Book Title: Karm Vichar
Author(s): Aditya Prachandiya
Publisher: Z_Jinvani_Karmsiddhant_Visheshank_003842.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229857/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma-vicAra 0 DaoN0 prAditya pracaNDiyA 'dIti' mithyAtva Adi hetuoM se niSpanna kriyA karma hai / ' karma AtmA ko malina karate haiM / unakI gati gahana hai / vaha duHkha paramparA kA mUla hai| karma moha se utpanna hotA hai aura vaha janma-maraNa kA mUla kAraNa bhI hai| saMsArI jIva ke rAgadveSa rUpa pariNAma hote haiN| pariNAmoM se karmabaMdha ke kAraNa jIva saMsAra cakra meM paribhramaNa karatA hai| vastutaH karmabaMdha meM AtmapariNAma (bhAva) hI kAraNa hai para vastu bilkula nahIM / 6 karma baMdha vastu se nahIM, rAga aura dveSa ke adhyavasAya (saMkalpa) se hotA hai| jo andara meM rAgadveSa rUpa bhAva karma nahIM karatA, use nae karma kA baMdha nahIM hotaa| jisa samaya jIva jaise bhAva karatA hai vaha usa samaya vaise hI zubha-azubha karmoM kA baMdha karatA hai / karma kartA kA anugamana karatA hai / 10 jIva karmoM kA baMdha karane meM svatantra hai parantu usa karma kA udaya hone para bhogane meM usake adhIna ho jAtA hai / jaise koI puruSa svecchA se vRkSa para to car3ha jAtA hai kintu pramAdavaza nIce girate samaya paravaza ho jAtA hai| kahIM jIva karma ke adhIna hote haiM to kahIM karma jIva ke adhIna hote haiM / 12 jaise kahIM RNa dete samaya dhanI balavAna hotA hai to kahIM RNa lauTAte samaya karjadAra balavAna hotA hai / ' 3 sAmAnya kI apekSA karma eka hai aura dravya tathA bhAva kI apekSA do prakAra kA hai / karma pudgaloM kA piNDa dravyakarma hai aura usameM rahane vAlI zakti yA unake nimitta se jIva meM hone vAle rAgadveSa rUpa vikAra bhAvakarma hai / 14 jo indriya Adi para vijaya prApta kara upayogamaya (jJAnadarzanamaya) AtmA kA dhyAna karatA hai vaha karmoM se nahIM baMdhatA / ataH paudgalika prANa usakA anusaraNa kaise kara sakate haiM ? arthAt use nayA janma dhAraNa nahIM karanA par3atA hai / '5 ___ jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya ye saMkSepa meM ATha karma haiM / 16 ina karmoM kA svabhAva paradA, dvArapAla, talavAra, madya, hali, citrakAra, kumbhakAra tathA bhaNDArI ke svabhAva sadRza hai / 17 jo AtmA ke jJAna guNa ko prakaTa na hone de use jJAnAvaraNa kahate haiM / jo darzanaguNa ko Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 ] [ karma siddhAnta prAvRtta kare use darzanAvaraNa kahate haiN| jo sukha-duHkha kA kAraNa ho use vedanIya kahate haiM / jisake udaya se jIva apane svarUpa ko bhUlakara para padArthoM meM ahaMkAra tathA mamakAra kare use mohanIya kahate haiN| jisake udaya se jIva narakAdi yoniyoM meM paratantra ho use Ayukarma kahate haiN| jisake udaya se zarIrAdi kI racanA ho vaha nAma karma hai / jisake udaya se ucca-nIca kula meM janma ho use gotrakarma kahate haiM aura jisake dvArA dAna, lAbha Adi meM bAdhA prApta ho use antarAya karma kahate haiM / 18 jJAnAvaraNa kI pA~ca, darzanAvaraNI kI nau, vedanIya kI do, mohanIya kI aTThAIsa, Ayu kI cAra, nAma kI tirAnave, gotra kI do aura antarAya kI pA~ca isa prakAra saba milAkara eka sau ar3atAlIsa uttara prakRtiyAM haiN| 16 zubhopayoga rUpa nimitta se jo karma baMdhate haiM ve puNya karma tathA azubhopayoga rUpa nimitta se jo karma baMdhate haiM ve pApa karma kahalAte haiM / isa prakAra nimitta kI apekSA karmoM ke do bheda haiM / 20 karma AtmA kA guNa nahIM hai kyoMki AtmA kA guNa hone se vaha amUrtika hotA aura pramUrtika kA baMdha nahIM ho pAtA / amUrtika