Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kA mahAyAtrI : zrI sumana muni karma - siddhAMta kI vaijJAnikatA DaoN. jayantIlAla jaina, cennaI jainadarzana meM karma siddhAMta kA mahatva vizeSarUpeNa pratipAdita hai| jaba taka jIvAtmA karma se baddha hai taba taka saMsAra meM bhramaNa karatI rhegii| karma niHzeSa hone para vahI AtmA paramAtma rUpa bana jAtI hai| jIva kI avasthAoM ke parijJAna ke lie karmavAda ko samajhanA atyAvazyaka hai| karma siddhAMta kI vaijJAnikatA, traikAlikatA, sArvabhaumikatA ko pratipAdita kara rahe haiM - DaoN. zrI jayantIlAla jI jain| - sampAdaka jaina-darzana meM siddhAMta kisI ke dvArA banAye yA dravyoM kA svarUpa nahIM jaante| isa acetana rUpa yA pratipAdita nahIM kiye jAte haiN| ye siddhAMta arahaMta yA ajJAna rUpa pariNamana se karmoM kA Asrava hai evaM baMdha hai| tIrthakaroM dvArA prarUpita hote haiN| kevalajJAna meM jaisI vizva- baMdhe karma phira samaya pAkara udaya meM Ate haiM aura baMdha ko vyavasthA jhalakatI hai, vaisA hI bhagavAn dvArA batAyA jAtA prApta karate haiN| isa prakAra ajJAna cakra se saMsAra paribhramaNa hai| bhagavAn apanI ora se koI siddhAMta banAte nahIM hai, hai| jIva karma kI prakRti, pradeza, sthiti va anubhAga ke apitu ve to lakSya ko siddha kara svayaM Adarza prastuta AdhAra para cAroM gatiyoM meM bhramaNa karatA hai| jaba jIva karate haiN| 'aMta' arthAt lakSya jisase 'siddha' hotA hai, apane zuddha svabhAva arthAt karma-rahita svabhAva kA jJAna vahI 'siddhAMta' hai| isa prakAra samasta jaina-darzana meM prarUpita kara usameM lIna hotA hai, usa rUpa pariNamana karatA hai, taba siddhAMta parama vaijJAnikatA ko lie hue haiM, cAhe unheM koI Asrava ruka jAtA hai, baMdha nahIM hotA, saMvara va nirjarA mAne yA na mAne / karma kA siddhAMta jIva kI saMsAra avasthA hote haiM aura aMta meM jIva mokSadazA ko prApta karatA hai, kA eka mUlabhUta siddhAMta hai| jaina darzana meM isakA itanA jahA~ karma ke baMdha kA sarvathA abhAva hai| vyApaka, vaijJAnika, traikAlika, sArvabhaumika evaM akATya ukta zuddhikaraNa kI jinavANI meM traikAlika vaijJAnika nirUpaNa huA hai, jitanA anya kisI darzana meM nahIM huA ___ vyavasthA hai| anaMtajIvoM ne bhUtakAla meM isI vaijJAnika hai| sabhI jIvoM kI samasta avasthAoM ko samajhane ke vyavasthA ko samajhakara, usa rUpa pariNamana kara mokSa dazA lie isa karmavAda kA jJAna Avazyaka hai| yA siddha dazA ko prApta kiyA hai| vartamAna meM bhI jIva vizva-vyavasthA va karma isI ko jAna kara mokSa kI sAdhanA karate haiN| bhaviSya meM bhI vahI jIva isa dazA ko prApta hote haiM jo jinavANI kI isa vizva meM chaH dravya haiM - jIva, pudgala, AkAza, isa zaddhi karaNa kI vyavasthA ke anurUpa pariNamana karate kAla, dharmAstikAya va adharmAstikAya / jIva cetana lakSaNa haiN| chaH dravya eka dUsare dravya ke guNa yA paryAya ko utpanna vAlA hai aura anya pAMca ajIva hai| karma pudgala paramANu nahIM kara sakatA hai| isase yaha vaijJAnika siddhAMta siddha rUpa haiM