki adhika samaya paryanta Thaharane kI zakti unameM nahIM rahatI / ataH isako ukhAr3a pheMkane ke lie choTA sA havA kA jhoMkA bhI kAphI hai| karma-gItikA karma taNI gata nyArI, prabhujI karma taraNI gata nyaarii| alakha niraMjana siddha svarUpI, piNa hoya rayo saMsArI / / 1 / / kabahuka rAja kare yahI maNDala, kabahuka raMka bhikhArI / kabahuka hAthI samacaka DolA, kabahuka khara asavArI / / 2 / / kabahaka naraka nigoda basAvata, kabahaka sUra avtaarii| kabahuka rUpa kurUpa ko darasana, kabahuka sUrata pyArI // 3 // bar3e-bar3e vRkSa ne choTe-choTe patavA, belar3iyAMrI chavi nyaarii| pativratA tarase suta kAraNa, phuhar3a jaNa-jaNa hArI / / 4 / / murkha rAjA rAja karata hai, paMDita bhae bhikhArI / kuraMga neNa suraMga bane ati, cUMdhI padamaNa nArI // 5 // 'ratanacanda' karmana kI gata ko, lakha na sake nara naarii| Apo khoja kare Atama vaza, to zivapura chai tyArI / / 6 / / -prAcArya zrI ratanacandrajI ma. sA. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only