karma, amUrtika AtmA kA anugraha aura nigraha upakAra aura apakAra karane meM samartha nahIM hotA / 21 yadyapi karma sUkSma hone ke kAraNa dRSTigocara nahIM hotA tathApi vaha mUrtika hai kyoMki usakA kArya jo audArika Adi zarIra hai vaha mUrtika hai / mUrtika kI racanA mUrti se hI ho sakatI hai isalie dRzyamAna audArikAdi zarIroM se adRzyamAna karma meM mUrtipanA siddha hotA hai / 22 nizcaya naya se AtmA aura karma donoM dravya svatantra, svatantra dravya haiM isalie inameM baMdha nahIM hai parantu vyavahAra naya se karma ke astitvakAla meM AtmA svatantra nahIM hai isalie donoM meM baMdha mAnA jAtA hai / vyavahAra naya se AtmA aura karmoM meM ekatA kA anubhava hotA hai isalie AtmA ko mUrtika mAnA jAtA hai / mUrtika AtmA kA mUrtika karmoM ke sAtha baMdha hone meM Apatti nahIM hai / 23 isa prakAra saMsAra kA pratyeka prANI paratantra hai / yaha paudgalika (bhautika) zarIra hI usakI paratantratA kA dyotaka hai / parAdhInatA kA kAraNa karma hai jagata meM aneka prakAra kI viSamatAeM haiM / Arthika aura sAmAjika viSamatAoM ke atirikta jo prAkRtika viSamatAeM haiM unakA hetu manuSyakRta nahIM ho sktaa| viSamatAoM kA kAraNa pratyeka prAtmA ke sAtha rahane vAlA koI vijAtIya padArtha hai aura vaha padArtha karma hai / kAraNa ke binA koI kArya nahIM ho sakatA / jaise Aga meM tapAne kI viziSTa prakriyA se sone kA vijAtIya padArtha usase pRthak ho jAtA hai vaise hI tapasyA se karma dUra ho jAtA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma-vicAra ] [73 saMdarbha saMketa1-kriyante mithyAtvAdihetubhirjIveneti karmANi / -uzATI pa. 641 2-gahanA karmaNo gtiH| -brahmAnaMda gItA 44 3-(ka) kammehiM luppaMti pANiNo / -sUtra kRtAMga 2 / 1 / 4 (kha) kammuNA uvAMhi jAyai / -pAcArAMga 31 4-kammaM ca mohappabhavaM vayaMti, kammaM ca jAi-maraNassa mUlaM / -uttarAdhyayana 327 5-ajjhatthaheuM niyayassa baMdho, saMsAra heuM ca vayaMti baMdha / -uttarAdhyayana sUtra 14 / 19 6-aNumitto vi na baMdho, paravatthupaccayo bhnniyo| -aodhaniyukti, gAthA 53 7-Na ya vatthudo du baMdho, - ajjhavasANeNa baMdhotmi / -samayasAra 265 8-akuvvano NavaM patthi / -sUtrakRtAMga 1 / 15 / 7 6-jaM jaM samayaM jIvo Avisai jeNa jeNa bhAveNa / so taMmi taMmi samae, suhAsuhaM baMdhae kammaM / / samaNasuttaM, jyotirmukha, bra0 jinendravarNI, sarva sevA saMgha prakAzana, rAjaghATa, vArANasI-1, prathama saMskaraNa 24 apraila 1985, zlokAMka 57, pRSThAMka 20-21 10-(ka) kattArameva aNujAi karma / -uttarAdhyayana 13 / 23 (kha) zete saha zayAnena, gacchantamanu gacchati / / narANAM prAktanaM karma, tiSThatyatha sahAtmanaH / / -paMcataMtra 2 / 130 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 ] (ga) yathodhenusahasreSu, vatso vindatimAtaram / tathaiveha kRtaM karma kartAra manugacchati // " - cANakyanIti 12 / 15 11 - kammaM citi savasA, tassudayAmmi uparavvasA hoMti / rUkkhaM durUhai savaso, vigalai sa paravvaso tatto // - samaraNasuttaM, jyotirmukha, vahI, zlokAMka 60, pRSThAMka 20-21 12 - kamavittaM phalaM puMsAM, buddhiH karmAnusAriNI / - cANakyanIti 13 / 10 * 13 - kammavasA khalu jIvA, jIvavasAI kahiMci kammAI | katthai dhario balavaM, dhAraNiya katthaI balavaM // - samaraNasuttaM, jyotirmukha, vahI, zlokAMka 61, pRSThAMka 20-21 14 - (ka) kammattaNeNa ekkaM, davvaM bhAvoti hodi duvihaM tu / pomgala piMDo davvaM, tassattI bhAvakammaM tu // Jain Educationa International - samaraNasuttaM, jyotirmukha, vahI, zlokAMka 62, pRSThAMka 20-21 (kha) arhatpravacana, sampAdaka- cainasukhadAsa nyAyatIrtha, Atmodaya graMthamAlA