aura usa saMbaMdhI jo jIva ke bhAva hai ve bhAva karma hotA hai ki pratyeka dravya kA pariNamana apane se hotA hai| haiN| jo jIva vizva-vyavasthA ko nahIM jAnate, ve ajJAna pratyeka dravya ke SaTakAraka kartA, karma, karaNa, sampradAna, avasthA rUpa pariNamana karate haiM kyoMki pudgalAdi anya apAdAna va adhikaraNa vaha dravya svayaM hI hai| isa prakAra 78 karma siddhAMta kI vaijJAnikatA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyeka dravya svayaM cAlita hai aura yaha traikAlika vaijJAnika vyavasthA hai| karma kA bheda - vijJAna jIva jo aneka prakAra ke bhAva yA vicAra karatA hai use vikalpa kahate haiM / vikalpa hI karma hai aura vikalpa kA karane vAlA kartA hai / isa prakAra jo jIva vikalpa sahita hai, usakA kartA-karma bhAva kabhI nAza ko prApta nahIM hotA hai / jaba jIva vikalpa karatA hai, usI samaya jJAnAvaraNAdi karma dravya karma rUpa pariNamana karate haiM / isa prakAra bhAva karma va dravya karma rUpa karma ke bheda kiye jAte haiM / karma ke dravya karma, bhAva karma va nokarma ( zarIra Adi saMbaMdhI karma) rUpa tIna bheda bhI kiye jAte haiM / karma ke zubha (puNya) va azubha (pApa) aise do bheda bhI kiye jAte haiM / puNya karma se svargAdi kI prApti hotI hai aura pApa se narakAdi kI, lekina donoM hI saMsAra ke kAraNa haiN| jaise lohe kI ber3I baMdhana hai, vaise hI sone kI beDI bhI baMdha kA hI kAraNa hai / sAmAnyatayA karmoM ko ATha bhAgoM meM bAMTA jAtA haijJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra, aMtarAya / vaise ina 8 karmoM ke 148 bheda bhI kiye jAte haiM / sacamuca dekhA jAya to karma ke bheda to anaMta haiM, jitane prakAra ke vikalpa hote haiM, utane hI karma ke bheda ho sakate haiN| jinavANI meM karma kA sUkSma se sUkSma vizleSaNa dekhane ko milatA hai / karma ke bheda evaM vizleSaNa ke pIche eka anokhA vaijJAnika satya chipA huA hai aura vaha eka zuddhAtmA yA siddha samAna AtmA kA rahasya udghATana / jaba vikalpa hI karma hai to vikalpa rahita avasthA hI karma rahita avasthA hai / siddha bhagavAn ke AToM karmoM kA nAza hai kyoMki unakI sakala karmoM se rahita kI avasthA hai| karma ke ghAti va aghAti rUpa meM bheda kiyA jAtA hai| ukta ATha karmoM meM prathama cAra ko ghAtikarma kahate haiM va zeSa cAra ko karma siddhAMta kI vaijJAnikatA jaina saMskRti kA Aloka aghAti, jo AtmasvabhAva kA ghAta karate haiM arthAt pragaTa na hone meM bAdhaka yA nimitta hote haiM unheM ghAti aura jo bAdhaka nahIM haiM unheM aghAti / prathama cAra ke nAza hote hI arahaMta dazA pragaTa hotI hai aura anya cAra ke nAza hote hI siddha dazA kI prApti hotI hai| hara karma ke pratipakSa meM AtmA ke eka guNa kA pratipAdana hai / anaMtajJAna, anaMtadarzana, samyaktva, anaMtavIrya, agurulaghutva, avagAhanatva sUkSmatva, avyaabaadhtv| isa prakAra karma ke avalambana se zuddha yA siddha AtmA kA pratipAdana hI jinavANI kA lakSya hai / karma yA karmaphala meM ati sAvadhAna jIva kI pravRtti karmacetanA yA karma phala-cetanArUpa hai, jo saMsAra kA kAraNa hai, yaha ajJAnacetanA hai / isakA vinAza kara jJAna cetanA meM pravRtta honA mokSamArga hai aura usakA phala sAkSAt mokSa hai / karma ke nAza kA upAya sarala va sahaja hai / jaise aMdhakAra kA nAza karane aMdhakAra ko mAranA pITanA, bhagAnA, anuSThAna, utsava Adi karane kI AvazyakatA nahIM hai / aMdhakAra ke bAre meM jyAdA socane yA vicArane se bhI aMdhakAra nahIM miTatA / mAtra prakAza yA dIpaka se aMdhakAra kA nAza hotA hai| usI prakAra karma ke aMdhakAra yA AvaraNa se AtmA dikhAI nahIM detA / jaise hI jIva jJAnarUpI dIpaka ko apane bhItara jalAtA hai, karma kA aMdhakAra usI samaya nAza ko prApta hotA hai / vikalpa, vicAra, buddhi vyavasAya, mati, vijJAna, cita, bhAva yA pariNAma - ye saba ekArthavAcI hai / yaha jIva sva-para ke bheda vijJAna ke abhAva meM, eka meM dUsare kI mAnyatApUrvaka aneka pariNAma karatA rahatA hai jo jhUThe haiN| jinendra bhagavAn ne anya padArthoM meM aise Atmabuddhi rUpa vikalpa chuDAyeM haiM, yahI karma kA nAza hai| yahI vaijJAnikatA hai - karma ke siddhAMta kI / jaise prakAza ke udaya se aMdhakAra kA nAza sahaja va sarala hai, vaise hI jJAna ke udaya se karma kA nAza sahaja va sarala hai| karma svayaM bhAga jAtA hai, aMdhakAra kI bhAMti / 76
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kA mahAyAtrI : zrI sumana muni kArya-kAraNa vijJAna kisI bhI vaijJAnika vyavasthA meM kAraNa-kArya kA pratipAdana nitAnta Avazyaka hai| jaisA kAraNa hotA hai, vaisA kArya hotA hai| jaisA bIja hotA hai, vaisA hI vRkSa hotA hai, yaha vyavasthA kAraNa kArya saMbaMdha se jAnI jAtI hai / koI kahatA hai kArya puruSArtha se hotA hai, to koI kAla se, to koI svabhAva se, to anya koI karma se hotA hai, to koI honahAra se / vAstava meM dekhA jAya to koI kArya kisI eka ke kAraNa se nahIM hotA hai, ukta pAMcoM bAteM apanA-apanA kArya karate haiM, yahI vastu svataMtratA hai, vaijJAnikatA hai yA svacAlita vastu-vyavasthA hai / yaha loka karma yogya pudgaloM se bharA huA hai lekina ve karma baMdha ke kAraNa nahIM hai, kyoMki aisA hotA to mokSa meM bhI siddha bhagavAn ke karma baMdha kA prasaMga bana sakatA hai| kyoMki kArmaNa vargaNA to siddha zilA meM bhI haiM / mana, vacana va kAya yadi karma baMdha kA kAraNa ho to arahaMta bhagavAn ke bhI baMdha kA prasaMga banatA hai kyoMki unake mana, vacana kAya haiM / jIva kA ghAta yadi karma baMdha kA kAraNa hai to sAdhu jo samiti Adi meM tatpara haiM, unake bhI AhAra, vihAra Adi meM jIva hiMsA hai / ataH unako mokSa nahIM ho sakatA kyoMki baMdha hotA rhegaa| isa prakAra yaha siddha hotA hai ki karma se jIva ko baMdha nahIM hai / jIva ke upayoga meM rAga Adi ke jo pariNAma haiM, usase baMdha hotA hai / jaise koI reta meM vyAyAma kare to reta usake cipakatI yA baMdha nahIM karatI hai, lekina vahI vyakti yadi tela mardana kara reta meM vyAyAma kare to dhUlibaMdha kA prasaMga avazya banatA hai / mithyAtva Adi karma kA udaya honA, navIna karma ke pudgaloM kA pariNamana