jayapura, sitambara 1962, zlokAMka 7, pRSThAMka 18 15 - ( ka ) jo iMdiyAdi vijaI, bhavIya udyoga madhpaMga Adi / kammehiM soga raMjadi, kiha taM pAraNA aNucaraMti // - samaraNasuttaM, jyotirmukha, vahI, zlokAMka 63, pRSThAMka 20-21 (kha) kammabIesa daDaDhesu, na jAyaMti bhavaMkurA / (ga) akammassa vavahAro na vijjaI / 16 -- (ka) nAgassAvaraNijjaM daMsaNAvaraNaM tahA / defraNajjaM tahA mohaM, AukammaM tava ya // nAma kammaM ca goyaM ca aMtarAyaM taheva ya / evameyAI kammAI, aTTheba u samAso || - dazAzruta skaMdha 5 / 15 - prAcArAMga 3|1 - samaraNasutaM, jyoMtirmukha, vahI, zlokAMka 64-65 pRSThAMka 22-23 For Personal and Private Use Only [ karma siddhAnta Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma-vicAra ] [ 75 (kha) jJAnadarzanayo rodhauvedyaM mohAyuSI tathA / nAma gotrAntarAyAzca mUla prakRtayaH smRtAH / / -tattvArthasAra, paMcamAdhikAra, sampAdaka paNDita pannAlAla sAhityAcArya, zrI gaNezaprasAda varNI graMthamAlA, DumarAva bAga, assI, vArANasI-5, prathama saMskaraNa 16 aprela 1670, zlokAMka 22, pRSThAMka 145 (ga) aTTha kammapagaDIo pannatrAo, taM jahA gANAvaraNijjaM daMsaraNAvaraNijjaM, veyariNajjaM, mohaNijjaM, pAuyaM, nAmaM, gorya, aMtarAiyaM / --prajJApanA 2111 17--(ka) paDa-paDihAra-si-majja, haDa-citta-kulAla-maMDagArINaM / jaha esasi bhAvA, kammANa vi jANa taha bhAvA / / -samaNasutta, jyotirmukha, vahI, zlokAMka 66, pRSThAMka 22-23 (kha) arhatpravacana, sampAdaka paM0 cainasukhadAsa nyAyatIrtha, vahI, zlokAMka 10, pRSThAMka 16 / 18-apabhraMza vAGamaya meM vyavahRta pAribhASika zabdAvali, DaoN. Aditya pracaNDiyA 'dIti' parAmarza, khaMDa 5, aMka 4, sitambara 1984, sampAdaka surendra bAraligeM mAdi, puNe vizvavidyAlaya prakAzana, puNe, pRSThAMka 324 / 16-anyAH paJca nava dve ca tathASTAviMzatiH kramAta / catasrazca trisaMyuktA navati ca paJca ca / / -tattvArthasAra, paMcamAdhikAra, vahI, zlokAMka 23, pRSThAka 146-155 / 20 -(ka) zubhAzubhopayogAkhyanimitto dvividhastathA / puNya-pApa tayA dvadhA sarva karma prabhidyate / / -tattvArthasAra, paMcamAdhikAra, zlokAMka 51, pRSThAMka 158 / (kha) suha pariNAmo puNNaM, asuho evaM ti havadi jIvassa / --paMcAstikAya 132 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ] [ karma siddhAnta ..21-na karmAtma guNo'mUrte stasya bandhAprasiddhitaH / anugrahopaghAtau hi nAmUrteH kartumarhati / / -tattvArthasAra, paMcamAdhikAra, zlokAMka 14, pRSThAMka 143 22-praudArikAdi kAryANAM kAraNaM karmabhUtimata / na hmamUrtana mUrtAnAmArambhaH kvApi dRzyate // -tattvArthasAra, paMcAdhikAra, zlokAMka 15, pRSThAMka 143 23-tattvArthasAra, paMcamAdhikAra, vahI, zlokAMka 16-20, pRSTha 144-145 003 karma-sUktiyA~ sakammuNA kiMccaI pAvakArI, kaDAraNa kammANa Na mokkha asthi / -uttarAdhyayana 4 / 3 pApAtmA apane hI karmoM se pIr3ita hotA hai, kyoMki kRtakarmoM kA phala bhoge binA chuTakArA nahIM hai| pakke phalamhi paDie, jaha Na phalaM bajjhae puraNo vitte| jIvassa kammabhAve, paDie Na puNodayabhuveI // -samayasAra 168 jisa prakAra pakA huA phala gira jAne ke bAda punaH vRnta se nahIM laga sakatA, usI prakAra karma bhI AtmA se vimukta hone ke bAda puna, AtmA (vItarAga) ko nahIM laga skte| rAgo ya doso vi ya kammabIyaM, kammaM ca mohappabhavaM vayaMti / kammaM ca jAImaraNassa mUlaM, dukkhaM ca jAImaraNaM vayaMti // -uttarAdhvayana 3217 rAga aura dveSa ye do karma ke bIja haiM / karma moha se utpanna hotA hai / karma hI janma-maraNa kA mUla hai aura janma-maraNa hI vastutaH duHkha hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only