va baMdhanA aura jIva kA apane ajJAna bhAvarUpa pariNamana- ye tInoM bAteM eka sAtha eka samaya meM hotI hai / tInoM svataMtra apane Apa apane rUpa hI To pariNamana karate haiM / koI eka kisI anya kA pariNamana nahIM karatA / mithyAtva asaMyama, kapAya va yoga ke udaya pudgala ke pariNAma hai aura jIva apane ajJAna ke kAraNa usa bhAva rUpa pariNamana karatA hai, navIna pudgala usI samaya svayameva jJAnAvaraNAdi karma rUpa pariNamana karate haiM aura jIva ke sAtha baMdhate haiN| isa taraha jIva svayaM apane ajJAnamaya bhAvoM kA kAraNa svayaM hI hotA hai aura karma kA baMdha karatA hai / jJAnI jIva kI / caitanyamaya AtmA kI mAnyatA itanI dRr3ha hotI hai ki vaha karma, nimitta, rAga, paryAya, avasthA Adi kisI ko bhI mahatva nahIM detA / usakA sarvasva to caitanyamaya AtmA hai, usameM lInatA hI mokSa kA kAraNa hai / yaha kAraNa kArya vastu svataMtratA kA vijJAna hai / karma siddhAMta - ekAntavAda anya matoM meM jaise jagat kA kartA Izvara mAnA jAtA hai / vaise hI, karma kI ekAntavAdI mAnyatA ke anusAra karma hI AtmA ko ajJAnI karatA hai, kyoMki jJAnAvaraNIya karma ke udaya binA ajJAna kI utpatti nahIM ho sakatI hai| usI taraha karma hI AtmA ko jJAnI karatA hai kyoMki jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se aisA hotA hai / karma se hI jIva sotA hai kyoMki niMdrAkarma ke udaya se jIva ko nIMda AtI hai aura karma hI jIva ko jagAtA hai kyoMki nidrAkarma ke kSayopazama ke binA aisA nahIM ho sakatA / sAtAvedanIya karma ke udaya se jIva sukhI hotA hai aura asAtAvedanIya karma se jIva duHkhI hotA hai / mithyAtva karma ke udaya se jIva mithyAdRSTi hotA hai aura samyaktva karma ke udaya se jIva samyakadRSTi hotA hai / cAritra mohanIya karma ke udaya se jIva asaMyamI hotA hai| puruSaveda karma se jIva strI cAhatA hai aura strI veda karma ke udaya se kI cAha puruSa hotI hai| karma hI jIva ko cAroM gatiyoM meM bhramaNa karAtA hai / yaza, dhana, santAna, parivAra Adi saba karma ke udaya se karma siddhAMta kI vaijJAnikatA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina saMskRti kA Aloka milatA hai| karma kisI ko nahIM chor3atA, cAhe nirdhana ho yA dhanavAna, bar3A vyakti ho yA choTA, sAmAnya vyakti ho yA tIrthaMkara, rAjA yA prjaa| isa prakAra jo kucha zubha-azubha hotA hai saba karma hI svataMtra rUpa se karatA hai| karma hI detA hai, karma hI haratA hai aura karma se TikA rahatA hai| yadi koI jaina bhI ukta ekAntavAda ko mAnatA hai, to jaina aura anya matoM meM bheda nahIM rahatA hai| rAga-deSa ke bhAva AtmasvabhAva kA niraMtara ghAta karate haiM parantu unakA kartA karma hai jIva svayaM nahIM, to yaha jainoM ke siddhAMta ke viparIta hai| ve AtmA ke ghAtaka haiM kyoM ki rAga-dveSa dvArA AtmA kI niraMtara hotI huI hiMsA ko nahIM jAnate, ataH AtmaghAtI hue| jinavANI una para kopa karatI hai kyoMki yaha jinavANI kA virodha hai| jinavANI to kathaMcit kartA kahatI hai aura ve sarvathA kartA mAnate haiN| bhagavAn AdinAtha janma se hI tIna jJAna ke dhArI the, kSAyika samakita ke dhanI the| 83 lAkha pUrva taka unhoMne cAritra grahaNa nahIM kiyA aura rAjya karate rhe| ajJAnI kI yaha dalIla hotI hai ki cAritramohanIya karma ke udaya ke kAraNa unako cAritra pragaTa nahIM huaa| parantu yaha tarka saMgata nahIM hai| svayaM kI puruSArtha kI kamajorI ke kAraNa unhoMne cAritra aMgIkAra nahIM kiyaa| karma ke udaya ke / kAraNa unake cAritra kA abhAva thA. aisA kathana upacAra mAtra hai| svayaM kI kamajorI ke sAtha hI usa samaya karma kA udaya bhI hai, aisA mAtra jJAna karAyA hai| anyathA karma AtmA se bhI bar3A ho jAyegA, svayaM bhagavAn bana jaayegaa| vAstavika cAritra to svayaM apanI caitanyamUrti bhagavAn AtmA meM lInatArUpa pariNAma hai, jisake pracura AnaMda meM jIva lIna ho jAtA hai, sthira rahatA hai, vahI saccA cAritra hai| karma kI kriyA koI cAritra nahIM hai| usI taraha ekAntavAdI aisA mAnatA hai ki zreNika rAjA jo kSAyika samakita the, tIrthakara, prakRti ko jinhoMne bAMdhA thA, parantu narakagati nAmakarma ko bhI bAMdhA thA, jisase naraka meM gye| yaha mAnyatA ekAnta hai| svayaM ke ulTe puruSArtha ke kAraNa unhoMne naraka gati kA baMdha kiyaa| prathama naraka meM gaye ve bhI apanI svayaM kI usa samaya kI yogyatA se gye| karma ke kAraNa gaye yA karma unako khIMcakara naraka le gayA, aisA nahIM hai, karma to jar3a hai, Atma svabhAva meM isakA abhAva hai| jisakA jIva meM abhAva hai, vaha jIva ko nukasAna kaise kara sakatA hai? usI taraha eka vyakti vyApAra kara kAphI dhana kamAtA . hai| vahAM paisA kA AnA yA jAnA, usakA to AtmA kadApi kartA nahIM hotA, parantu isa dhana saMbaMdhI lobha yA mAyA ke pariNAma kA vaha jIva kartA avazya hai| isI prakAra anya anya jagaha bhI sarva avasthAoM meM aisA hii| smjhnaa| karma siddhAMta va syAdvAda syAdvAda ke avalambana se aneka jaina siddhAMta parama vaijJAnikatA ko prApta hote haiN| vastu ko ekAnta se jo samajhate haiM, vaha mithyA hai| jaina darzana to vastu jaisI hai vaisA mAnatA hai| dravya se nitya va zAzvata hai aura karma va anya dravyoM se svataMtra va bhinna hai| paryAya meM karma ke abhAva yA sadbhAva ke nimitta se palaTatA hai, yaha satya hai, parantu vastu kathaMcit nityAnityAtmaka hai| aisA jAna kara nitya para dRSTi karanA aura karma ke saMyoga se badalatI dazA hai to avazya, parantu lakSya karane kA viSaya nahIM hai| jaisA ki Upara kahA gayA ki jIva ke ajJAnamaya bhAva kA honA va karma baMdhane kA kAla eka hI hai, usameM bhinnatA kA abhAva hai| isalie jaba usakA eka baMdha paryAya kI apekSA se dekhane meM AtA hai to jIva karma se baMdhA hai, aisA eka pakSa hai| usI samaya yadi jIva va pudgala karma ko aneka dravya yA bhinna dravya kI apekSA dekhA jAya to donoM bilkula alaga-alaga haiN| isalie | karma siddhAMta kI vaijJAnikatA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kA mahAyAtrI : zrI sumana muni jIva karma se baMdhA nahIM hai, aisA dUsarA naya pakSa hai| ___ naya se dekhane para tIna prakAra ke doSa utpanna hote haiN| naya jJAna sApekSa hai, naya vikalparUpa hai aura naya aMza grAhI hai| naya kahate hI tInoM hI bAteM sacamuca eka sAtha A jAtI haiN| sApekSa hone se naya eka pakSa yA pratipakSa khar3A karatA hai, jisase vikalpa hotA hai aura vaha vikalpa to aMza ko hI grahaNa karatA hai| vikalpa yA aMza ko jAnane se aura adhika jAnane kI icchA hotI hai, AkulatA hotI hai - yahI doSa hai| isa prakAra karma jIva kI sApekSa dazA ko batAne kA kArya vaijJAnika DhaMga se karatA hai, lekina vAstava meM dekhA jAya to jIva kA karma se yA naya se koI saMbaMdha nahIM hai| AtmA to nirAkula, atIndriya, AnaMdamaya va vikalpa rahita hai aura karma yA naya pakSa va pratipakSa se rahita hai| upasaMhAra : bheda vijJAna kI vaijJAnikatA isa prakAra eka AtmA hI karma kA kartA hai aura akartA bhI hai - ye donoM bhAva vivakSA se siddha hote haiN| jaba taka jIva ko sva-para kA bheda vijJAna nahIM hotA, taba taka AtmA karma kA kartA hai| bheda vijJAna hone ke pazcAt AtmA zuddha vijJAnaghana samasta kartApane ke bhAva se rahita eka jJAtA hI mAnanA / karma se bhinna svarUpa zuddha caitanyamaya svabhAva rUpa AtmA kA bhAna hote hI karma kA jIva akartA hai, jJAtA hI hai| ajJAnamaya dazA meM karma kA kartA hai aura bheda vijJAna hote hI akartA siddha hotA hai| jainoM kA yahI syAdvAda hai aura vastu svabhAva bhI aisA hI hai| yaha koI kalpanA nahIM hai| parantu jaisA vastu svabhAva hai, vaisA bhagavAn kI vANI meM syAdvAda zailI meM kahane meM AyA hai| syAdvAda mAnane se jIva ko saMsAra-mokSa kI siddhi hotI hai, yaha siddhi hI vaijJAnikatA hai| ekAnta mAnane se saMsAra va mokSa - donoM kA lopa ho jAtA hai| ajJAna dazA meM karma kA kartA mAnane se saMsAra siddha hotA hai arthAt anaMta saMsAra meM paribhramaNa kA kAraNa jIva kI yaha mAnyatA hai ki karma yA rAga bhAva kA kartA jIva hai| jJAna bhAva pragaTa hote hI karma kA akartA siddha hotA hai, yahI mokSamArga va mokSa hai| karma kA kartA mAnane se nitya saMsAra kA prasaMga banatA hai, usake pratipakSa mokSa kA prasaMga nahIM hotA, ataH saMsAra-mokSa kucha bhI siddha nahIM hotA hai aura mokSamArga kA lopa ho jAtA hai| isa prakAra bheda vijJAna dvArA mokSa kI siddhi hI karma siddhAMta kI vaijJAnikatA hai| O DaoN. jayantilAla jI jaina kA janma 1 mArca 1646 kA hai| galiyAkoTa (DUMgarapura - rAjasthAna) ke isa sapUta ne 1680 meM arthazAstra meM pI.eca.DI. okalAhoma sTeTa yUnivarsiTI yU.esa.e. se kii| 1676 meM arthazAstra meM ema.e. bane - vicitA sTeTa yUnivarsiTI yU.esa.e. se| 1671 meM ema.e. (arthazAstra) kI parIkSA svarNa padaka (prApta kara uttIrNa kI, udayapura vizvavidyAlaya se| bhArata-sarakAra ke vibhinna pratiSThAnoM meM mahatvapUrNa padoM para pUrva meM kAryarata jaina vartamAna meM iMDiyana baiMka cennai ke mahAprabaMdhaka hai| jaina darzana meM gaharI abhirUci ! Atmatattva ke gaveSaka, vizleSaka evaM vyAkhyAtA ! aba taka jaina-darzana viSayaka kaI Alekha prakAzita ! -sampAdaka 62 karma siddhAMta kI vaijJAnikatA